الماحان مۇحامەتقاليقىزى. شاكارىم
\تاريحي داستان\
ءى
ۇلىلاردىڭ مەكەنى اباي ەلى،
تاريح سىرىن شەرتە مە، قالاي ءوزى.
باتىرلاردىڭ تۇياعى تاستا ويناعان،
شەجىرەلى - توقتامىس، ماماي ەلى.
شىڭعىستاۋدا شىڭعىسحان سايران قۇرعان،
جىلقايدار - قودار، قامقا تايعان قىلدان.
قۇنانبايداي مىنەزدىڭ ادامنىڭ،
تەكتىلىگى قارتتىعىن قايران قىلعان.
وقتان بەتەر وتكىر ءسوز تۇلا بويى،
جىر سۇيەر جۇرەكتەرگە تۇراق ويى.
كەشەگى كەر زاماننىڭ قۇلى بولعان،
بۇگىنگى ءور زاماننىڭ ۇلى ابايى.
ىرعىزباي، كەڭگىربايدى قۇپتاپ وي-ماڭ،
قۇنانباي عوي كيەلى كىتاپ جايعان.
تەكتىلىكتەن تارالىپ، تامىر جايىپ،
شاكارىمدەر بۇگىنگە بۇتاق جايعان.
قۇيرىعى ءبىر-اق تۇقتام جەتپەي جالعان،
ۇلىلىقتان ەرتە-كەش كوكتەيدى ارمان.
زامانا داۋىلىمەن شايقالىپ كەپ،
بۇتاعىنا جاي ءتۇسىپ كوكتەي سولعان.
اردى ايتۋ، اقىلدى ايتۋ اقىم ەمەس،
ءبىر داۋىس مازامدى الىپ، جاقىنداپ ەس.
جامانداۋدان جەتىلىپ وسە الماعان،
الماعايىپ كۇي كەشكەن اقىن - ەلەس.
شاعىم ايتار شابىتقا سىرتتى بەرىپ،
جۇرگەن ەم، جىگەرىممەن جۇرتتى جەڭىپ.
اقىن رۋحى كوز جەتپەس كوكجيەكتەن،
وي باققان قيالىمدى ءتۇرتتى كەلىپ.
ۇلى جۇرەك كوكتى ىرەپ، جەردى بۇزىپ،
«مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» سەڭدى بۇزىپ.
كولەڭكەلى ارۋاقتار مەكەنىنەن،
شىعا كەلدى شاپانى جەردى سىزىپ.
ورگە سۇيرەپ ولەرمەن سەزىم مەنى،
مەنىڭ دە قيال كەزەر كەزىم بە ەدى.
داۋىسى جەتەر جەرگە تايانعاندا،
سەلك ەتتىم، نۇردى كورىپ كوزىندەگى.
اق ساعىم، اقىن نۇرى اجارلاندى،
ء«ۇش انىق» جالعاسى ما جازار ماڭگى.
جانارىنىڭ جارىعىن جاسىرعانداي،
قىرىن كەلىپ، قيعاشتاي نازار سالدى.
قاجى اتانى تىڭداۋعا قاقىم بار-دى،
- سەن بە ەدىڭ ولەڭ سۇيەر، اقىنجاندى؟
جۇزىنەن قالىڭ كەيىس بايقالدى دا،
اقىن ءۇنى سونشالىق قاتۋلاندى.
ء«تان سەزىپ، قۇلاق ەستىپ» سىردى ۇعىسىپ،
ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا قۇلدىق ۇشىپ.
اياعىم تايىپ كەتىپ قۇلا بەتتەن،
ۇرەي قالماي ورنىمنان تۇردىم ۇشىپ.
تىلسىمنىڭ جۇمباعىنا قۇلاق اسىپ،
جونەلدى جۇرەگىمنەن جىر اداسىپ.
قارا تەر بوپ قينالدىم تىلگە كەلمەي،
جان ءسوزىم اۋىزىمنان شىعا قاشىپ.
ءبىر تاۋ بار-جەر جارىعىن جارىپ شىققان.
ءبىر تاۋ بار - تاريح تەرىن الىپ شىققان.
ءبىر تاۋ بار - ۋاقىتتىڭ جەلى ءمۇجىپ،
جاقپار تاستان ءمۇجىلىپ شاڭى شىققان.
الاكەۋىم اق تاڭدا پايعامبارداي،
قاجى اتا ايتپاق بولعان ويلار قانداي.
ازالى جىلدار سىرىن ساراپقا ساپ،
تاريحقا تاعا قاقتىم ايلام قالماي.
ءىى
ول جىلدار ويرانىندا كەك بار ەدى،
الاۋىزدىق استىندا ءوش بار ەدى.
ايەلدەردى قاپىدا جەسىر ەتىپ،
بالانى جەتىم ەتكەن تۇستار ەدى.
ەرلەردەن ايلا كەتىپ ايداۋداعى،
ارمانى الىس كەتىپ، ايعا اۋنادى.
«اسىرا سىلتەگەننىڭ» اسقىنعانى،
«اشاتۇياق قالمادى» بايلاۋداعى.
ەسىن اپ، ەستىلەردى ادام-شىعىن،
جاسىر الماي، جاتقا ايتتى جامان سىرىن،
اسپاننان تۇسكەن قارعىس ەمەس ەدى،
ىشىمىزدەن جاۋ شىققان زامان-تۇعىن.
ەل باسىنا كۇن تۋعان، توسىن قاتتى
تومەن مەن جوعارىنىڭ قاسىن باقى.
مالدان جۇرداي تونالعان اۋىل جۇرتى،
كۇنكورىس قامىن ويلاپ بوسىپ جاتتى،
شولاق وي، شالىس قيمىل بۇرعان جولدى.
وكتەمدىك ۇكىمى دە جىلدام بولدى.
حالقىنىڭ قامىن جەگەن ازاماتتار،
قياستىقتىڭ قىرىنان قۇربان بولدى.
بيلىكتى بەلگە بايلاپ سودىر اتتى،
باس كوتەتەر باسشىلار توردى باقتى،
قوعامنىڭ اسا قىمبات «ار» بايلىعى،
قازاقتىڭ كادرلارىن توقىراتتى.
ساۋاتتىنىڭ سياسىن ەمىپ تۇرىپ،
اقىلدى-اقىماقتىق جەڭىپ تۇرىپ
«ۇلتشىل» دەپ كىنا تاقتى كوزى اشىققا،
كىسىلىك قاسيەتتى كەمىتتىرىپ.
زۇلىمدىقتان باق تايىپ ماڭدايداعى،
جاياۋلاپ شۇبىرعان ەل نارعا اينالدى.
اشتىقتىڭ ازابىنان جەمتىك ساسىپ،
تاڭنان ءۇن، شۇبىرىندى شاڭعا اينالدى.
زاۋال جىلدار وتىندە سىر بار ەدى،
ازاپتىڭ استارىندا شىن بار ەدى.
ون جەتىنشى جىلدارى الاشوردا،
سەمەيدە العاش وتاۋ قۇرعان ەدى.
بۇل جالعاننىڭ بۇرالىپ جول اعىسى،
پەندەلەردىڭ پەندەلىك بولادى ءىسى.
سول الاشتىڭ اقىلشى، ءبيى بولعان،
شاكارىمدەي دانىشپان، دانا كىسى.
جاسىنان زامانىنىڭ زارىن ەمىپ،
بىتىسپەس بيلىككە دە بارىپ ەدى.
ادامنىڭ جانىمەنەن سىرلاسا الار،
كەڭ تىنىستى تالعامپاز، دارىن ەدى.
تۇلا بويعا سان ءتۇرلى ونەر قونعان،
ويۋ ويىپ، تاسقا اكەپ بەدەر سالعان،
ادەمى كيىم تىگىپ جەڭگەلەرگە،
اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەر بولعان.
سالعان ءان، تارتقان كۇيگە استاس ارمان،
«الابايراق»، «بوزتورعاي» استاسا العان.
تۋعاننان ونەرلى بوپ تۋعان دانا،
تۇيە قۋعان قاسقىردى تاسقا سالعان.
شىندىقتىڭ شىرعالاڭى شىعىپ العا،
سانالى، ساۋاتتىسىن جىعىپ العا.
حالقىنىڭ تۇتقىنداندالعان ۇلار ءۇنى،
ۋلى زار بوپ قۇيىلدى ۇلى جانعا،
اش-جالاڭاش حالىقتىڭ حالى كەتتى،
شاراسىزدار شەكارانى جارىپ ءوتتى.
ەل باسىنا ىندەت بوپ زاۋال جىلدار،
قاجى اتانى ۇرپاعىمەن شالىپ ءوتتى.
عافىر، احات، زياتتان دەرەك تاپتى،
تۇقىمىنان تۇل قىلدى زەرەك باقتى.
تالقىعا تالاي تۇسكەن ەستاندى جان،
كۇيزەلىستىڭ كۇيىگىن ەرەك تاتتى.
قارلى قىس. كۇن ءبىرىنشى اقپان ەدى،
تالاي جان تۇرمىس ءدامىن تاتقان ەدى.
مال مۇلكىن كامپەسكەلەپ سەمەيگە اكەپ،
عافىردى دا بالاسىمەن جاپقان ەدى.
كونپىستىككە كوپ ەدى شىداماعى،
قۇدايدان وسى ما ەدى سۇراماعى؟
ءتىرى جانعا قيانات قىلماعان جان،
قورلىعى كوپ ازاپقا شىدامادى.
يماندىنى كوتەرمەي مىنا جالعان،
ادامدىق، ادالدىقتى سوڭىنا العان.
تاڭسارىدە كۇزەتىپ قاتتى ۇيقىنى،
قايراپ قويعان باكىسىن قولىنا العان.
ەلمەن، جەرمەن قوشتاسىپ، مەزەت قيىپ،
لەگەندى دايىن قويدى وزەك كۇيىپ.
جۇگىنىپ، قابىرعاعا قولىن تىرەپ،
قوس كۇرەنى جىبەرگەن كەزەك قيىپ.
قىمباتتى بەرە مە ادام ءسىرا قولدان،
ناقاقتان-ناقاق كۇيىپ كىنا قونعان.
عافىردىڭ ولىمىنە قابىش پەنەن،
بالاسى بايازيت تە كۋا بولعان.
مويىنداۋعا مارتتىك جوق قاتەنى ەشكىم،
وتكەننىڭ وكىنىشىن وتەمەس كۇن.
اكە ءولىمىن كوزىمەن كورگەن ۇلدىڭ،
جات پيعىلىن تانيتىن ءسات ەمەس-ءتىن.
اشتىقتان، قياناتتان اراي جۇدەپ،
جيىرما ەكى جاس عۇمىرىن تالاي مىنەپ.
ازىقسىز ءۇش كۇن بويى تاۋدى كەزدى،
ۇيگە بارسا «قايتادان قامايدى» دەپ.
ىقتيارسىز ءبىر ازاپ اۋىزدى العان،
اكەنىڭ جولىن نۇسقاپ جاۋىز جالعان.
شىلىكتىڭ جاعاسىندا ۇلكەن ۇيدە،
ءتۇن قاتىپ توسەگىندە باۋىزدالعان.
ءىىى
اقىن - ءۇن، قاباق قاتىپ قىلىشىنان،
جىبەرمەي جانساقتىقتى جىر ۇشىنان.
وتىزىنشى جىلداردىڭ ويرانى ەدى،
قاراسارتوۆ قان تامعان قىلىشىنان.
ايگىلى وتىز ءبىردىڭ قىركۇيەگى،
بۇلك شىققان ازالى ءبىر ءتۇن ەدى.
باندىعا قاتىستىڭ دەپ بەس ادامدى،
اتقىزعان قاراۋىلدىڭ سىرتى ەدى.
بۇلىك بولعان سول ءتۇنى تاۋ ىشىندە،
وگىز مىنگەن سانيقاس باۋ ىشىندە،
قاراسارتوۆ كوزىنە ءتۇسىپ قالىپ،
جەر جاستانىپ، فاقيمەن قاۋىشىپ ەد.
اقتابان شۇبىرىندى جولداعى ء«انى»
گولوششەكين جارلىعىن قولداعانى.
باياعى كۇندەستىك پەن مانساپقورلىق،
سورلى ەلگە سور جاۋىن بوپ سورعالادى.
عىلىمسىز ادام ويعا كونەر مە ەدى،
ارمانى «مۇڭدى شالدىڭ» تەرەڭدەدى.
كۇن سايىنعى بەينەتكە باعىشتالعان،
ۇلكەن دارىن ونەردىڭ ولەرمەنى.
ارامزالىق الدىرتپاي اياقتى ەپتى،
ادام اتىن اقتاۋعا ساياق كەتتى.
قىزىل تۇنەك پەندەلىك عازابىنان،
ەلدەن جىراق بەزىنىپ، سايات شەكتى.
جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىن جارا سالعان،
ۇلى جۇرەك ونەرمەن تالاسا العان.
شاقپاقتا جەرتولەدە جالعىز جاتىپ،
«كەڭقونىس» جاۋلاۋىنا قورا سالعان.
«شاقپاق تاۋ» تاۋ سىلەمى كورىك بولعان،
قۇسبەگىلىك اقىنعا ەرىك بولعان.
اڭ اۋلاپ، سايات قۇرعان سول اقىنعا،
«قوڭىر ات» جانۋارى سەرىك بولعان.
تۇرمىستىڭ يكەمىنە قالىپ بەرگەن،
مەحانيكا ءتىلىن دە شالىپ كورگەن.
قۇس باپتاپ، بۇركىت سالعان «كەرەگەتاس»
اقىندىق تۇيسىككە دە شابىت بەرگەن.
سەرىگى جالعىز ءاۋپىش قاسىنداعى،
اقىننىڭ حالىن ۇققان باسىنداعى.
سۋىن تاسىپ، وتىنىن جاعىپ ءجۇرىپ،
اقىننىڭ مۇراسىنا قوسىلعانى.
بۇل جۇرتتىڭ ءىسى بولماي شاكارىمدە،
جاتتى اقىن ءوزى سۇيگەن مەكەنىندە.
ء«ۇشتاس» تاۋ تىك شانشىلعان كۇزات-قيا،
«قارابۇلاق» وزەنى اققان ەتەگىندە.
«باقاناس» شىڭعىستاۋدىڭ جوتالارى،
كەرەگەتاس، كەڭقونىس اتالادى.
قيا اسۋدا شوقىتاس ارالاسىپ،
باۋلى ساي جۇپار شاشقان وت الابى.
قىلىقتى كەرۋەنبۇلاق، قارا قويتاس،
كوك پەن جەردىڭ جاپسارى قاراعاي-تاس.
قاس قاعىم تاريح سىرىن شەرتىپ جاتقان،
تەزەكشوقى، جوسالى، ارادا ايقاس.
شاقپاقتى ەلسىز قورا جالعاعانداي،
شىعىستا ەگىزقىزىل، بالعا قانداي.
كۇندى ۇزاتىپ شىعارىپ سالىپ تۇرعان،
قولتىقتاسقان مامىر مەن قالقامانداي.
تىنىشتىق تىنىمىنا نە جەتەدى،
جىر شىركىن نوسەر بولىپ سەلدەتەدى.
ءبىرىن-ءبىرى سۇيەگەن قوس اسۋدىڭ،
سامالى تاۋ ادامىن تەربەتەدى.
قورا تامعا قونعانداي ماڭداي باعى،
شاعىندى تاۋ شىڭىنا شالعايداعى.
تىنىشتىق تىنىمىنا كەتكەن اقىن،
ولەڭگە توكتى مۇڭىن تاڭدايداعى.
دانانىڭ، دانىشپاننىڭ نازى قاتتى،
باقاناستا باز كەشىپ جالعىز جاتتى.
ۇلت ويىنا شامشىراق جاعامىن دەپ،
ۇلى جۇرەك «قازاعىن» جازىپ جاتتى.
بۇل جۇرەك سەزگەندەي مە ءسىرا كۇپتى،
ءبىر قاۋىپ زياتىنا تىرەلىپتى.
«امالسىز قارا تاس بوپ قاتتىم-اۋ»- دەپ.
شارشاعانداي نۇر ءجۇزى كۇرەڭىتتى.
كەڭ دالا، اسپان سونداي كوگىلدىر-ءدى،
وزەكتەس ويدى مۇڭعا جەڭىلدىردى.
ء«ۇشتاستىڭ» جوتاسىنا جايعاستى دا،
تەرەڭنەن تەكتى جىرىن توگىلدىردى.
«قايران،
قايعىسىز، قامسىز كۇندەرىم.
سايران،
ساۋىقتى راحات تۇندەرىم.
سەندەردەن نە پايدا؟
اسقان
الپىستان مىناۋ جاسىمىز،
قاشقان،
شالدىققان عارىپ باسىمىز.
قالاسىڭ قاي سايدا؟
نوقتالى باس،
اعىزىپ جاس،
قىزۋسىز ماس جەلىكسىز.
حاققا كونىپ،
كورگە ءتونىپ،
ەرىكسىز».
بۇل زامانعا ناز ايتىپ، كەرى كەتكەن،
ۇلى جۇرەك توككەن سىر سەرى نەتكەن.
قاجىمايتىن كارىلىك جەڭگەنىنشە،
قالام مەن قارىنداشىن سەرىك ەتكەن.
نكۆد اقىندى اپ ءىز باسىنا،
اڭدىتقان ايتمىرزاعا شىڭ باسىنان،
قوس تىزەرلەپ وتىرىپ، قۇران وقىپ،
بەت سيپاعان قاجىنىڭ سۇلباسىنا.
ەر كەزەگىن ەرىكسىز كەك كەمىرگەن،
بايازيت، عافىر، قابىش ءوتتى ومىردەن،
«زياتى ارعى بەتكە وتپەكشى» دەپ،
قىرداعى اكەسىنە جەتكەن بىردەن.
جەندەتتەردىڭ جەلبىرەپ جەلەگى وقتان،
اقىن دا زياتتى ويلاپ توبە باققان.
شىعىسقا جاڭا عانا تاڭ سوگىلىپ،
الا بۇلت كۇرەڭىتىپ كەلە جاتقان.
بۇل كوڭىل ءبىر بۇلىكتى نەگە ىزدەيدى،
ويتكەنى اردى ارسىزعا جەگىزبەيدى.
قازاققا ءتان كۇندەستىك، قىزعانشاقتىق،
تالانتتاردى «دارىندى» دەگىزبەيدى.
ناداندار ءجيى ءتىنتىپ قورا-جايدى،
قاجى اتانى باندى دەپ قارالايدى.
جاۋ كوردى سەگىز قىرلى ءىرى اقىندى،
باق تايسا اتاعىڭا قارامايدى.
قاسيەتىن قالاعان جان-اۋ زەرەك،
شيىرعان شەجىرەنى مول-اۋ دەرەك.
شىڭدارىن كوك تىرەگەن كوك تاۋلاردىڭ،
بيىكتىگىن الىستان قاراۋ كەرەك.
ءىV
وتىز ءبىردىڭ سالقىنى، سارى كۇز ەدى،
باقاناستىڭ ماڭى دا جار-كۇز ەدى،
سەرىگى جالعىز ءاۋپش قايتىپ كەتكەن،
شاكارىم دە شاقپاقتا جالعىز ەدى.
قازاننىڭ ەكىسى-ءتىن. كۇن بۇلتتى ەدى،
كۇزگى قارا سۋىقتىڭ ىزعىپ دەمى.
بوتاقاننىڭ باۋىرىن اق قار باسقان،
ەلسىز تامدا جازىلعان جىر كۇپتى ەدى.
ءوزىن-ءوزى جۇباتقان جان داۋامەن،
قاشاننان اقىن كۇيگە قونباعان ەم.
زياتىن، ەلىن كورىپ قايتقىسى كەپ،
تورجورعا اتقا ەر سالعان تاڭعى اۋامەن.
ءورشىل وي سان قۇبىلىپ، الا قاشىپ،
قاجىنىڭ قام كوڭىلى بالاعا اسىق.
باقاناستى بويلاپ كەتىپ بارا جاتتى،
اق ساقالى تۇمانعا ارالاسىپ.
زيات تا الا كوڭىل، اسىعىس-تى،
اڭدۋ دا قاتاڭ ەدى قاپى كۇشتى،
الدىنان شىعا كەلگەن بۇلىك توپقا،
«تاۋەكەل» دەپ قاجى اتا قارسى ءتۇستى.
- اتادى! بارما! - دەگەن قارسىلىقتى،
ەستىدى، بۇل ساپاردىڭ نارقىن ۇقتى.
- حوش، جان بالام! - دەدى دە زياتىنا،
اسكەري ادامدارعا قارسى شىقتى.
جاقىنداپ كەلە جاتقان جالعىز اتتى،
ءدۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى ءدۇر قۇلاتتى.
اتار دەپ ويلامعان اڭعال اقىن،
اتىنان اۋدارىلىپ، جەردى قاپتى.
شولعىنشىنىڭ قۇپ بولىپ ءوز دەگەنى،
سايداعى جالعىز اتتى كوز كورەدى.
نىسانا قالت جىبەرمەي ءدال ءتيىپتى،
سۇرمەرگەن حاليتوۆتىڭ كوزدەگەنى.
اتتەڭ-اي بۇل شاتقالعا بەكەر كەلدى،
جاۋىزدار جاقسىلىقتى كوتەرمەدى.
اڭ اۋلايتىن قوساۋىز مىلتىعىن اپ،
«اتپاڭدار!» دەپ بەلگى ەتىپ كوتەرگەن-ءدى.
قايتسىن ولار باز كەشكەن بۇلىكتى ىشكى،
تاعى ءبىر وق تاڭعى اۋانى ءتىلىپ ءتۇستى.
- اتپاڭدار! - دەگەنىنە قاراعان جوق،
- جوعارى كوتەرگەن قول سىلق ءتۇستى.
ەركىندىكتى كوكسەگەن كوك تاعىسىن،
«جاستارعا» ءتالىم ەتكەن تەك نامىسىن.
قاراڭعىنى جامىلعان قارا جۇرەك،
قاندى قول قارا مەرگەن بەك ناعىسىن.
مىلتىق داۋسىن جۇتىپ تاڭ ارانى،
جەندەتتەر دانانى جاۋ ساناعانى.
ءتۇز تاعىسى قانسىراپ، قۇلاعاندا،
دەنەسىن اق كەبىن بوپ، قار ورادى.
ايپارا- انا ءسۇتى تەكتى ەمىلگەن،
ابايداي ۇلى اقىننىڭ مەكتەبىنەن.
ءومىرى، ءولىمى دە جۇمباق سىر بوپ،
بوتاقاننىڭ باۋىرىنا ءوتتى ومىردەن.
ساعاتىندا ايتىلار جوقتاۋ-زاردى،
ماڭ دالا تاۋعا-تاسقا اقتارعاندى،
تۋعاننان-تۋىسىنان جان جولاتپاي،
ۇلى دەنە جاپاندا وقشاۋ قالدى.
اقىندار! جۇرەگىنەن جىر ەگىلگەن،
اقىن-جۇرەك! ىرىلىك ىرەڭى مە!؟
ەكى اتقاندا كوز جۇمعان دۇنيەدەن،
اقىندى ءدال كوزدەپتى جۇرەگىنەن.
دانالىق جۇرەكتەردى بەسىك ەتكەن،
جۇرەك دەرتى-ۇلىلىققا كەسىر ەتكەن.
ۇلى ونەرگە ءتان سىرقات - جۇرەك دەيتىن،
سول جۇرەكتى جاۋىز وق تەسىپ وتكەن.
اباي ايتقان كوپ ولەڭ «جۇرەك» ەكەن،
سەزىم - نازىك، ونەر - ەس كورەگى ەكەن.
نە شىقسا دا جۇەكتەن شىعاتىنىن،
ۇلى ونەردىڭ جاۋلارى بىلەدى ەكەن.
دانالىقتى وتقا ورتەپ، شوققا قارىپ،
اقىن - جۇرەك ونسىز دا جوققا نالىپ.
شاكارىم دە سول دەرتتەن مەرت بولىپتى،
جۇرگەنىڭ باسىنا وق قادالىپ.
ۇلى كەۋدە جانىندا جوق جارشىسى،
جاتتى جانسىز ازالى جوقتار كىسى.
ۇلى ونەردىڭ جوقشىسى بولمايتىنداي،
قازاسىندا بولمايدى جوقاتۋشىسى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان توسپاي حالدى،
ايتمىرزاعا امانات، قوستاي سالدى.
جاۋىزدىعىن جالعاننان جاسىرماق بوپ،
قۇر قۇدىققا كومۋسىز تاستاي سالدى.
قاجى ەدى، قاري ەدى اسىق قاندى،
قۇراندى كيە تۇتىپ، ماشىققاندى.
ءيمانجۇزدى، ءىشى ادال سول مۇسىلمان،
قۇر قۇدىقتا كومۋسىز، اشىق قالدى.
بىراق، شىندىق جاپپادى جاسىن داقتى،
ەرتە-كەش اتار تاڭنىڭ قاسىن باقتى.
قاراقشىلار تاستاعان ۇلى دەنە.
وتىز جىل قۇر قۇدىقتا اشىق جاتتى.
مىسە قىلماي جازىقسىز توككەن قاندى،
ەلەۋسىز قالدىرعالى كوپ بولعان-دى.
شىڭعىستاۋ قۇدىعىندا تورقا تاستا،
بۇك ءتۇسىپ، جۇرەسىنەن شوككەن جاندى.
ءۇنسىز جوقتاپ ارتىندا قالعاندارى،
سەزدىرتپەدى. باسقاداي جول قالمادى.
قاپى كەتكەن اقىندى ازا تۇتتى،
احات پەنەن گۇللاردىڭ تولعاۋلارى.
دارىنعا، دانالىققا تۇنعان كەۋدە،
جانازاسىز، كومۋسىز زىندان جەردە
شىندىقتى اڭساپ، جىلداردى جىلعا ۇزارتتى،
ادىلەت جوق قاتالدىق تۇرعان جەردە.
كەزەك دۇنيە. كەز كورسە وتەلمەيدى،
ونەر ولمەس كۇن وتەر بەكەر، مەيلى.
تالانتتاردى ازاپپەن اتتاندىرار،
بۇل جالعان ىرىلىكتى كوتەرمەيدى.
سۇلۋ ءسوزدىڭ سيقىرىن سۇيىكتى ەتىپ،
قاس قاعىم تاريح سىرىن بيىكتەتىپ.
سىرلى ولكەدەن سىر اشىپ ءبىز وتىرمىز،
كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە بيىك كەتىپ.
V
زاۋال كەشكەن زياتتىڭ ويىندا ارمان،
ءبىر ساپارعا بەل بۋىپ، دايىندالعان.
تىم جىراقتان ەستىلىپ مىلتىق داۋسى،
ۇلى سەزىم تولقىنى بويىن العان.
زياتى - بالاسى ەدى بەك كورەتىن،
جوق ەدى ءتىرى جانعا ەش بوگەتى.
اكەسىمەن اسىعىس قوشتاسا الماي،
امالسىز ارعى بەتكە كەتكەن ءوتىپ.
ارتقا تاستاپ كەتكەنمەن ازا جولدى،
ءبارىبىر جازمىشىنان جازا قوندى.
وتىز جەتى زوبالاڭى قۇر جىبەرمەي،
شىڭجاڭدا قولعا ءتۇسىپ، قازا بولدى.
بۇل سىردى بۇگىنگى ۇرپاق ۇققان تەگى،
ۇلى ولكە ۇلى ونەردىڭ شىققان جەرى.
شاقپاقتان ءسال قاشىقتاۋ «كەرەگەتاس»
اقىننىڭ سوڭعى دەمىن جۇتقان جەرى.
اقتاباننىڭ ايعاقتى بۇلتى كوشىپ،
زامان اعىپ بارادى سىلكىلەسىپ.
قاجى اتا وتىرعان مىناۋ ء«ۇشتاس»
جىلدان-جىلعا جاتقانداي ءدۇمپىپ ءوسىپ.
تاريحتىڭ تارپىپ الار تابانى جوق،
راستىڭ ۋاقىت كۇتپەس امالى جوق.
سوندىقتان دا ولگەننىڭ جامانى جوق،
تىرىلەردىڭ جاماننان امانى جوق.
جىلىتىپ، جىردى ءيىتىپ كۇندى لەبىز،
جاماندىق - جاقسىلىقپەن كىندىگى ەگىز.
تىرىسىندە دۇرىستاپ سويلەسە الماي،
ولگەننەن سوڭ وكىنىش بىلدىرەمىز.
قاشاننان قايشىلىقتى دەمەپ الەم،
اققا قارا جاققاندى دەمەگەن ەڭ.
مۇحاممەدتىڭ سوڭىنان شىراق الىپ،
ايىرعا اكەپ يسانى شەگەلەگەن.
جاقىنىن جارعا يتەرگەن جاعاسىمەن،
«قازاقتىڭ جاۋى - قازاق»6 تالاسىپ ەڭ،
ابايىنا ابايسىز قامشى يىرگەن،
قارا حالىق اقىلدى داناسىمەن.
بىرجانعا ارقان بايلاپ، جىر كوشىرگەن،
اعايىن قاي زاماندا بىرلەسىپ ەڭ.
بايگە قوسساڭ اتىڭدى تارتىسپايدى،
اتىڭ كەلسە دامەتكەن جۇلدەسىنەن.
كۇنشىلدىكتىڭ بولمايدى بەكەر ەمى،
قاتەلىك - وكىنىشپەن وتەلەدى.
مەندەگى اقىن كوڭىل مەكەن تاپپاي،
كوز جەتپەس ءبىر تىلسىمعا جەتەلەدى
ءVى
بۇل سەمەي ۇلىلىققا ۇيا-بەسىك،
ۇياعا شاكارىم دە سيار دەسىپ.
اباي، مۇقتار جانىنان ءبىر ەسكەرتكىش،
ورنى ويسىراپ، جۇرەتىن، قيال كەزىپ.
زامانىندا زاۋال كوپ سۇيەم جەردى،
تالاي كوش تۇيەلەرگە تيەلگەن-ءدى.
سەمەيدە ءبىلىم وردا - شاكارىم بوپ،
قايتادان بابا ەسىمىن يەمدەندى.
سويلەتىپ ءتىلسىز ونەر ءار عاسىردى،
ءمۇسىنشى - مۇرات ەلگە اردا تۋدى.
وتكىردىڭ جۇزىمەنەن ورنەگىن ساپ،
شاكارىم ەسكەرتكىشى ورناتىلدى.
كەپتەردىڭ قاناتىمەن شاعىلىسىپ،
كيەلى ەرتىس بارادى الىپ ۇشىپ.
كادىمگى قارا تاستان قاشاپ الىپ،
شاكارىممەن قاۋىشتى ەل ساعىنىسىپ.
كەشەگى كەكتى جىلدار اعارعانداي،
قۇر قۇدىق تاستارىنان جارالعانداي.
تاستان تورقا جامىلعان تەكتى بابا،
ەلىنە تاس ءمۇسىن بوپ ورالعانداي.
بار ەكەن ارۋاعى اسىلداردىڭ،
سەمەيدە ءبىر ەسكەرتكىش اشىلعان كۇن.
جالعىز عانا سۋرەتتەن باستاۋ العان،
ەڭ بيىك ەسكەرتكىشى عاسىرلاردىڭ.
وتكەندى، كەتكەندى دە باعىپ شىراي،
قاق جارعان قارا تاستى قالىپ بىلاي.
اللانىڭ جەردە جۇرگەن ەلشىسىندەي،
جاپپار يەم جار بولعان جارىقتىق-اي!
ساندىقتاس-اقىن تۇرعان دارا قانداي،
وتكەنگە وكىنبەسكە شارا قالماي.
شىڭعىستاۋدىڭ شىڭىنا شىعىپ الىپ،
زامانىنا زاۋ بيىكتەن قاراعانداي.
تاعا الماي تالعامى زور مۇسىنگە ءمىن،
اقىندى ءدال وزىندەي مۇسىندەر كىم؟
ەسكەرتكىشكە جاقىنداي ءتۇسىپ ەدىم،
قاجىنىڭ جان-دۇنيەسىن، ءىشىن كوردىم.
بۇرىن-سوڭدى سيقىرمەن كەزىككەن كىم،
جۇرگەنى-اي سىر الدىرتپاي سەزىكتەردىڭ.
تاستا وتىرعان تۇڭعيىق قالپىمەنەن.
ماعان ءجۇزىن بۇرعانداي سەزىكتەندىم.
جالتاقتىق، جاسامپازدىق نەسىن بەردى،
تۇرلاۋى جوق دۇنيە ەسىن جەڭدى.
قاباعى سالىڭقىلاۋ ءبىر كۇي كەشىپ،
مۇزداي تايعاق زاماننىڭ كوشىن كوردى.
قاڭتاردىڭ قارى بۇركەپ قىز ەرىكتى،
تەرەكتەر جاپىراقسىز، كۇزەرىپتى.
ساندىقتاستا وتىرعان شاكارىمدى،
ويعا ولشەپ، تومەنىرەك تىزە بۇكتىم.
كوشپە بۇلت توبەمىزدەن توڭكەرىلە،
ويىمدى وراپ العان سەڭ سوگىلە
قاجى اتاعا جاقىنداي ءتۇستىم-داعى،
پەيىل بەرە ۇمتىلدىم، ەڭسەرىلە.
تولقىنعا قارسى جۇرگەن بەينە تەكتى،
ءومىرى «مۇتىلعاننىڭ» بەينەتتە ءوتتى.
ءتىرى ادام سيپاتىنا ەنگەن اقىن،
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن سويلەپ كەتتى.
«- قوي،جىگىتتر كۇن بولدى ويلانارلىق.
ءبىلىم، ادەت، اقىلدى ويعا الارلىق.
ناداندىقتان ەلىرىپ، بوسقا جۇرسەك،
مىنا زامان كورسەتەر بىزگە تارلىق.
مىناۋ اباي - ءبىر عالىم جول شىعارلىق،
زامانداسى بولمادى ءسوزدى ۇعارلىق.
امالى جوق اينالدى ەندى بىزگە،
كۇن تۋدى ەتەگىنە جابىسارلىق..»
ۇعا ما، ۇعا الماي ما، جۇرتىم مەنى،
قاجى اتا ماعان ايتەۋ ءبىر سىر بەردى.
قوڭىر داۋىس بويىما جىلۋ شاشىپ،
شىمىر-شىمىر ىستىق قان بۇلكىلدەدى.
- ولەڭدى، تانيسىڭ-اۋ تەگى مەنى،
اباي جۇرگەن ۇلى جول كەرى مە ەدى!؟
سيپاتىڭا كوز سالسام اقىن قىزىم،
بەينەتىڭ بەلشەدەن بوپ كورىنەدى.
قورقىتتى، ءحافيزدى ىزدەپ اقتارىپ ءبىز،
ء«ۇش انىق»، «جان» تۋرالى توقتالىپ ءبىز.
پايدا مەن زياندى ايتىپ ۇقتىرا الماي،
ءبىز بوسقا اۋرە بولىپ اتتانىپپىز.
دەپ اقىن عارىپ باستىڭ بازىن ايتتى،
وتىردىم جۇرەگىمە جاعىپ ويدى.
قاجى اتا ويىمەنەن تالاسا الماي،
مەندەگى شابىت ءتىلى شاعىم ايتتى.
جالعاندى جاسىرۋعا زاتىم جەتپەي،
وزىمشە ساق وتىرمىن قاپىل كەتپەي.
اڭىلجىعان اسپانعا نازار سالىپ،
وتىرمىن تىك قاراۋعا ءداتىم جەتپەي.
- بۇل كۇندە ادام تانۋ وزەك بوپ تۇر،
«بوي بۇلعاڭ، ءسوز دە جىلماڭ» كەزەك بوپ تۇر.
ار سىزىعىن اتتاۋعا بولمايتىنداي،
ءبىر شەكارا قاجى اتا، قاجەت بوپ ءتۇر.
اتاقتى، ءمانساپتى دا ءتور الدايدى،
قازاق قوي، ءبىرىن-ءبىرى كورە المايدى.
تاڭعى اسپانداي ارشىلماي ادام ميى،
جۇرەك پەن اقىل تاتۋ بولا المايدى.
تالانتى ادام ەمەس، حاق قولدايدى،
سودان دا، بۇل جالعاننان تاتقان قايعى.
ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەن انىق، تانىق -
كىرشىكسىز، تازا اقىلدا باق بولمايدى.
الاۋىز، اشكوزدىكتەن ارتار ەگەس،
ۇجدانسىز، زۇلىمدىقتى ارقالاپ ەس.
مىناۋ زامان بايلارعا باس شۇلعۋ مەن،
زۇلىمدىق اردان اياق تارتار ەمەس.
وسكىن وي، وزەك تارتىپ ۇلىلىقتان،
وزىمشە وزەك اشىپ، سىر ۇلىتقام.
اقىن اتا الدىندا اقتارىلىپ،
جانىما جاي ىزدەگەم ۇلى قۇتتان.
بۇگىنگى المايعايىپ قۋات-حالدى،
تالاپ، ىنساپ، اقىلعا سىناتقان-دى.
باتار كۇننىڭ شۋاعى ءجۇزىن وراپ،
ساقالىن ساۋا سيپاپ، شۋاقتاندى.
راقىمدى قاناعاتقا بالاتىرىپ،
تاقۋا تاسپيىعىن ساناپ تۇرىپ
كىتاپشاسىن اشتى دا مىنانى ايتتى،
قاباعىنا قالىڭ مۇڭ قاماپ تۇرىپ:
«- ونەر قىلما، ار ساتىپ جالدانباقتى،
ۇلىق بولىپ ەلدى جەپ، مالدانباقتى.
بىرەۋدى جەپ، بىرەۋدى تابامىز با،
قاشان جاقسى كورۋشى ەك، الدانباقتى
تالاپ پەن اقىلدى ۇعار كەلەر زامان،
دۇنيە كەزەك بولماسا ولەر مە ادام!؟
جەر استىندا كومۋلى قازىنامدى،
قازىپ الار ۋاقىت كەلەر، بالام.»
قاجى اتا سونى ايتتى دا، تۇرىپ قالدى،
بىلمەيمىن ويى نەمەن تۇيىقتالدى.
ۇلى ونەردىڭ ارۋاعى اسپانعا ۇشىپ،
سۇلباسى تاڭعى بۋداي سۇيىقتالدى.
اقىنمەن ەلەس سىرى تۇيىندەلىپ،
شۋاقتى شابىتىمدى قۇيىن جەڭىپ.
جۇرتتا قالعان كۇشىكتەي ءىشىم ۇلىپ،
مەن قالدىم قۇلا تۇزدە كۇيىم كەمىپ.
قارا ەرتىس قاسيەتتىڭ تەگى ما ەدى،
تولقىنىنان تورقا جىر توگىلەدى.
كوزىمنەن الىس كەتكەن اقىن ءمۇسىن،
قىز بوركىندەي شوشايىپ كورىنەدى.
زاۋ بيىككە كوز سالىپ، سۇرقىم كەتىپ،
دۇعالى سوزدەرىنەن ۇرتىم بەكىپ.
زۇلمات جىلى كومىلگەن قارا جاشىك،
جەر باۋىرىن جاتىر ما بۇلكىلدەتىپ!؟
كومىپ كەتكەن كىتاپتىڭ تۋلاعانى،
جەردى سىلكىپ، تاستاردى تىرمالادى.
اقىن اتا وتىرعان ساندىقشا تاس،
ءدىر ەتكەندەي، ەسكە الدىم ءزىلزالانى.
جۇمباعى جەر استىنىڭ كۇركىرەدى،
اۋلاقتا اقىن ارۋاق كۇرسىنەدى.
شاكارىم كومىپ كەتكەن سول قازىنا،
تاستى ءتۇرتىپ «دات» سۇراپ سىلكىنەدى.
وتكەنگە وكپەڭدى ايتىپ وكىن مەيلى،
باقاناس باياعىنىڭ سەرتىندەي ءبىر.
قيا كۇز ىرگەسىندە تەرەڭ شاتقال،
بارلىباي باياعىشا وكىرمەيدى.
جاپاندا جالعىزدىق بوپ سۇيەنەرى،
ولەڭگە وكىنىشىن سۇيەپ ەدى.
ءوڭىرى اشىق شاپانىن جەلبىرەتكەن،
ءبىر اقساقال تۇسىمە ءجيى ەنەدى.
ءومىر - ءداۋىر وسۋدە، كۇندەر ەگىز،
بابالار سالعان جولمەن ءبىز كەلەمىز.
ۇلار قۇستىڭ قيىردان ءۇنى ەستىلدى،
سارى دالادان ساندالتىپ بىزگە لەبىز.
اقىن تاعدىر وسىلاي جىرمەن جەتتى،
اتوم كەشكەن ولكەنى سىر مەڭدەپتى.
ۇلى ولكە اينالىپ ۋلى ولكەگە،
مول سىڭىرگەن بويىنا ۋ مەن دەرتتى.
دارىنعا، دارالىققا ساپ بۇعالىق،
مىناۋ كوشكىن زامانعا قاتتى نالىپ.
الاۋ نۇردىڭ بوياۋى قارلى شىڭنىڭ،
جوستاسىن قان جوسا ەتىپ باتتى بارىپ.
وشپەيدى وتكەن كۇندەر بەكەر ەستەن،
شابىتتى شايقاپ كوردىم وت-ەلەستەن.
جۇباتتى اششى ويدى ءتاتتى سەزىم،
كەش مەنى كيەلى ءسوز، قاتەلەسسەم.
2003 ج.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى
استانا قالاسى
Abai.kz
