– نە جەيسىڭ، نە كيەسىڭ، نەشە ءتۋفليىڭ بار، نەشە جىگىتپەن ءجۇردىڭ، قاشان ۇيلەنە­سىڭ؟ ودان قالسا ەركە توقالداردىڭ توڭ­ا­زىت­قىشى مەن قازى-قارتاسىن كور­سەتە باستادى. بۇل نە؟ ونسىز دا ەل-امان، جۇرت تىنىشتا تورعايداي توزىپ جۇرگەن قارا حالىققا قىر كورسەتۋ مە؟
ال اشىپ العان جۋرنالدار مەن گازەتتەر نە جازارىن بىلمەي، بەتتەرىن بوياۋلى سۋرەتتەرمەن تولتىردى. ودان قالسا بەت كۇتىمى مەن سالات جاساۋدى ءسوز ەتتى. و باس­تا جاراتۋشى قۇپيا ەتىپ جاراتقان، سول قۇ­پيالىلىعىمەن دە قاسيەتتى ەرلى-باي­لىنىڭ توسەك قاتىناسىن تۇك قويماي زەرت­تەپ، وقىرمانعا ء«ادىس» ۇيرەتە باستادى. مۇن­دا قانداي تاربيەلىك ءمان بار؟ قازاقى ادەپ-يبا ادىرا قالعان جوق پا؟
ال ودان دا قوماقتىلاۋ، سالماقتىلاۋ ءبىر باسپالار ءتىرى تۇلعالارعا تيىسۋگە باتا ال­ماي، ءولى ارۋاقتىڭ «اكەسىن تانىتىپ» جا­­تىر. ولاردىڭ ايتۋىنشا، اباي – اپيىن­­شى، مۇحتار – قىزعانشاق، عابيت – اتاققۇمار، ءسابيت – كورسەتكىش، جامبىل – سۇرامشاق، قايىر­شى، مۇقاعالي – القاش بولىپ شىقتى. اۋ، اعايىندار-اۋ، تىم­عۇ­رىسا حالىقتى ايا­ساڭ­دارشى. عاسىر­لار بويى ولاردىڭ كوكىرەگىندە التىن تۇعىرعا ورناپ قالعان مۇسىندەردى اياۋسىز قۇلات­پا­ساڭدارشى! حا­لىق­تىڭ سەزىمى مەن ماحابباتىن، سەنىمىن تارك ەتپەسەڭدەرشى! ول ادامدار، حالىق ساناسىندا – ۇلى. سول ۇلى قالپىندا قالسىن دا. حالىق ولاردى شىعارماشىلىعى بويىنشا باعالايدى. پەندەشىلىگى بويىنشا ەمەس. مىقتى بول­ساڭ­دار قازىرگى ءتىرى اقىن-جازۋ­شى­لار­دى سىناڭدار. جاقسىسىن جاق­سى، جامانىن جامان دەڭدەر. سوندا سىن شىن، ءادىل بولادى. جامانداعاندى بىلاي قويىپ، ماق­تاۋ ءۇشىن دە ءولۋىن كۇتەمىز بە؟ «جاق­سى­نى جاقسى دەڭدەر تىرىسىندە» دەمەپ پە ەدى قادىر اقىن. نەگە ءامىرحان بالقىبەككە ولگەن سوڭ ايتىلعان ماق­تاۋ­دىڭ بىرەۋىن تىرىسىندە ايتپادىق؟
ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ جاتىرمىن. اي­تايىن دەگەنىم – ءباسپاسوز قانشا كو­بەي­سە دە، «قازاق ادەبيەتى» ەشۋاقىتتا دا كولەڭكەدە قالىپ، ءوزىنىڭ قادىر-قاس­يە­تىن جويعان ەمەس. ۋاقىت سىنىنا، سۇ­را­نىسىنا، زامان تالابىنا توتەپ بەرىپ كەلەدى. تولى-عىپ، تۇرلەنىپ، جاسارىپ كەلەدى. «قازاق ادەبيەتى» – ءيسى قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسى­نىڭ ايناسى. قانى سورعالاعان قازاقى ءسوزدىڭ قاينارىنان قانىپ ىشكەندەر عانا كوتەرىلە الاتىن تەكتىلەر تۇعىرى. سوڭعى جىلدارى گازەت باسقاشا سيپات الا باستادى. ول تەك «اتتى مەن توندىنىكى» بولىپ قانا قويماي، حالىقتىق سيپات الا باستادى. وندا كوز­قا­راستار قاقتىعىسى، پىكىر­لەر توعىسى، اشىنعاننان ايتىلعان اششى شىندىق تا كەزەك ورىن الىپ جاتادى. گازەت بەت-بەينەسىنىڭ وزگەرۋىنە ۇجىمدا الماس ءنۇسىپ، روزا سەيىلحان، با­عا­شار تۇر­سىنباي، قاراگوز ءسىمادىل، ايگۇل سامەت­قىزى سياقتى باتىل دا ىزدەنگىش جاستاردىڭ كوبەيۋىنىڭ دە اسەرى بار ما دەيمىن. وسى ورايدا تاعى دا عۇلاما قادىردىڭ:
كەيبىر قارتتار سياقتى،
تارتىنشاق ءبىر ارتقا اربا.
باتىلدىعىن جاستاردىڭ
بەرەر مە ەدى قارتتارعا، –
دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
تاياۋ ءبىر ارادا گازەتتەن قوعامنىڭ كۇل­­تىلدەگەن جاراسىن، سارتاپ زاپىرانىن ءدوپ باسقان ءومىر كارىپۇلىنىڭ «ۇلت­تىق قاينار نەمەسە قاجەتسىز داعدىلار» اتتى ماقالاسىن جانە بەكبولات ادە­توۆتىڭ «قور بولعان ءسوز، قونباعان اقىل» ماقالا­سىن ايىزىمىز قانا وقىدىق. اتتەڭ، وسى جانايقايدى سول ماڭگۇرتتەر وقىمايدى عوي. ءيا، ءتىل جۇتادى. التى قىر­لى الماستاي جارق-جۇرق ەتىپ، ءبىر-بىرىنە كولەڭكەسىن دە، جارىعىن دا ءتۇسىرىپ، سان قۇبىلاتىن ءتىل، ورالىمدى، قۇبىلمالى، استارلى، رەڭكتى ءتىل – بابا ءتىلى – كوزال­دى­مىزدا ارالداي تارتىلىپ قۇرىپ بارادى. سەبەپ نەدە؟
بىرىنشىدەن، وتباسى – نەگىزگى فاكتور. قازاقى ءسوز، قازاقى ءتىل بالاعا سۇتپەن بە­رىلىپ، سۇيەككە سىڭبەسە، ۇيرەتۋ مەن ۇرسۋدان تۇك تە شىقپايدى.
ەكىنشىدەن، مەكتەپ ءبىلىمى، باعدارلا­ما­سى. «انا ءتىلىنىڭ نەگىزىن ءسىڭىرىپ المايىنشا، بوگدە ءتىلدى وقىتۋدىڭ كەرەگى جوق» دەپ ەدى عوي احمەت بايتۇرسىنۇلى. «ۇلتىم، الا­شىم» دەپ ەڭىرەگەن ەردىڭ تىمعۇرىسا وسى ءسوزىن ەسكەرمەدىك-اۋ! قازىر 9-سىنىپ­تان كەيىن-اق بالا كوسىلىپ سويلەپ ساباق ايت­قاندى، ادەبيەتتەن مازمۇنداۋدى، جاتتاۋدى، شىعارما جازىپ تالداۋدى، كوركەم شىعارمالار وقىپ تالداۋدى مۇلدە دوعا­رادى. بۇعان ارنالعان ساعات­تاردىڭ ءبارى تەست سۇراعىن جاتتاۋعا كە­تەدى. ءبىرلى-جار ادەبيەتكە قىزىعۋ­شى­لى­عى بار بالالار سۇراق قويسا: «وندا نەڭ بار، ەي، ودان دا اندا­عى تەست سۇراعىن جاتتا»، – دەي­دى مۇعا­لىم. سونىمەن، جىلدار مەن ات­تاردى عانا جاتقا بىلەتىن «مىلقاۋ-روبوت­تار» دايىنداپ شىعاراتىن فا­بري­كاعا اينالعان قازىر مەكتەپ. قاۋىپ­تى، قاتەرلى جانە جىلدام مەڭدەپ بارا جاتقان سەبەپ – ينتەرنەت. تورعاي سورلى جىلان ارباعاندا، جۇتارىن ءبىلىپ تۇرىپ، بىراق ءوزى سوعان قاراي جىلجي بە­رە­دى ەكەن. باسقا جاق­سىلى­عىن قايدام، ءدال ءتىل ءۇشىن ينتەرنەت سول جىلان. ينتەرنەت قازىرگى ۇرپاقتى ء«تىل – شورقاق، وي – ما­قاۋ» دەيتىن بەيشارا حالگە ءتۇسىرىپ جاتىر. ينتەرنەتتەگى ديالوگ-اڭگىمەلەردى، اڭگى­مە ەمەس، سالعىلاسۋلاردى كورگەندە، مەنىڭ كوز الدىما قۇدىق باسىندا شاپىلداسىپ، بىرەۋى ء«ا» دەسە، ەكىن­شىسى ء«ما» دەپ تۇرعان ءتورت-بەس دولى قاتىن ەلەستەيدى. سۇرىقسىز، سۇرقاي، بوستەكى، بۇرالقى سوز­دەر مايدانى. ال كوشەگە شىقسا كورەتىنى قىزىل-جاسىل دۇنيە، جار­قىل­­دا­عان جارناما. جارنامالاردا دا ورەس­كەل سوزدەر، بىقىعان قاتە. كەيدە ما­­عان بۇكىل قوعام، بۇكىل قازاقستان، بۇكىل قالا قاپتاعان قاتەلەرمەن شۇ­بىر­تىپ، الەمتاپىرىق كۇيگە ەنىپ تۇرعانداي. كور­گەن­دە تىكسىن­گە­نىڭمەن، جازىپ الماعان سوڭ ۇمىتادى ەكەنسىڭ. بىراق ءبىر-ەكى ورەسكەل جارناما ەستە قالىپتى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن (قازىر وزگەرگەن) «ساياحاتتاعى» ۇلكەن دوڭگەلەك اينالىم­نىڭ قاق ورتاسىندا بيىك تە كەڭ پلاكاتتا «كوكا-كولا» سۋسىنى جارنامالاندى. ءبىر جىگىت كوپىرىك اتقان كولانى توڭكەرە جۇ­تىپ تۇر دا، اس­تىندا ورىسشا «دۆوينوە ۋدوۆولستۆيە» دەپ تۇر. وسىنى قازاقشا «ەكى رەت راحاتتان» دەپ اۋدارىپتى. وسى جارناما كەم دەگەندە ءبىر جىل تۇردى-اۋ. سول سەكىلدى قازىر دە ءار كوشەنىڭ بۇرى­شىن­دا ايدىك پلاكاتتاردا «بارىنە بەرە­مىز» دەپ جازىلىپ تۇر. نە بەرەدى، كىمگە بەرەدى؟ – ۇقپاي­سىڭ. تەگى نەسيە شىعار. ولاي بولسا، «نەس­يەنى بار­لىق ادامعا بە­رە­مىز» دەمەي مە. سول سەكىل­دى ءار جەردە-اق «جىلدام ەتىك جوندەۋ، جىلدام ساعات جوندەۋ» دەپ تۇرا­دى. دۇ­رىسى – ەتىكتى نە سا­عات­تى جىلدام جون­دەۋ ەمەس پە. كۇنى­ بۇ­گىنگە دەيىن كوگىلدىر ەكراننان كۇنىنە قىرىق كورسەتىلەتىن «ەرىمەيدى ىستىقتا، ەريدى اۋىزدا» دەگەندى اۋدارعان بەيباق، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى زاڭدى­لىعىندا بايانداۋىشتىڭ باستا تۇر­مايتىنىن بىل­مەي­دى-اۋ، شاماسى. ءتىس پاستاسىن جارنا­مالا­عاندا ء«تىس سەزىم­تال­دى­­عىنان زارلاناتىندار» دەيدى، دۇرىسى – زارداپ شە­گەتىندەر. بۇل – بۇل ما؟ كورەي، تۇرىك سەريالدارى اۋدار­ما­سىنداعى قاتەلەرگە ات سۇرىنەدى. كوركەم ءفيلمدى اۋدارۋ – كوركەم شىعارمانى اۋدارۋمەن بىردەي. اۋدارۋدىڭ وزىندىك زاڭى، ەرەجەسى، تەحنيكاسى بار ەمەس پە. باسقا ەشبىر تىلدە جوق، تەك قازاق تىلىنە عانا ءتان ورفوە­پيا­لىق-ورفوگرافيالىق زاڭدىلىقتار بار، وسىنىڭ ءبارىن بەلىنەن باسىپ، تيسە – تە­رەك­كە، تيمەسە – بۇتاققا دەپ اۋدارىپ جاتىر. بۇل – دۇمشەلىك ءارى ساۋاتسىزدىق، ءارى جاۋاپسىزدىق. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىسال كەلتىرەيىك.
دەرلىكتەي بارلىق كينودا «بىزدىكىلەر» دەگەن ءسوز ءورىپ ءجۇر. قازاق بىزدىكى دەسە دە، بىزدىكىلەر دەمەيدى عوي. قازاق گرامماتيكاسىندا – نىكى، نىقى، دىكى، تىكى – دەگەن تاۋەل­دىك فورماسى بولعانمەن، ودان كەيىن – لار، لەر – كوپتىك جالعاۋ جالعانۋ فو­ر­ماسى اتىمەن جوق. بۇل – وسى ححI عاسىر جا­ڭا­لىعى. قازىر بۇل ءسوز مەكتەپتە دە، كوشەدە دە، تە­لەارنالاردا دا قولدا­نى­لا بەرەتىن بولدى. سەنەن، مەنەن – دەگەندى سەن­نەن، مەننەن – دەپ اۋدارادى. جالعاۋ جالعان­عان­دا تۇبىردەگى – ن – ءتۇسىپ قالا­تىنىن بىل­مەيدى. رازمەردى – مولشەر دەي­دى. مولشەر ەمەس، ولشەم. قازاقتا – مولشەر ءسوزى – سۋسىمالى، قاپتاپ، ۋىس­تاپ ولشەنەتىن زاتقا ارنالادى. كوركەم شى­عار­مادا عانا قولدانىلاتىن پوەتي­كا­لىق سوزدەردى ورىن­سىز قولدانادى. مىسالى، «باز كەش­تىم» ءسوزى. بۇل ءسوزدى «بارعىم كەلمەيدى» دەگەن بولىمسىز ەتىستىك رەتىن­دە ءاربىر ەكىنشى سويلەمگە قولدانا بەرە­دى. بۇل تىركەس – «نە حوچۋدىڭ» ورنىنا جۇر­مەيدى. بۇل تىركەس – ءتۇڭىلۋ، بەزىنۋ دەگەن اس­تارلى ما­عىنادا قولدانىلادى. سون­داي-اق، «بارىم دا، نارىم دا سەن» دەگەن تىركەس تە ءاربىر سويلەمدە ءجيى قايتالانىپ، ابدەن جالىق­تىرىپ مەزى ەتتى. قازاق ءتىلى­نىڭ ەرەكشە زاڭدىلىقپەن قورعالاتىن ءبىر بايلىعى – يديومالىق جانە فرازەو­لو­گيالىق تىركەستەر. تىركەس وزگەرتۋگە، ور­­نىن اۋىس­تىرۋعا بولمايدى دەگەن زاڭ­مەن قورعا­لادى. ءتىپتى، سوت ىسىندە مۇنداي تىركەستەردى اۋدارمايدى ەكەن. ال كينو اۋدارعان اۋدارماشى وسى زاڭدى­لىق­تارعا پىسقىر­ماي­دى دا. ءاربىر تۇراقتى تىركەستى وزىنشە وزگەرتە بەرەدى. بۇل تىر­كەس­تەر كەشەلى-بۇگىن جاسالعان جوق. عا­سىر­لار بويى كەلە جاتقان حالىق مۇراسى. ونىڭ اۆتورى، جاساۋشىسى – حالىق. ونداي بولسا، حالىق قازىناسىن ءوز بەتىنشە بۇزا بەرۋگە اۋدار­ما­شىعا كىم حۇقىق بەردى؟ مى­سالى، «بەس ساۋساعىنان بال تامدى» دەيدى، دۇرىسى – «بارماعىنان بال تام­عان». «سەڭ سوققان قايىقتاي» دەيدى، دۇرىسى – «سەڭ سوققان بالىقتاي». «با­سىم­دى ايرانداي ەتتىڭ» دەيدى، دۇرىسى – «شاقشاداي باسىم شاراداي بولدى».
ال اۋدارماداعى ادەپ پەن ەتيكاعا كەلەيىك. اۋدارماشى ءار كەيىپكەردىڭ جىنىسىنا، جاسىنا، مادەنيەتى مەن ورتاسىنا، ءتىپتى ءتۇر-كەلبەتىنە قاراي وزىندىك ءستيلى، وزىنە لايىق ءسوزى بولاتىنىن بىل­مەي­دى. سوندىقتان ايەل كەيىپكەرى دە، ەركەك كەيىپكەرى دە ءبىر ءسوزدى پايدالانا بە­رە­دى. مىسالى، «نە نەسي چۋش» دەگەن سويلەمدى «وتتاپسىڭ» دەپ اۋدارادى. جا­عىم­دى نەمەسە ايەل كەيىپكەردىڭ ءوزى «وتتاپسىڭ» دەپ قاراپ تۇرادى. «نە پودىشال تۆويم اروماتوم» دەگەندى ء«يسىڭدى يىسكەمەدىم» دەپ اۋدارادى. ارومات – حوش ءيىس، جۇپار عوي، ال ءيىس – زاپاح ەمەس پە. ەندەشە، وسى سويلەمدى ء«يىسىڭدى يىسكەمەدىم» دەپ، الدە­بىر حايۋاني جابايىلىققا دەيىن جەتكىز­بەي-اق، «جۇپارىڭدى اڭسا­دىم، جۇپارىڭ­مەن تىنىستاي المادىم» دەر ەدى-اۋ ادە­­­­بيەتتەن حابارى بار اۋدارماشى بولسا. سول سەكىلدى سىندارداي سۇلۋ كەيىپكەر فەريدەنىڭ اۋزىنا قايتا-قايتا «جۇرگەم، جۇرمەگەم» ءسوزىن سالۋى اسا ورىنسىز. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى قازاق ۇعى­مىندا ونشا جاعىمدى ەمەس. «جالعان ءجۇرىس، جۇرىسكە سالىنعان ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. وكىنىش­كە وراي، وسى ء«جۇرۋ» ءسوزى ء«بىر-ءبىرىن ۇنا­تا­دى، كەزدەسىپ ءجۇر» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىن باسىپ، حاننىڭ دا، قارانىڭ دا تىلىنە كىرىپ، تولىق قولدانىسقا ەنىپ بولدى. «كارادايى» فيلمىندە الپىستان اسقان كەيۋانا «كۇيەۋىم كەلەدى، كۇيەۋىم قاسىمدا بولسا بولدى» دەگەندى ءجيى قاي­تالايدى. ەجەلگى قازاق ۇعىمىندا «كۇيەۋ» دەپ – قالىڭ­دىعىن ايتتىرىپ قويىپ، كۇيەۋ­شى­لەپ ۇرىن كەلىپ جۇرگەن جاس جى­گىت­تى ايتادى. ول جىگىتتى بۇكىل سول اۋىلدىڭ نە رۋدىڭ ادامدارى «كۇيەۋ» دەپ اتايدى. «قىز جى­بەك» فيلمىندە تولەگەن كەلمەي قال­عاندا، جاعالبايلىنىڭ اقساقال-قارا­ساقالدارى «اۋ، كۇيەۋ قايدا؟» دەپ اڭتا­رىلعانى ەسى­مىزدە بولار. قازاقى ءسوزدىڭ قايسى­سى­نىڭ قاي جەردە قولدا­نى­لاتىنىن عابەڭنەن ءوتىپ كىم بىلەر. ال زاڭ­دى جۇ­باي­لىق كە­زەڭدە «جۇبايىم، قوسا­عىم، جولداسىم، وتاعاسى، ءتىپتى، دورە­كىلەۋ بولسا دا بايىم» دەگەن اتاۋلار قولدا­نىلادى. «بايىم» دەگەندە تۇرعان ەشبىر ورەلدىك جوق. ول كادىمگى «گوسپودين» – مىرزام دەگەندى بىلدىرەدى. ال «سەن كەلەر­سىڭ» سەريالىندا ادامدى تىشقان­نىڭ بالاسى عۇرلى كور­مەي، كىرپىك قاقپاي ولتىرە سالاتىن تانۆير دەگەن ايەلدى «ول وتە اقىلدى ايەل» دەيدى. اقىلدى بولسا، قانىشەر بولار ما ەدى؟ ايلاكەر، زالىم، جاۋىز دەسە جاراسپاي ما؟ وسى قازىر ءجۇ­رىپ جاتقان ءۇندىنىڭ ءبىر سەريالىندا عاشىق قىز-جىگىتتى ء«بىر-بىرىنە قۇيىپ قوي­عانداي» دەيدى. ايتايىن دەگەنى – «قانداي جاراسىمدى جۇپ» بولۋ كەرەك. «قۇيىپ قويعانداي» تىر­كەسى – كيىمگە ايتىلادى. «كوزىم كولدەي بولدى» دەيدى، دۇرىسى – «كوز جاسىم كول­دەي بولدى» سونداي-اق، اللا ءسوزى، ارۋ ءسوزى، ءادىل ءسوزى – كورىنگەن جەردە قولدا­نى­لىپ، قاسيەتى كەتەدى. تەگىن­دە ارۋ ءسوزى – «سۇلۋ، سىمباتتى، كەلبەتتى، كورىكتى، ءارلى» دەگەن سوزدەردى الماستىرا المايدى. ارۋ ءسوزى – ەڭ تازا، ەڭ قاسيەتتى، پەرىشتەدەي پاك دەگەن ۇعىم­دى بىلدىرەدى. سايىننىڭ (كوشە) قىزدارى دا شەتىنەن سۇلۋ، ءمۇسىندى، سىمباتتى. ولار وسى قاسيەتتەرىنە سەنىپ قاسقيىپ تۇرادى. ال وسىلاردى ارۋ دەۋگە بولا ما؟ ال قازى­لاردىڭ ءادىل ەكەنى باعا بەرگەن سوڭ عانا بەلگىلى بولادى. ەندەشە، كۇنىبۇرىن ولاردى «ادىلقازى» دەپ نەگە اتاپ الامىز. ادىل­قازى دەپ تانىستىرعان قازىلار­دىڭ حالىق سىنىنا تولماي جۇرگە­نىن كورمەي ءجۇرمىز بە؟ ءتىپتى، تولە بي مەن قازى­بەك بي دە وزدەرىن ء«ادىل تولە، ءادىل قازىبەك» دەمەگەن. ءادىل دەپ حالىق اتاسىن. دۇرىسى – «تاۋەلسىز قازى» نەمەسە «القابي» دەسە ورىندى.
ال، جارايدى، سەريالداردى كەمپىر-شالدار عانا كورەدى دەپ، ءوزىمىزدى جۇب­ا­تايىق. جاستار مەن بالالاردىڭ جارتى ءومىرى تەلەديدار الدىندا وتەدى. تەلە-جۇر­گىزۋشىلەردىڭ، جۇلدىزداردىڭ، انشى­لەردىڭ سويلەۋ مانەرىنە، كيىم كيىسىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا ولار قاتتى ەلىكتەيدى. قازىر تەلەارنالار تاربيەسى اتا-انا مەن مەكتەپ تاربيەسىنەن دە ىقپالدى. جاستار تەلەارنالارعا قاراپ بوي تۇز­ەي­دى، تەك سوندا ايتىلعان ءسوز عانا شىن­دىق دەپ سانايدى. ءبىر مەملەكەتتىڭ، بالكىم، قانشا شەت مەملەكەتتىڭ دە نازارى مەن جانارىن وزىنە اۋدارىپ تۇرعان قازاق تەلەارنالا­رىندا تاعى دا باتتي­عان، بادىرايعان قاتەلەر. مىسالى، 31-ارنادا «اۋا رايى» ءسوزى تالاي جىل «اۋا-رايى» بولىپ جازىلىپ ءجۇردى. «وسى جەر­دە سىزىقشا نە ءۇشىن كەرەك؟» – دەگەن ءبىر ادام بولساشى. ءتىپتى، وزدەرى بىلمەسە، ورىسشا «پروگنوز پوگودى» دەگەنگە قاراپ تۇزەتپەي مە؟ «كۇلمە دوس­قا كەلەر باسقا» دەگەن حابار بولدى. مۇن­دا ءتيىستى جەرىندە ءۇتىر جوق. دۇرىسى – «كۇلمە دوسقا، كەلەر باس­قا» بولۋ كەرەك. سونداي-اق، ريم تسيفرلارىنان كە­يىن، اي، كۇن، جىل اتتارىنان كەيىن دەفيس قويىل­ماي­تىنىن جانە ەشكىم ەسكەرمەيدى. ايتەۋىر قايتا-قايتا قوڭىراۋ شالىپ ءجۇ­رىپ، «اۋا-رايىن­داعى» سىزىق­شانى ال­دىر­دىق. وسى جىل ىشىندە مە ەكەن، استانادا التىن دومبىرا ءۇشىن «كىل جۇي­رىكتە، كىم جۇيرىك» دەپ قاتە جا­زىل­­عان ء(ۇتىر كە­رەگى جوق) سويلەم كونگ­رەسس-حولل ساحناسىندا اتويلادى دا تۇر­دى. كەيىننەن وسى قاتە تۇرىندە تەلەار­نا­لاردان بەرىلدى. وسى قاتەمەن «الاتاۋ» گازەتىندە باسىلدى. باياعىدا كوررەك­تورلار دەگەن بولۋشى ەدى، ولار ءار قاتەگە جاۋاپ بەرۋشى ەدى. ءجا، قاتەنى كورمەدىڭ دەپ بايبەك باۋىرجاندى كىنالاۋعا بولماس. قازاق ءتىلىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن، تۇرىكپەننىڭ تۇبىن­دەگىنى كورەتىن بەكبولات تىلەۋحانعا نە بولدى؟ ونى قوي­عان­دا، اتاق­تى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءۇش بىردەي ۇستازى وتىرعان جوق پا؟ امانجول، مۇحا­مەت­جان، بالعىن­بەك. ال كۇنى كەشە ءوزى جۇلقىنىپ ءسوز سۇراپ شىعىپ، ەلباسىعا بەل­گىلى ءبيدىڭ ءسوزىن جاتقا ايتىپ بەرگەن انا جۇرگىزۋشى جىگىت قالاي بىلمەدى وسىنى؟ ءدال قازىر دەمالىس كۇنى بەرىلەتىن «اس ار­قاۋ» حابارى دا قاتە. دۇرىسى – «اس-ار­قاۋ».
ءبىر كەزدە كوشە جارنامالارىنداعى، مەكەمە ماڭدايشالارىنداعى قاتەلەردى تاۋىپ، مىنەپ-سىناپ، تۇزەتتىرەتىن جاقسى ءبىر حاباردى نازيرا بەردالى قىزىمىز جۇرگىزدى. بىراق قاتەنى كوشەدەن تەرگەن نازيرا استىنداعى اتىن التى اي ىزدەگەن قوجاناسىرداي ءوزى سويلەپ تۇرعان تەلە-ارنالارداعى قاتەنى كورمەدى. نازيرا بىردە الدەبىر پاتەر-مۇراجايدىڭ ماڭ­دايشاسىنداعى «سىنتاس» (مەموريال­دىق تاقتانىڭ قازاقشاسى رەتىندە الىنعان) دەگەن ءسوزدى سىنادى. كوشەدە بىرنەشە ادام­عا ميكروفون ۇسىنىپ، ماعىناسىن سۇراپ ەدى، ەشكىم بىلمەدى. ءتىپتى، ەلگە تانىمال تۇلعا، پارلامەنت دەپۋتاتىنان دا سۇرادى – بىلمەدى. سودان سوڭ-اق «دەپۋتات بىلمەسە، بۇل راسىندا قاتە» دەپ ويلادى-اۋ دەيمىن. «سىنتاس دەگەن نە، ول قانداي ماعىنا بەرەدى، سوندا نە، بۇل تاس بىرەۋدى سىناپ تۇر ما، كىمدى سىناپ تۇر» دەپ شات-شالەكەي بولدى. نازيرانىڭ اقىندى­عىنا داۋىم جوق. بىراق ول لينگۆيست-عالىم ەمەس. ال «سىنتاس» ءسوزى قازاقتا بار. مولا باسىنا قويىلاتىن بەلگى – جالپاق تاس تاقتا بولسا، ونى «سىنتاس» دەيدى. ال ادام مۇسىنىنە كەلتىرىلىپ قويسا، ونى «بالبالتاس» دەيدى. مولا ەمەس، ۇيگە قويىلسا دا، ءولى ارۋاققا قويىلعان تاقتا «سىنتاس» دەپ دۇرىس جازىلعان.
ادەپ دەپ ەدىك-اۋ! ارنايى كۇلكىگە قۇ­رىلعان شوۋلاردى سىناماي-اق قويايىق. بىراق سوڭعى كەزدە ولار دا اسىرە دا­را­قى­لىققا، داڭعويلىققا ۇرىنىپ ءجۇر. حالىقتى كۇلدىرەم دەپ، انايى، تۇرپايى ءسوزدى ەش يمەنبەي ۇلكەن ساحنادان ايتا بەرۋ ۇيات. ۇنەمى كۇلدىرۋ شارت پا؟ ەشكىمدى كۇلدىرمەي، جىلاتسا دا، «الداراسپاننىڭ» «قارتتار ءۇيى» قانداي تاماشا! مىنە، تاربيە. كۇلكى تاربيە قۇرالى بولا بىلسە عانا قۇندى. «استانا كەشى كوڭىلدى» دەگەن حابار بار. سونى جۇرگىزەتىن قىز قاسىنداعى جىگىتكە:
مەن ساعان جۇمباق ايتام، – دەدى دە، – «كىرگەندە قۇرعاق، شىققاندا سۋ-سۋ بولىپ شىعادى» دەدى. جىگىت قىسىلىپ، قىزا­راقتاپ كەتتى. قىز بولسا، ءوشى قالعانداي قايتا-قايتا تاپتىشتەپ، قايتالاپ الەك.
مونشاعا كىرگەن ادام شىعار، شايعا با­تىرعان قاسىق شىعار، – دەپ جىگىت ءار ءتۇرلى نۇسقا ايتتى. القيسسا، سوندا قىز بىلاي دەدى:
«ونى كەز كەلگەن ادام، مىسالى، سەنى مەن مەن دە جاساۋىمىز مۇمكىن. تۇرەگەپ تە، وتىرىپ تا جاساۋعا بولادى. ونى جا­ساعان ادام راحاتتانادى» دەپ كوسىلسىن. جىگىت ىڭعايسىزدانىپ باسىن سيپادى... قىز جۇزىندە تيتتەي قىمسىنۋ جوق، تايماڭ-تايماڭ، جايناڭ-جايناڭ ەتەدى. ارينە، ايتىلۋى ادەپسىز بولعانمەن، شەشۋى جاپ-جاي وسىنداي ءبىر بوستەكى جۇمباقتاردىڭ بارىن بىلەتىن ەدىك. بىراق ول قۇرداستار، دوستار اراسىندا ءازىل ءۇشىن جەكە وتىرىس­تاردا ايتىلاتىن. بۇكىل قازاقستاننىڭ بەتىنە قاراپ بەدىرەيىپ تۇرىپ ەفيردەن ايتىلار دەپ كىم ويلاعان. ءارى قىز ايتار دەپ كىم ويلاعان. ال ايتتى، نە ۇتتى؟ وعان نە قىران-توپان بوپ قىرىلىپ قالعان ادام دا كورمەدىك. سول جەردە وسى جۇمباق نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن ۇقپادىق.
ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن – قارعىستىڭ ۇلكەنى دەيدى عوي. تىنىش جۇرمەي تىپ-تىنىش تۇرعان حالىق اندە­رىنىڭ ءسوزىن وزگەرتىپ الاتىندارىن قايتە­سىڭ. ءبىلىپ وزگەرتسە ەكەن-اۋ!.. «بالاپان قاز» دەگەن حالىق ءانى بار. وسىنداعى «تە­بىسىپ تاي-قۇلىنداي ويناعان جەر» دەگەن جولدى «ايقاسىپ تاي-قۇلىنداي» دەپ وزگەرتىپ ايتادى. وسى ءبىر عانا ءسوز ءۇشىن دۋلات يسابەكوۆ تەلە-سۇحباتتا اسا قىن­جىلىپ سويلەدى. ءسوز قادىرىن بىلگەن سوڭ ايتادى دا... وسى ءسوز مەنىڭ دە ارقاما اياز­داي باتاتىن ەدى. سەبەبى، «ايقاسىپ، ايقالاسىپ» سوزدەرى قازاقى ۇعىمدا ينتيم­دىك سوزدەر.
يىعىمدا ءسىزدىڭ شاش،
ايقالاسىپ، تايتالاس، – دەيدى اباي.
كۇن قايدا عاشىق جارمەن ايقا­لاس­قان، – دەگەن جولدار تولەۋ كوبدىكۇلىندا بار. ال بۇل ولەڭ عاشىقتىق سەزىم تۋرالى ەمەس، اتامەكەن، تۋعان جەرگە دەگەن ۇزات­قان قىز ساعىنىشى ەمەس پە. قۇلىن-تاي ايقاس­پايدى، تەبىسەدى. بۇل – كەز كەلگەن مال كور­گەن قازاق بالاسىنا تانىس سۋرەت. تاعى وسى «استانا» ارناسىندا نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ قىزى دينارانىڭ ونەرى، ءومىرى، قىزمەتى تۋرالى ايتا كەلىپ، «ەركەك مىنەزدى» دەپ ماقتايدى. دۇرىسى – ەر مىنەز­دى. بىلگەنگە ەركەك – ءبىر باسقا، ەر – ءبىر باسقا. جىنىسى ەركەكتىڭ ءبارى ەركەك، بىراق ءبارى ەر ەمەس. ەر دەگەندەر – قولى اشىق، جۇرەگى جومارت، سەرتكە بەرىك، نامىستى دا ارلى، وتباسى تۇگىل، وتانعا قورعان بولا الاتىن، قاجەت بولسا، وققا دا كەۋدە توساتىن جىگىتتەر. ەركەك – مۋجچينا، ەر – مۋجەستۆەننىي. اراسى جەر مەن كوكتەي.
قارا حالىققا (توبىرعا) مادەنيەتتى سويلە دەپ تالاپ قويا المايسىڭ. ال ءبىر مەملەكەتتىڭ بەت-بەينەسىن بەينەلەپ جۇرگەن ءانشى، ءارتىس، راديو، تەلە-حابار جۇرگىزۋشىلەرى، ايتىس اقىندارى مەن اقىندار، جازۋشىلار، ءتىلشى-جۋرناليس­تەرگە تالاپ تا قويامىز، وكپە دە ارتامىز. ويتكەنى، ولار – قوعامنىڭ ايناسى. بەتىمىز قيسىق بولسا، ايناعا قاراپ تۇزەيمىز. ال اينا قيسىق بولسا شە؟!
 

ءامينا قۇرمانعاليقىزى.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى