بۇگىنگى الەمنىڭ دامۋ ۇدەرىسىندە ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى ميلليونداعان قارىم-قاتىناستار قالىپتاسىپ، كەيبىرەۋلەرى ەسكىرىپ، ەندى بىرەۋلەرى جاڭارىپ وتىرادى. ادامزات سوناۋ جاراتىلىسىنان بەرى قارىم-قاتىناسسىز ءومىر سۇرە المايدى. تاريحتان بەلگىلى، ادام ادامنىڭ قانىن ءىشىپ، باسىن جۇلىپ، ءبىر-ءبىرىن اياسۋىز قىرعان نەبىر زۇلمات زاماندار بولدى. سەبەپسىز بىرەۋدىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الۋ، ۇرلاۋ، زورلىق-زومبىلىق جاساۋ ت.ب. ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا، دەنساۋلىعىنا، ومىرىنە سىزات تۇسىرەتىن ءىس-ارەكەتتەر دە ادامدارعا ءتان قاسيەت. مۇنداي جاعدايلاردى تىيىپ وتىراتىن بەلگىلى ءبىر مەحانيزم ادامدارعا قاجەتتىلىگىنەن تۋدى. مىنە، وسىنداي جاۋىز ۇدەرىستەردى بولدىرماۋ ءۇشىن ومىرگە كەلگەن، ادامداردىڭ قارىم-قاتىناستارىن رەتتەپ باسقاراتىن مەحانيزم –  «زاڭ» ەكەنى بەلگىلى. زاڭ كەرەك ەمەس دەيتىن ادامدار –  كوبىنەسە جاۋىزدىقتى، ادىلەتسىزدىكتى قولدايتىن ادامدار ەكەنىن دە ايتىپ وتپەسەك بولماس.

زاڭ – قوعامداعى قۇقىقتىق-نورماتيۆتتىك اكتىلەردىڭ جيىنتىعى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول قوعامنىڭ ءار سالاسىنا سايكەس وبەكتيۆتىك، ديالەكتيكالىق دامۋ ۇدەرىسى ارقىلى قالىپتاساتىن الەۋمەتتىك كوپ سالالى، كوپ جۇيەلى قۇبىلىس. سونىمەن قاتار ول قوعامنىڭ ساپالىق-جۇيەلىلىك دامۋىن، ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن، جەكە تۇلعا مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ قارىم-قاتىناستارىن باسقارىپ، رەتتەپ وتىرادى.

زاڭنىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن قازاقتى باسقارعان حاندار ءاۋ باستان ءبىلدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، ء«از تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى» - ءبىزدىڭ ايتىپ جاتقاندارىمىزعا دالەل. كەيىننەن الاش ارىستارى احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ت.ب. زاڭى ءالسىز ەلدىڭ وركەندەي المايتىنىن انىق اڭعاردى. «زاڭ ادام پايداسىنا جازىلادى، ادام زاڭ ءۇشىن تۋىلمايدى عوي؟» دەپ تولعانعان ءاليحان بوكەيحانۇلى «ادام جىلاپ وتىرسا – ونىڭ ورنىنا كەلگەن زاڭ نە وپا بەرە الادى؟» دەپ، ادامدار ءۇشىن تۇك تە پايداسى جوق، ءالسىز، دۇرىس ەمەس زاڭداردىڭ قاجەتتىلىگىنىڭ شامالى ەكەنىن دە ەسكەرتىپ كەتكەن.

تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ دەموكراتيالى، زايىرلى، قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك مەملەكەت ەكەنىن اتا زاڭى ارقىلى بۇكىل الەمگە تانىتتى. اتا زاڭىمىزدىڭ قابىلدانۋى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالاپ، مەملەكەتتىك تەتىك جانە قوعامدىق، ساياسي جۇيەنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن ورنىقتىردى. مەملەكەتىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ۇلتىنا، ناسىلىنە، جىنىسىنا ت.ب. قاراماستان وندا تۇراتىن بارلىق ادامداردىڭ قۇقىقتىق ەركىنە سايكەس جاسالدى. سونىمەن قاتار زاڭنىڭ ورىندالۋى، ونىڭ قۋاتتىلىعىنىڭ جۇزەگە اسۋى سول زاڭدى قولدانىلىپ وتىرعان بەلگىلى ءبىر ادامعا، توپقا، قوعامعا، حالىققا تىكەلەي بايلانىستى. ءبىر عانا مىسال، ء«تىل تۋرالى» زاڭىمىزدا «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» ەكەنى ايتىلعان. وسى ءبىر سويلەمنىڭ ءوزى قانداي كۇشكە يە ەكەنىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كوپ ادام بىلە بەرمەيدى، دەگەنمەن ءدال وسى سويلەممەن-اق كەز كەلگەن جەردە قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلاپ، قازاقشا جۇرۋگە بولاتىنىن ەسكەرتەمىز. 30-تامىز –  كونستيتۋتتسيا كۇنىمەن بارشا قازاقستاندىقتاردى قۇتتىقتايمىن! زاڭ  سىزدەردىڭ مىقتى قورعانىستارىڭىز بولسىن!

دىنمۇحامەد ايازبەكوۆ

Abai.kz