فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ 
دوكتورى، پروفەسسور

ءدىنسىز ۇلت – ۇلتسىز ءدىن بولمايدى             

الەمدىك دىندەر (بۋدديزم، حريستيان­دىق، يسلام) و باستان ۇلتتان جوعارى تۇرا­تىن، بەلگىلى ءبىر ۇلتقا ارنايى جىبەرىل­­مەگەن قۇندىلىقتار. بىراق، ءدىن ءار ۇلت­تىڭ پسيحولوگياسىمەن، تاريحىمەن، داس­­تۇرى­مەن تىعىز بايلانىستا بولادى، ۇلت ءدىندى ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى تۇرعىسىنان سانا­دان وتكىزدى. ءدىن دە ۇلتتىق مادەنيەتكە، پسيحولوگياعا ءوز ءىزىن، قالىبىن سالدى. سوندىقتان، ءداستۇرلى ءدىن ادامنىڭ سانا-سەزىمى مەن دۇنيەتانىمىنا ەڭ جاقىن، ەڭ تۇسىنىكتى ەتەتىن، ونىڭ ادامي، مادەني قاسيەتتەرىن، تابيعات تانىمىن تۇتاستاي ءبىر قۇندىلىققا اينالدىرادى. ءداستۇرلى دىنشىلدىك ءار ۇلتتىڭ سالت-داستۇرلەرىمەن تەرەڭ بايلانىستى، تاريحي قالىپتاسقان تۇرمىسىنا تامىرىن جايعان. قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىندارلىعى جاراتۋشىنى اقيقات دەپ قابىلداعان، شىنايى ادالدىقتان، ىشكى تۇيسىگىنەن تۋعان سەنىم. تاعاتشىلىق، قايىرىمدىلىق، جاناشىرلىق، كەشىرىم­دىلىك، تابيعاتتى سىيلاۋ اللا-تاعالانىڭ قۇدىرەتىندەي تۇتاس قازاق ەتنوسىنىڭ جانە جەكە ادامنىڭ تىرشىلىگىنىڭ امالىنا اينالعان. 

ءداستۇرلى دىندارلىق ۇلتتىڭ پسيحولوگياسىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن تۇتاستاي بولمىسىن رەتتەپ الەۋمەت رەتىندە باسىن بىرىكتىردى، ونى تالاي داعدارىستان، ىشكى، سىرتقى قاۋىپ-قاتەر­دەن، كەزدەيسوق ۋاقيعالاردان  ساق­تايدى، قورعايدى. اشتىق، سوعىس­تار مەن قۋعىن-سۇرگىندە قازاق اۋىرتپاشىلىقتى ەل بولىپ باسىنان بىرگە وتكىزگەن. قاز­اقتىڭ مادەنيەتى جەكە باسىنىڭ مۇد­دەسى ەمەس، قاۋىمداستىقتىڭ مۇددە­سىنە، تى­لەك­تەستىگىنە نەگىزدەلگەن. فيلوسو­فيا­­لىق تىلمەن ايتساق، ءداستۇرلى ءدىني تا­نىم تەوريالىق قاعيدالاردان گورى كۇن­دەلىكتى داعدىسىنا، نانىم-سەنىمگە نەگىزدەلگەن. ول تۇراقتىلىقتىڭ، بۇگىنگى مىنا قۇبىل­مالى زاماندا باياندى ءومىردىڭ كەپىلى. قازاققا اشتىقتان، جالاڭاش­تىقتان  گورى جالعىزدىق باتادى، جالعىز­دىققا شىداي المايدى.     
بۇگىن عىلىم، ءبىلىم، ينتەرنەت زامانىندا ءداستۇرلى نانىم-سەنىم بىرتە-بىرتە بوساڭسىپ، اقپاراتتىق زامان قاۋىپ توندىرە باستادى. جاھان­دانۋ زامانى ءداستۇرلى نانىم-سەنىم­نىڭ ءتۇپ نەگىزى، ەتنوستىق بولمىستىڭ تۇ­تاس­تىعىن، ەتنوپسيحولوگيالىق ىشتەي باي­­لانىسىن ىدىراتىپ، ۇرپاقتار جالعا­سۋى­نىڭ ۇزىلۋىنە اكەلۋى دە مۇمكىن. سونى­مەن بىرگە، پوستكەڭەستىك مۇسىلمان ەلدە­رىندە، جالپى مۇسىلماندار اراسىندا ءدىن مەن ۇلتتىق ءداستۇر، دۇنيەتانىم ماسەلەسى جاڭا وتكىر سيپات الدى. عىلىمي ادەبيەتتە 1980 جىلداردىڭ اياعى مەن 1990 جىلدار يسلامنىڭ «قايتا جاڭارۋ»، 70 جىلدىق اتەيزم ۇستەمدىگىنەن كەيىن تاريحي داستۇرلەردى جاڭارتۋ كەزەڭى دەپ  اتالىنادى. بىراق، ءححى عاسىردىڭ باسىندا «قايتا جاڭارعان يسلام» رەۆو­ليۋتسياعا دەيىنگى كانونداردان ەرەكشە بولاتىندىعى بەلگىلى بولا باستادى. «يس­لامدىق جاھاندانۋ»، ەۋرويسلام ۇعىم­دارى ومىرگە كەلدى. تۇركى رۋحاني كەڭىس­تىگىنىڭ بۇرىنعى كەڭەستىك ايماقتارىنا يسلامنىڭ ارابتىق ۆەرسياسى، كاعيدالارى، شاريعات ۇكىمدەرى ەنە ءتۇستى. شىعىس يسلام رۋحاني ۇستازدارى مەن ۋاعىزداۋشىلارى، شەت ەلدەردە ءبىلىم العان جاس يمامدار، مولدالار بابالار داستۇرلەرىن قايتا قاراپ، ناعىز، شىنايى ءدىن ۇلگىسىن سىرتتان ىزدەدى. يسلامنىڭ ارابتىق مودە­لىن  نەوفيتتەر، جاڭا باعىتتى ۋاعىز­داۋشىلار، ءدىني اقيقات دەپ تانىدى. سو­نىمەن، كونفەسسياىشىلىك قايشىلىق بۇگىن العا شىقتى. ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءدىن اراسى­نا جىك سالۋشىلار كوبەيدى. 

 سوتسياليزم تۇسىنداعى ءدىن مەن ۇلتتىق ءداستۇر

 
يسلامنىڭ ارابتىق مودەلىن تىقپا­لاۋدىڭ استارىندا تەرەڭ تاريحي سەبەپتەر جاتىرعاندىعى انىق. سوتسياليستىك ەلدەر اتەيستىك باعىت ۇستانعانىمەن، مەم­لەكەت پەن دىندەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ولاردى بىردەي، ءبىر ۇلگىدە بول­مادى. مىسالى، پولشادا سوتسياليزم تۇسىندا ءدىني احۋال وزگەشە بولدى. كاتوليك شىركەۋى العاشقى جىلدارى كوممۋنيستەردى ءوزىنىڭ ىقپالىنا يكەم­دەدى. ءدىني ۇيىمداردى پولياك حالقى دا قولدادى. سەبەبى، كۇندەلىكتى تۇرمىس-سالتتارى دا ءدىني نانىم-سەنىمدەرگە نەگىزدەلگەن. پولشانىڭ جۇمىسشى پار­تياسى ءوزىنىڭ دىنگە بەيتاراپتىعىن، شىر­كەۋدىڭ ىسىنە ارالاسپايتىندىعىن جانە شىركەۋدىڭ قوعامداعى ماڭىزىن مويىندايتىندىعىن مالىمدەدى. پرەزي­دەنت ءوز لاۋازىمىنا كىرىسەر الدىندا انت بەرگەندە «قۇداي مەنى قولداسىن» دەپ ايتۋ مىندەتتى بولدى. ەركىن وي مەن ءدىني سەنىم بوستاندىعىن مويىنداعان ساياسي جۇيەنى ءوز كەزەگىندە شىركەۋ دە مويىندادى. بىراق، بىرتە-بىرتە كوممۋنيستەر ءدىن مەن شىركەۋگە قارسى بەلسەندى قيمىلدار باستادى. الدىمەن وقۋ ورىندارىندا ءدىندى وقى­تۋعا ارنالعان ساباقتار ازايتىلدى، كەيىن ءتىپتى ءدىندى وقىتۋعا تىيىم سالدى. شىركەۋلەردە ء دىني ۋاعىزدار شەكتەلە باستادى. شوقىنۋ، ءدىني داستۇرلەردەگى مەرەكەلەرى تويلاۋ مەن ادامداردى جەر­لەۋگە قاتىساتىن قايراتكەرلەر قۋدا­لانا باستادى. سوۆەت ۇكىمەتىندەگىدەي جاس­تار اراسىندا اتەيستىك تاربيەگە زور ءمان بەرىلدى. كوممۋنيستىك ساياسات ءدىندى اش­كەرەلەۋگە تىرىسىپ، ونىڭ تاريحىندا تەك قاناۋشى تاپتىڭ  قولداۋشىسى بولدى دەگەن پىكىر تاراتتى. سۆياششەننيكتەرگە ساياسي جانە تۇرمىسقا بايلانىستى ايىپتار تاعىلدى. سونىمەن بىرگە، الداۋ، ارباۋ ساياساتى  دا جۇزەگە استى، سۆياششەننيكتەردى ءارتۇرلى پاتريوتتىق ۇيىمدارعا تارتىپ، بولە باستادى. سونداي-اق، پروگرەسشىل ءدىني قىزمەتكەرلەر «پانە»  جۋرنال رەداك­تسيا­سىنىڭ توڭىرەگىندە توپتاستىرىلدى. كاتو­ليكتەردىڭ باسىم توبى مەملەكەتكە اسا زور ءۇمىت ارتپاعانمەن، شىركەۋ مەن بيلىك اراسىنداعى قارىم-قاتىناس رەتتەلەدى دەپ سەندى.
پولشا كاتوليك شىركەۋى حالىقارالىق ساياساتقا دا ارالاستى. پولشا كوممۋنيستەرى پولياك حالقىن نەمىس قاۋپىنەن ساقتاندىرىپ، سوۆەت وداعىمەن تىعىز بايلانىسقا شا­قىردى، سەبەبى، نەمىستەر اراسىندا سوعىس­تان كەيىنگى گەرمان-پولياك شەكاراسىن مويىن­دامايتىندار  بولدى. ال، نەمىس پروتەس­تانتتارى بولسا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعى­سىنان كەيىنگى احۋالدى مويىنداۋعا تىرىستى. حريستيان ءدىنىنىڭ كەشىرىمدىلىك رۋحىنا ساي، ەپيسكوپ – پولياكتار نەمىس فاشيستەرىنىڭ قىل­مىسىن كەشىرەمىز دەدى. كوممۋنيستەر ەپيسكوپتاردى ساتقىندار دەپ ايىپتادى. كەيىننەن كاتوليكتەردى پولياكتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدايتىنى بەلگىلى بولدى. 1966 جىلى حريستياندىقتىڭ مىڭجىلدىعىن (Millenum) كاتوليكتەر سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتتى، بىراق، مەملەكەت وعان قارسى تۇرا المادى، تەك حريستياندىقتىڭ ماڭىزىن، مەرەكەنىڭ ءمانىن تومەندەتۋگە تىرىستى. سويتە تۇرا كوممۋنيستەر پولياك مەملەكەتىنىڭ مىڭجىلدىعىن، ازات ەتۋدى قاتار وتكىزدى. ەكى مەرەكەنىڭ باسەكەلەستىگى كاتوليك ءدىنى مەن ءداستۇرىنىڭ ادامداردىڭ ساناسىنا تەرەڭ ىقپال ەتىپ كەلە جاتىرعاندىعىن كور­سەتتى. اقىرىندا 70-جىلداردىڭ باسىندا كوممۋنيستەر شىركەۋدىڭ قوعامداعى زور ىقپالىن مويىندادى. مەملەكەت پەن كاتو­ليك شىركەۋى وكىلدەرى اراسىندا جاڭا دەڭ­گەيدەگى بايلانىستار قالىپتاستى. 
كوممۋنيستەر ۆاتيكانمەن دە ءوزارا قارىم-قاتىناس قالىپتاستىرا باستادى. كەي­بىر پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قارسى­لىعىنا قاراماستان، مەملەكەتكە شەگىنۋگە، شىر­كەۋ مەن ەسەپتەسۋگە تۋرا كەلدى. بۇل كوممۋنيستەرگە بيلىكتى ءبىر قولدا شوعىر­لاندىرۋدان ايىرىلا باستاعانىن كورسەتتى.
پولشا كاتوليكتەرىنىڭ بەدەلىنىڭ شىر­قاۋىنا كراكوۆ ارحيەپيسكوپى كاردينال كارول ۆويتىلا 1978 جىلى 16 قازاندا ريم پاپاسى بولىپ سايلانۋى ىقپال ەتتى. پولشا شىركەۋى ەڭ جوعارى رۋحاني بيلىك وكىلدەرىنەن قولداۋ تاپتى. بۇل ماڭىزدى جاعداي پولياك ۇلتىنا كۇش-قۋات بەرىپ، مارتەبەسىن ءوسىردى. ارينە، بۇل وقيعا كوممۋنيستەرگە شىركەۋدىڭ قىزمەتىن شەكتەۋگە ۇلكەن قولايسىزدىق تۋعىزدى. ال، 1979 جىلى كارول ۆويتى­لانىڭ پولشاعا ساپارى پولياكتاردىڭ كوم­­مۋ­نيزم يدەولوگياسىنىڭ نەگىزسىزدىگىن ايگىلەدى. قاپتاعان ادامدار شىركەۋگە بەت بۇردى، ءدىن ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تۇتاس قاۋىمداستىققا اينالدىرا باستادى. ارينە، شىركەۋدىڭ ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىنىڭ ورنى بولەك. پاپا ساپارىنا بيلىك كەدەرگى جاساي المادى، كەلىسۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق ونىڭ مەملەكەت ءۇشىن جاعىمسىز سالدارىن ازايتۋعا تىرىستى، قولدارىنان كەلگەنشە اقپارات بەرمەۋگە ارەكەتتەندى، پاپانىڭ ەلدى ارالاۋىن شەكتەپ باقتى. سونىمەن بىرگە، يوان پاۆەل ءىى ەل اراسىنداعى بەدەلىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا كۇش سالادى. ول پولشاداعى ساياسي رەجيمدى قولدايدى دەگەن ناسيحات تاراتىلدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوممۋنيستىك باسشىلىقتىڭ پاپامەن كەزدەسۋى ناسيحاتتالدى. ءبىر جاعى­نان، پاپا ساپارى شىركەۋدىڭ ىشكى ماسە­لەسى دەسە، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ رەسمي ماڭىزىنا نازار اۋدارىلدى.  پولشاداعى كاتوليك شىركەۋىنىڭ بەدەلى، ونىڭ ۇلتتىڭ داستۇرىمەن، تۇرمىسىمەن بايلانىسى سوتسياليزم كۇيرەگەننەن كەيىن بەدەلىن ءتىپتى اسىردى.
كەڭەس ۇكىمەتىندەگى ءدىني احۋال وزگەشە بولدى. حالىق كوميسسارلار كەڭەسى دەكرەتىمەن 1918 جىلى 23 قاڭتاردا شىركەۋدىڭ، مەشىتتىڭ مەملەكەتتەن بولىنگەنى تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءدىن ءار ادامنىڭ جەكە مۇددەسىنە اينالدى. شىركەۋ، مەشىتتەرگە قارجى بولىنبەدى، عيماراتتاردى وڭدەۋ قار­جىسى، ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ ەڭبەكاقىسى دىنگە سەنۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن قارجىلان­دى­را­تىن بولدى. وسىلاي مەشىتتەردە جا­شىكتەر پايدا بولدى. ءدىني بىلىمگە اشىق تىيىم سالىنباسا دا مەملەكەت قولدامادى. سونىمەن شىركەۋ، مەشىت ەشقانداي قولداۋسىز قالدى. حالىق دىننەن ايني باستادى. مەشىت، مەدرەسەلەر، شىركەۋلەر دە توزدى. ولاردى بۇزىپ، باسقا عيماراتتارعا پايدالاندى، قويمالارعا، اتقورالارعا اينالدى. يمامدار كۇنى ءۇشىن كوممۋنيستىك پارتياعا كىردى «مەن كوممۋنيستپىن، بىراق قۇداي بار دەيتىن كوممۋنيستپىن» دەيتىن يمامدار كوبەيدى. دىنمەن بىرگە ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەردە السىرەدى. 
بۇگىنگى «شىنايى دىنشىلدەرمىز» دەگەن­­دەردىڭ ايتۋىنشا، كەڭەستىك يسلام وتار­لاۋ ساياساتىنا قىزمەت جاسادى، سوندىقتان، ساياساتتىڭ قىسىمىمەن يسلام وزگەردى، تابيعاتىنان الىستادى، كۇشپەن ورىس­تاندىرىلدى. كەڭەس زامانىندا ءبىلىم العان مولدالار مەن يمامدار، بولماسا ءبىلىمى تاياز، كەيىن دىنگە كەلگەندەر سول بۇرمالاعان يسلامنىڭ ناسيحاتتاۋشىلارى، باقىلاۋدا بول­عان­­دار دەپ شەت ەلدە وقىعان جاس يمامدار ولاردان ءبولىنىپ، بويلارىن اۋلاق ۇستايدى. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قاۋىمداستىقتارى، الەۋمەتتىك ورتاسى، ماجىلىستەرى، جيىن­دارى دا بولۋى وسى­دان. سونىمەن بىرگە، جاس يمامدار  شەت ەلدەردەگى مۇسىل­مانداردىڭ كۇن­دە­لىكتى ومىرىمەن ءبىزدىڭ قوعامدى سا­لىستىرىپ، باعالاپ، ىشىمدىك، ناشا­قور­لىق، جەزوكشەلىك، جەمقورلىق پەن ىسىراپشىلدىققا جول بەرگەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى، ارينە، قابىلدامايدى. وسى­دان كە­لىپ رۋحاني تازارۋدى، قۇتقارۋدى دىننەن ىزدەيدى. ول دۇرىس. بىراق، ۇلگىنى ءداستۇرلى ۇلت­تىق سالتىمىز بەن دىنىمىزدەن ەمەس، «شى­نايى» شىعىستاعى اراب ەل­دەرىنەن الا­دى.
جاڭاشىل يسلامشىلدار ۇلتتىق جانە ءدىني فەنومەندەردىڭ قازاق ۇلت بول­مىسىندا اجىراماستاي بىتە قاي­ناسىپ، قابىسىپ جاتىرعانىنا، دۇنيە­تا­نىمىن ەسكەرە بەرمەيدى. ءدىني وي-پىكىر، ۇستانىم، دۇنيەتانىم قازاق دالاسىندا ۇلتتىق سانا-سەزىمگە  ۇيلە­سىمدى بەيىمدەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. ءبىزدىڭ قوعام ارابتىق ۇلگىدەگى يسلامدى ءارتۇرلى دەڭگەيدە قابىلدايدى، قولدايتىندارى دا، قولدامايتىندارى دا بار. ول جاستار ءوز ۇستانىمدارىن اكە-شەشەلەرىنە دە تاڭا­دى. «جاس» ۋاعىزداۋشىلاردىڭ شەكتەۋ­لەرى، وزدەرىن جوعارى ۇستاۋلارىن، ىمى­راعا كەلمەيتىن ءتارتىبى قالعان ەلدى بۇگىن ويلان­دىرىپ تا وتىر. ۇستانىمدار قايشى­لىقتارى ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرى­مەن ارا­لاسىپ جاتىرعان اسىرەسە ولىكتى جەر­لەۋ، اس بەرۋ، مارقۇمداردى ەستە قالدىرۋعا ارنالعان شارالار، ۇيلەنۋ، وتباسى، ىرىم-نىشاندار توڭىرەگىندە ءجيى بايقالادى. يسلامدى «جاڭاشا» جانە ءداستۇرلى پايىم­داۋدىڭ استارىندا، ءوز ورتالارىنا ىقپال جاساۋ، باسەكەلەستىك تە جاتىر. بۇرىنعى يمام­دار بيلىكپەن ءتىل تابىسىپ قالعان ءوز پوزيتسيالارىنان ايىرىلعىسى كەلمەي، جاس­تاردى «ۋاحاپ­شىلار» دەپ كىنالاۋعا ءۇيىر، ءتىپتى ولاردى قۋدالاۋدى دا قولدايتىن سىڭاي تانى­تاتىندار بار. شەت ەلدەن ءبىلىم العان جاستار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا، داستۇرىنە ءمان بەرسە عانا ورتودوكسالدى پايىمداۋدان ارىلا باستايدى. 

ء دىن جانە ۇلتتىق ءداستۇر جاستاردىڭ ماسەلەسى

ەلىمىزدە 14 پەن 28 جاس ارالىعىندا 4483 285 جاستار بار. بەس وبلىستا جاستاردىڭ سانى ازايۋدا: اقمولا، قوستاناي، قارا­عاندى، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان. قا­ز­اقستان حالقى وسىلاي قارتايا بەرەتىن سياقتى. جۇمىس ورىندارى كوپ باتىس وڭىرلەرىندە جاستار سانى وسۋدە. اتىراۋ وبلىسىندا جاستار 150 مىڭنان اسادى.

ەل حالقىنىڭ 70,2% مۇسىلماندار، ال قازاقتاردىڭ 98,3% مۇسىلماندار. ونىڭ ىشىندە 15-19 جاستاعىلاردىڭ 78,2%، 20-24-73,2%، 25-29-70,8%، 30-34-70,8%، 35-39-71,9% مۇسىلماندار. ەل حالقىنىڭ جاسى وسكەن سايىن دىنگە دەگەن سالقىندىعى بايقا­لادى: 40 پەن 44 جاس ارالىعىنداعىلاردىڭ  72,6% مۇسىلمانبىز دەسە، كەيىنگى بۋىن­داردا بۇل كورسەتكىش ازايا بەرەدى، 70 جاس­تان اسقان­داردىڭ 41,1% مۇسىلمانبىز دەگەن. 

بىراق جاستاردىڭ دا ۇلكەندەردىڭ دە باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءدىني نانىم-سەنىمى ءۇستۇر­تىن، دىنشىلدىك. ءدىننىڭ مازمۇنىنان گورى سالت جاعىنا، سىرتقى دىنشىلدىككە ءمان بەرىلەدى. ول تۇسىنىكتى دە، سەبەبى ءبىز ءدىندى تەرەڭ سەنىمنەن گورى، كەڭەس زامانىندا شەكتەگەن سالت-داستۇرىمىزگە ورالۋ دەپ قابىلدادىق. ۇلكەندەردىڭ وننان ءتورتى «جاسىمىز كەلدى، ەندى اللانىڭ الدىنا بارعاندا نە دەيمىز؟» -دەگەندەي پسيحولوگيانى باسشىلىققا الا­دى. «ەشتەن كەش جاقسى»، دەگەندەي  ونى دا ماقۇلداۋ ءجون. اباي ايتقانداي «ايتەۋىر جاقسى­لىققا قىلعان نيەتتىڭ جاماندىعى جوق قوي دەيمىز».

بۇگىنگى  الەۋمەتتىك عىلىمدا ونى «زەينەت­كەرلىك دىنشىلدىك» نەمەسە «زەي­نەت­كەرلىكتىڭ الدىنداعى دىنشىلدىك» («پەنسيوننايا» يلي «پرەدپەنسيوننايا رەلي­گيوزنوست»). ۇل­كەن­دەر ءدىندى قابىل­داۋدا تۇراقتىلىققا، كەلىسىمگە بەيىمدى. ال، جاستاردىڭ وننان جەتى-سەگىزى دىنگە بەت بۇرعان جانە ولار­دىڭ اراسىندا قىزى­عۋشىلىق، ىزدەنىس باسىمىراق. 

ءۇستۇرتىن، دىنشىلدىك پوستكەڭەستىك ەل­دەردىڭ بارلىعىنا دا ءتان. رەسەيلىك ارحيە­پيسكوپتىڭ «منوگو كرەششەننىح، نو مالو پروسۆەششەننىح» دەۋى وسىدان. 

شىندىعىندا، بۇگىن بىزدە ەرەكشە جاعداي قالىپتاسقان. ينتەلليگەنتسيا نەگى­زىنەن زايىرلى ءبىلىم العان. ال ءدىن تەوريا­سىن بىلەتىن جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ينتەلليگەنتسياعا زايىرلى ءبىلىم جەتىسپەيدى، ال زايىرلى ينتەللەگەنت ءدىن سالاسىنان حاباردار ەمەس. ازىرگە جان-جاقتى ءبىلىمدى الاش زيالىلارى سياقتى ءدىني ءبىلىم مەن زايىرلى ءبىلىمدى بويىندا جيناقتاعان، ءدىندى، يماندىلىقتى، ۇلت­شىل­دىقتى دۇنيەتانىمىنىڭ ءتۇپ قا­زى­عىنا اينالدىرعان ينتەلليگەنت  بىز­دە بىرەن-ساران. بۇل ءبىزدىڭ ايىبىمىز ەمەس، سورىمىز، اتەيزمنىڭ سانادا قال­دىرعان ءىزى. 

سوندىقتان جاستارعا ءدىن سالاسىندا ءتالىم-تاربيە بەرۋگە، جول كورسەتۋگە ءالسىز­بىز. جاستارعا ءدىن سالاسىندا كىمدەر كوبى­رەك ىقپال ەتەدى؟ اقتوبە مەملەكەتتىك پەدا­گو­گيكالىق ينستيتۋتىندا ءدىنتانۋ ءپانى بيىل ءۇشىنشى جىل ارنايى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. جاستارمەن پىكىر الماسۋعا مۇمكىندىك كوپ. 

«مەن بالا كۇنىمدە اتام مەن اجەم ساناما ءدىندى ءسىڭىردى، ايات ۇيرەتتى»; «مەنىڭ ارعى اتام مەن اجەم ناماز وقىپتى، ال اتام مەن اجەم ناماز وقىمايدى، كەيدە قۇران وقيدى، مۇسىلمان بولۋ كەرەك دەپ اياتتاردى داپتەرگە جاتقا جازدىرادى، وسىلاي مەن بىرتە-بىرتە دىنگە كەلدىم». «مەنىڭ اكە-شەشەم ناماز وقۋعا تىيىم سالادى، جات توپتارعا كىرىپ كەتەسىڭ دەيدى، مەن ولاردان جاسىرىنىپ وقيمىن»; «اكە-شەشەم ورازا ۇستايدى، دىننەن ساباق الادى، ءتىپتى اراب ءتىلىن ۇيرەنىپ كەلەدى. ماعان ناماز وقى دەپ اقىل بەردى، مەن ولاردان جۇماق پەن توزاق تۋرالى ءبىرىنشى رەت ەستىدىم»، – دەيدى جاستار. 

جاستار ء دىن تۋرالى مالىمەتتى دوس­تا­رىنان الادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، يمام، مول­دا­لاردىڭ بەدەلى تومەن. ۋاعىزدارى ومىر­مەن بايلانىستى ەمەس. اراب، يسلام عىلىم­دارىنىڭ كونە كىتاپتارىنداعى تسي­تات­تاردان اسا المايدى. ال، جاستارعا ىز­دەنىس ءتان، ولار وزگەرىستەرگە، جاڭالىقتارعا بەيىمدى. 

كەيبىر قاقتىعىستارعا قاتىسقان ءدىن ۇستاناتىن جاستاردى ەكسترەميست دەپ جاتادى. ال، ولار جاي عانا قىلمىستىق ىستەرگە قاتىسقاندار. تالاي ساياسي پارتيا مۇشەلەرى جەمقورلىققا بايلانىستى سوتتالىپ جاتىر، بىراق پارتيانى تۇتاستاي جەمقورلار پار­تياسى دەۋ دۇرىس بولماس. ءدىندى ۇستانىپ، بولماسا ەرەكشە كيىنىپ، بىراق قىلمىستىق ىسكە قاتىساتىنداردى دا ءدىني ەكسترەميست دەۋ  ورىنسىز.   اقتوبە وبلىسىندا ورىن العان قاق­تىعىستار استارىندا ءدىني كوزقاراستاردان گورى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنەن ناقتى ادامداردىڭ ولىمىنە بايلانىستى ءوش الۋ، كەك قايتارىپ جاتىر، ال كەيبىر جاستار وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن يسلام قۇندىلىقتارىن قورعاۋ دەپ بۇركەمەلەۋى مۇمكىن. بىرقاتار جاستار بوتەن اعىمداردىڭ ىقپالىنا ادەيى ەمەس، كەزدەيسوق بارىپ قالادى، بىرەۋ­لەردىڭ ۋادەسىنە سەنىپ، كو­نىپ ەرەدى، بىرقا­تارى وزدەرىن باسقادان بولەك تۇلعا رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن توپقا كىرەدى، سونداي-اق جاستارعا قيالعا بەرىلۋ، رومانتيكالىق كوڭىل-كۇيدە ءتان. «جا­مان­شىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، – دەيدى اباي، – بويىن جيناپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى. وسى جۇرت­تىڭ كوبىنىڭ ايتىپ جۇرگەن مىقتى جىگىت، ەر جىگىت، پىسىق جىگىت دەپ ات قويىپ جۇرگەن كىسىلەرىنىڭ ءبارى-پالەگە، جامانشىلىققا ەلىرتپەك ءۇشىن، ءبىرىن-ءبىرى «ايدا، باتىرلاپ» قىزدىرىپ الادى دا، ارتىن ويلاتپاي، ازعىراتۇعىن سوزدەرى». ابايدىڭ وسى ءسوزىن جاستاردىڭ نازارىنا ءبىزدىڭ يمام، مولدالار، مۇعا­لىم­دەر ءجيى سالىپ وتىرسا، ول شەت ەل عالىم­دارىنىڭ شىعارمالارىنان، وزىمىزدە شى­عىپ جاتىرعان بروشيۋرالاردان ءتيىمدى بولار ەدى. 

ء دىن جانە ۇلتتىق ءداستۇر ماسەلەسى وسى ەكى قۇندىلىقتىڭ قايسىسى جوعارى دەگەن ساۋال تۋعىزىپ جاتادى. ءسوز جوق ءدىن ماڭگىلىك، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىق. سونىمەن بىرگە، يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق تا، باسقا دا حالىقتار ارابتانبادى ارابتانبايدى دا، رەسەي قانشا شوقىن­دىرۋعا تىرىسقانىمەن قازاقتار تۇتاستاي پراۆوسلاۆ ءدىنىن قابىل­دامادى. قاجەت بولعان جاعدايدا ۇلت مۇددە­سى ءدىن پارىز­دارىنان ءتىپتى ۇستەمدىرەك بولادى.

قوجابەرگەن جىراۋ «ەلىم-اي» داستانىن­دا جوڭعار شاپقىنشىلىعى جانە اقتابان شۇبىرىندى الماعايىپ زاماندا:
نامازدى توقتاتىڭدار، ازاماتىم،
ۇناسا مەنىڭ ايتقان ناسيحاتىم
قوجا، مولدا، يماندار ۋاقىتشا،
قورجىنعا ساقتاپ قويسىن 
شاريعاتىن.
ناماز وقىپ جاتقاندا، جاۋلار قىرار،
اتىلعان ءداۋ مىلتىقتان دوپ 
كەپ ۇرار.
ءمىناجات قىپ جاينامازدا وتىرعاندا،
سۇم حالحي ۇستاپ الىپ، تۇتقىن قىلار، – دەپ كەڭەس بەرەدى. تەك كوڭىلىڭ اللاعا تازا بولسىن. ءدىن قاي زاماندا دا ۇلتقا بەيىمدەلگەن، ۇلتتان جوعارى تۇر­ماعان، ءدىن مەن ۇلت ۇيلەسىم تاپقان. 

ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز يسلامعا تۇپكى وي-پىكىرىن اشىق ءبىلدىرىپ، قولداپ وتىر. بىزدەگى يسلام مەملەكەتكە دە شىن پەيىلمەن قارايدى. ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەس­تىكتەر تۋرالى» زاڭدا ءدىن مەن مەملەكەت ارا-قاتىناسى ناقتى ايقىندالعان. دەگەنمەن زايىرلى مەملەكەت بولعاندىقتان ءدىننىڭ وزىندىك ورنى، پوزيتسياسى بولۋى شارت. مەملەكەتتى تۇتاستاي قولداعان ءدىن مەملەكەتتەگى جاستاردى ويلاندىرىپ جۇرگەن جەمقورلىق، ەكولوگيالىق پروب­لەمالار، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە، داستۇرلەرىنە بايلانىستى شەشىمىن ءالى تولىق تاپپاعان ماسەلەلەر، جۇمىس­سىزدىق، باسقا دا پروبلەمالارعا مەملەكەتپەن بىرگە ءدىن دە جاۋاپتى بولادى، ول ءدىننىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. كەيبىر پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر دە، مىسالى، رەسەي مەن بەلورۋسسيا پراۆوسلاۆ شىركەۋلەرى مەن مەملەكەت اراسىندا بىرلەسىپ شەشەتىن ورتاق ماسەلەلەر توڭىرەگىندە عانا كەلىسىم بار، بىراق قاجەت جاعدايدا مەم­لە­كەتتى شىركەۋلەر قولدامايتىندىعىن اشىق جاريا­لاعان. رەسەي پراۆوسلاۆ شىركەۋى الەۋ­­مەتتىك، ەكونوميكالىق، زاڭ سالاسىندا ءوز تۇ­جىرىمدارىن جاسادى، ءوز توڭىرەگىنە كوپ­­­تەگەن جاستاردى ۇيىتىپ كەلەدى. قازاق­ستان­­نىڭ مۇسىلمان ءدىن باسقارماسى ءوزىنىڭ پاتريوتتىق، ۇلتشىلدىق پوزيتسياسىمەن جاستاردى ءوز توڭىرەگىندە بىرىكتىرە الاتىن قۇندىلىقتار كوپ: ورتاق تاريحىمىز، ءتىلىمىز، ءداستۇرىمىز، ورتاق ەكونوميكامىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاقستانىمىز.

"اقيقات" جۋرنالى