تاريح تەك قانا شىندىقپەن جازىلادى دەسەك قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ءبىز وقىپ جۇرگەن الەم ءھام قازاق تاريحىنىڭ قانشاسىنىڭ راس نەمەسە جالعان ەكەندىگى ءبىر اللاعا عانا ءمالىم. سەبەبى مىنسىزدىككە تەك اللا-تاعالا عانا لايىق. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ايگىلى «تىنىق دون» رومانىنىڭ اۆتورى ميحايل شولوحوۆ ەمەس دەگەن پىكىرتالاس شاڭ بەرگەن ەدى. بۇل داۋدى سول كەزدە جازۋشى شىعارماسىمەن ىشتەي باسەكەلەس ادامداردىڭ قاساقانا ۇيىمداستىرۋى ابدەن مۇمكىن.
تاريحتا شىن كەيىپكەرمەن قاتار جالعان كەيىپكەرلەر دە ءومىر سۇرەدى. «شىندىق يىلەدى، بىراق ەشقاشان دا سىنبايدى. مايدىڭ سۋ بەتىنە قالقىپ شىعاتىنى سياقتى وتىرىكتىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى» — دەيدى ايگىلى سەرۆانتەس. راس شىندىقتىڭ اتى شىندىق ونى ەشكىم دە بۇركەمەلەپ تۇرا المايدى. ۋاقىتى بولعاندا وتىرىكتى تاس-تالقان ەتىپ جارىققا شىعادى. عاسىرلار بويى قۇپياسىن ىشىنە بۇگىپ كەلە جاتقان اقيقاتتار بۇگىن ايتىلىپ جاتىر. تاريحتا كەز-كەلگەن ساياسي قايراتكەردىڭ تاعدىرى تارازىعا تارتىلىپ، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى ءسوز بولماي قالمايدى. كەشەگى ستالين، ونى ايتاسىز كۇللى كەڭەس وداعى قۇدايداي تابىنعان لەننينىڭ ءوزى بۇگىن ىسكە العىسىز بولىپ قارالانىپ جاتىر دەگەنگە ادام نانعىسى كەلمەيدى. لەنين دە پەندە، ونىڭ دا قاتەلىگى بولادى دەگەن كوزقاراس بۇرىنعىلاردىڭ قاپەرىنە دە كىرىپ شىقپادى. ونى ءمىنسىز، ەرەكشە جاراتىلىس دەپ تانىدى. ءتىپتى بىلاي ەلەستەتۋدى وزدەرىنە اۋىر كۇنا سەكىلدى سەزىندى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ولاي بولسا، ۋاقىت تالابىن بۇرمالاۋعا ءھام ءامىرىن جۇرگىزۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇزىرەتى جەتپەيدى.
بۇگىنگى كۇن — ەرتەڭگى تاريح. ال تاريح شىندىقتى جاسىرىپ قالا المايدى.
سوڭعى كەزدەرى قازاق ءباسپاسوز بەتتەرىندە شىندىق پەن جاڭساقتى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ الۋعا نيەتتەنگەن باستامالار ءجيى جازىلىپ ءجۇر. ايگىلى «دۋدار-اي» ءانىنىڭ توڭىرەگىندە دە قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ءان ماريام جاگورقىزىنىڭ اتىنا تەلىنىپ كەلگەن ەدى. ناتيجەسىندە ءان اۆتورىنىڭ ۇلەباي ەكەندىگى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەندى. ءبىز مۇنى بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قىزۋ تالاسىنىڭ ارقاسىندا عانا ءبىلىپ وتىرمىز. ايتپەگەندە ۇلەباي ەسىمى بۇگىنگى ۇرپاعىمەن قايتادان تابىسا الار ما ەدى؟
تاعدىر جۇيرىك پەن تالانتقا ىشتارلىق جاساپ قىراندى قارعاعا نەگە قور ەتەدى ەكەن. تاريحتا موتسارتتى-سالەري، پۋشكيندى-دانتەس، قوزىنى-قودار، تولەگەندى-بەكەجان ءولتىردى دەيمىز. قازىر حالىق اراسىندا قاعازعا تۇسكەن قوزى كورپەش بايان سۇلۋ مەن قىز جىبەك جىرىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى (ۆاريانتى) بار. ونىڭ بىرىندە تولەگەن ولدىگە سانالسا، ءبىر نۇسقاسىندا وزگەشە باياندالادى. ماسەلەن، ەڭ بىلگىر دەگەن تاريح ماماندارىمىز تولەگەندى ولتىرگەن بەكەجان ەمەس، قارابالتا دەگەن قانىپەزەر، قاراقشى دەپ قانشالىقتى دالەلدەسە دە جالپاق جۇرتتى سەندىرە المادى. ويتكەنى، عاسىرلار بويى حالىق ساناسىنا بىتە قايناسىپ، ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن دۇنيەنى ءبىر-اق كۇندە وزگەرتە سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن سانداعان جىلدار كەرەك.
ءدال وسى تاقىلەتتەس وقيعانىڭ ءبىرى اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىنە قاتىستى ايتىلادى. بۇل داۋ 1986 جىلى تۇتانعان ەدى. سول جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №6 سانىندا قازاق اندەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن ءبىر كىسىدەي جەتتىك بىلەتىن جازۋشى، بەلگىلى سازگەر ءىليا جاقانوۆتىڭ قۇلاگەر ولىمىنە قاتىستى ماقالاسى جاريالانعان بولاتىن. ماقالا «جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ اتالاتىن دۇربەلەڭ جىلدارمەن تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن، ءارى ەل ومىرىندەگى ساياسي وزگەرىستەرگە بايلانىستى جالعاسىن تابا الماي قالدى. سودان كەيىن بۇل تاقىرىپقا قالام تارتقان بىردە-ءبىر ادام بولعان جوق. قۇلاگەرگە قاتىستى پىكىرتالاستىڭ جالعاسى ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن عانا جازىلا باستادى.
اقان سەرىنىڭ كىسى قولىنان مەرت بولعان ارعىماعى جايلى تراگەدياسى بىزگە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ پوەماسى ارقىلى جەتتى. بۇل قازاق تاريحىندا قۇلاگەرگە قاتىستى تۇڭعىش رەت جازىلعان ادەبي، تاريحي ەڭبەك بولاتىن. ول اسقان شەبەرلىكپەن جازىلعاندىقتان ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ جۇرەگىنەن ورىن الدى. ءارى بارشا جۇرت ءىلياس جانسۇگىروۆ كەلتىرگەن دەرەكتەرگە رياسىز سەندى. وعان سەبەپ بولعان شىعارمانىڭ ادەبي كوركەمدىگى ەدى. پوەما سوڭىندا قۇلاگەر كۇنشىلدىكتىڭ قولىنان مەرت بولادى. ناتيجەسىندە ەرەيمەن جەرىنە ءۇش ءجۇز تۇگەل شاقىرىلعان كەرەي ساعىنايدىڭ اسىندا اقاننىڭ قۇلاسى قازا تاۋىپ، 350 اتتىڭ ىشىنەن باتىراشتىڭ كوكتۇيعىنى ءبىرىنشى كەلەدى. وسى تۇسقا كەلگەندە وقىرمان اقان سەرىمەن بىرگە قايعىرىپ، بىرگە جىلايدى. امالىڭىز بار ما، قازاق پوەزياسىنا تىڭنان سۇرلەۋ سالىپ، بۇرىن سوڭدى تاريحىمىزدا بولماعان مۇنداي شەدەۆر ەڭبەك قالدىرعان ءىلياستىڭ ءوزى دە قۇلاگەردىڭ اياعىن قۇشىپ ادام قولىنان مەرت بولدى.

ءنان جۋان مەنەمەن كەۋدە، نامىس ەرى،
سۋىق قول باتىراشتىڭ جىبەرگەنى.
جالت ەتتى جايدىڭ وتى جۇرەگىنەن،
كەك قايناپ، مۇز قۇيىلىپ جۇرە بەردى.

ساپ ەتىپ بەردەڭكەدەي كەپ ۇرىندى،
- بەرە بەر، بالام، بەرى شىلبىرىڭدى!
جاناسىپ قۇلاگەرگە قالعانىندا،
ساق ەتىپ ايبالتاسى قۇلانى ۇردى…

وسى ولەڭ جولدارى جۇرت جادىنا بىردەن جاتتالىپ قالدى. «قۇلاگەر» قازاق پوزياسىنىڭ رۋحاني بويتۇمارى. كەرەك دەسەڭىز، مۇنداي اسقان شەبەرلىك، اسقاق رۋحپەن جازىلعان پوەمانى XXI-عاسىردان دا جولىقتىرۋىمىزدىڭ ءوزى ەكى تالاي ەكەندىگىن اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك. ال جوعارىدا كەلتىرىلگەن قوس شۋماق ولەڭنىڭ ماعىناسى ماعجان جۇماباەۆتىڭ «اقان سەرى» اتتى دەرەكتى وچەركىندە باسقاشا سيپاتتالادى. انىعىن ايتساق، قۇلاگەردى باتىراش ەمەس، باراقبايدىڭ شابارمانى ءبورىباي ءولتىردى دەپ جازدى. وچەركتە جازىلعان دەرەكتەردى ماعجان اقاننىڭ دۇنيە سالعاننان كەيىن ايگىلى ءانشىنىڭ كوزىن كورگەن حالىق ىشىندەگى بايالى مىرزاۇلى، قازى سامىراتۇلى، قوقىش شىڭعىسۇلى، ىسماعۇل بوزايۇلى سىندى ساۋاتتى ادامداردىڭ اۋىزىنان ەستىپ، قاعازعا تۇسىرگەندىگىن ايتادى. ءبىر قىزىعى ءىلياستىڭ پوەماسى مەن ماعجان وچەركىندە جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتار بار. ءبىز بۇل ارادا ەكى اقىندى ءبىر-بىرىمەن ءباس تالاستىرىپ تىرناق استىنان كىر ىزدەگەلى وتىرعانىمىز جوق. تەك قۇلاگەر ولىمىنە قاتىستى دەرەكتەر ءۇشىن پايدالانىپ وتىرمىز. ماسەلەن، جانسۇگىروۆتە اقان قۇلاگەردى ناعاشىسىنان السا، جۇماباەۆتا قۇلاگەر قاراۋىل شوكەتاي جىلقىسىنان. اقان قۇلاگەردى شوكەتايعا ءجۇز سوم بەرىپ ساتىپ الادى. ماعجان ەڭبەگىندە قۇلاگەر ولىمىنە اققوشقار سايدالىنىڭ اسى سەبەپكەر بولعاندىعى سۋرەتتەلەدى. بۇل كەرەي ساعىنايدىڭ اسىنان بۇرىن بولعان وقيعا ەدى. وندا بىلايشا باياندالادى. استا ءۇش جۇزگە جۋىق اتتىڭ ىشىنەن قۇلاگەر جەكە قارا ءۇزىپ الدىعا شىعادى. ونىڭ ارتىنان باراقبايدىڭ كەتەبەركوك دەگەن اتى قۇيىرىق تىستەسىپ كەلە جاتادى. سول كەزدە باراقبايدىڭ ءبورىباي ەسىمدى شابارمانى كومبەگە جاقىنداعان اتتاردىڭ الدىنان شاۋىپ شىعىپ، قۇلاگەردىڭ الدىنان كەس-كەستەپ كەتەبوركەكتى كوتەرمەلەي جونەلەدى. مۇنى كورگەن اقان اشۋعا ءمىنىپ، باراقبايعا ءتىلى ءتيىپ، ءبورىبايدى قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەرەدى. وسىدان كەيىن باراقبايدىڭ ىشىندە اقانعا دەگەن كەك كەتەدى. قۇلاگەردى قالايدا مەرت ەتىپ، اقاندى قۇسالاندىرۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرەدى. باراقباي كەۋدەسىندە بەرىشكە اينالعان وسى كەك كەرەي ساعىنايدىڭ اسىندا قۇلاگەردى ءولتىرىپ تىنادى.
سوندا وسى ارادا قۇلاگەردى ولتىرگەن كىم؟ باراقباي ما، جوق الدە باتىراش پا دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. ەندى وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەستىرىپ كورەلىك. بۇعان دەيىن قۇلاگەر ولىمىنە باتىراشتى كىنالى ساناعان 2004 جىلعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا مۇستاي عالىمنىڭ «قۇلاگەردىڭ كيەسى» دەگەن ماقالاسى مەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2003 جىلعى 29-قازاندا ەستاي مىرزاحمەتتىڭ «قۇلاگەردىڭ قۇلاۋى. اڭىزى قايسى؟ اقيقاتى قانداي؟» دەگەن ماتەريالدارى جاريالانعان بولاتىن. وندا ماقالا اۆتورلارى قۇلاگەردى ولتىرگەن باتىراش دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتادى. ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەردە قۇلاگەردى ولتىرگەن باتىراشتىڭ اعاسى حامزا دەسە، تاعى ءبىر جەرلەردە اقان قۇلاگەردى كىم ولتىرگەنىن بىلمەي كەتكەن دەگەن سىڭايداعى سويلەم جولدارى كەزدەسەدى. ال ءىليا جاقانوۆ اعامىز ءوزىنىڭ «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا قۇلاگەردى جازىم ەتكەن باراقبايدىڭ جەندەتى ىزباسقان دەگەن كوزقاراس بىلدىرەدى. وكىنىشكە قاراي، اتالعان اۆتورلاردىڭ بىردە-بىرەۋى اقاننىڭ قاسىرەتتەن تۋعان «قۇلاگەر» انىندەگى مەن مۇندالاپ تۇرعان اقيقاتقا نازار اۋدارماعان. بۇل جاعىنان ماعجاننىڭ جازعانىمەن كەلىسپەسكە بولمايدى. اۆتور وندا قۇلاگەردى مەرت ەتكەن باراقبايدىڭ شابارمانى ءبورىباي دەپ باتىل كەسىم ايتادى. ساعىناي اسىنان كەيىن اقان اجال قۇشقان ارعىماعىنا ارناپ «قۇلاگەر» ءانىن شىعارعانى بەلگىلى.

جەل سوقسا قامىس باسى مايدى-اۋ دەيمىن.
ات قوستىم ات ايداۋشى ايدا دەيمىن.
الدىڭعى ات باران بولماي قىلاڭ بولدى،
جىعىلماسا قۇلاگەر قايدا دەيمىن-اي.

شىنىمەن ولگەنىڭ بە قۇلاگەرىم،
سالبىراپ ساپتى اياقتاي تومەنگى ەرىنىڭ.
باسپا-باس قىزعا بەرمەس جانۋارىم،
مىڭ زارلاماي باسىلماس مەنىڭ شەرىم.
                                                                          ءاي، ءبورىباي-ءاي-ءاي-ءاي

مەن وسى «قۇلاگەر» ءانى ورىندالعاندا شۋماق سايىن اسقان كۇيىنىشپەن قايتالانىپ وتىراتىن ءبورىباي ەسىمىنەن قاتتى كۇدىكتەنەتىن ەدىم. ءبورىباي ات ايداۋشى نە بولماسا اتقا شاپقان بالانىڭ ەسىمى شىعار دەپ ويلايتۇعىنمىن. وسى ويىم ماعجاننىڭ «اقان سەرى» وچەركىن وقىعاننان كەيىن ءبىر جۇيەگە كەلدى. سويتسەك، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن اڭعارماعان ەكەنبىز. قۇلاگەردى كىم ولتىرگەنىن «قۇلاگەردىڭ» ءوزى ايتىپتى. ء(بىز بۇل جەردە اقاننىڭ «قۇلاگەر» ءانىن ايتىپ وتىرمىز). وندا ءار شۋماق سايىن ء«اي، ءبورىباي-ءاي-ءاي-ءاي» دەپ قايتالانىپ، تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتاتىن وكسىك بار. ارادا قوس عاسىر وتسە دە وسى ءان بۇگىنگى ۇرپاققا باتىراش ەمەس، ءبورىبايلاپ جەتۋى تەگىننەن-تەگىن بولماسا كەرەك. ولاي بولسا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاگەر ولىمىنە كىنالى بولىپ كەلگەن باتىراش ەسىمىنىڭ بۇعان ەش قاتىسى جوق ەكەندىگىن اشىق ايتۋعا ءتيىسپىز. جازىقسىز جانعا تاڭىلعان قيانات پەن قاۋەسەتتىڭ اق پەن قاراسىن اجىراتىپ بەرۋ تاريح الدىنداعى مىندەتىمىز ەكەندىگى بەلگىلى…

ىقىلاس ولجاي

http://argymaq.kz/