“تۇركiستان” گازەتiنiڭ 15-سانىندا (16 ءساۋiر، 2009 جىل) “كەشەگiمiزدi ۇلىقتاماي، كەلەشەگiمiزدە بايان جوق” اتتى ماقالا جاريالاندى. ماقالانىڭ وزەگi - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كۇنiن قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ كۇنi ەتiپ بەلگiلەۋ قاجەتتiلiگi تۋرالى ەدi. وسى ماقالا اياسىندا تاريحشى زادىحان قيناياتۇلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كۇنiن 1465 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ iشi دەپ بەلگiلەۋگە بولاتىنىن ايتتى. وسى ورايدا سەناتور، اكادەميك عاريفوللا ەسiمنiڭ دە پiكiرiن بiلگەندi ءجون كوردiك.
– قازiرگi تاڭدا ەلiمiزدەگi مەملەكەتتiك مەرەكەلەرiنiڭ iشiنەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنان حابار بەرەتiن قانداي مەرەكەنi اتاپ كورسەتە الاسىز؟

“تۇركiستان” گازەتiنiڭ 15-سانىندا (16 ءساۋiر، 2009 جىل) “كەشەگiمiزدi ۇلىقتاماي، كەلەشەگiمiزدە بايان جوق” اتتى ماقالا جاريالاندى. ماقالانىڭ وزەگi - قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كۇنiن قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ كۇنi ەتiپ بەلگiلەۋ قاجەتتiلiگi تۋرالى ەدi. وسى ماقالا اياسىندا تاريحشى زادىحان قيناياتۇلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كۇنiن 1465 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ iشi دەپ بەلگiلەۋگە بولاتىنىن ايتتى. وسى ورايدا سەناتور، اكادەميك عاريفوللا ەسiمنiڭ دە پiكiرiن بiلگەندi ءجون كوردiك.
– قازiرگi تاڭدا ەلiمiزدەگi مەملەكەتتiك مەرەكەلەرiنiڭ iشiنەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىنان حابار بەرەتiن قانداي مەرەكەنi اتاپ كورسەتە الاسىز؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك مەرەكەلەرiنiڭ iشiندە قازاقتىڭ تاريحىنان كەڭ ماعلۇمات بەرەتiنi – ناۋرىز مەيرامى. ناۋرىز مەيرامى بۇل ادامنىڭ تابيعاتپەن، كوسموسپەن، ياعني بۇكiل الەممەن ۇيلەستiگi. ناۋرىز ايىندا كۇن مەن ءتۇن تەڭەسەدi. بۇل ادامداردىڭ كۇندiزگi ءومiرi مەن تۇنگi ءومiرiنiڭ تەڭەسۋi دەگەن ءسوز. دەمەك، وسى جاعدايعا بايلانىستى ادامداردىڭ تۇرمىسىنا ساپالى وزگەشەلiكتەر ەنەدi. ناۋرىز مەيرامىنان كەيiن بiرتە-بiرتە ادامنىڭ كۇندiزگi عۇمىرى وسە بەرەدi. بۇل ادامنىڭ كاسiبiنە، ونىڭ دەنساۋلىعىنا، ءومiر ءسۇرۋ تارتiبiنە وزگەرiستەر ەنگiزەتiن جاي. اسا ماڭىزدى iستەر ناۋرىز مەيرامىنان كەيiن باستالعان، سەبەبi كۇندiزگi عۇمىر ۇزارىپ، جارىق مول بولىپ، تۇرمىسقا، كاسiپكە قولايلى جاعدايلار ورنايتىن بولعان. وسىعان ساي، قازاق ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى ادەت-عۇرىپتارىن، سالت-سانالارىن تۇزەگەن. ناۋرىز مەيرامىندا ادامدار بiر-بiرiمەن كورiسiپ، “اق مول بولسىن” دەپ جاتادى. ياعني، ناۋرىز مەيرامىمەن ەلگە مولشىلىق ەنەدi دەگەن ءسوز. يسلام دiنiن قابىلداعاننان كەيiنگi قازاق ءۇشiن ەلەۋلi مەرەكە – قۇربان ايت. وسى ەكi مەيرامنىڭ تابيعيلىعى ادامداردىڭ سەزiمiنە، ساناسىنا جانە دۇنيەتانىمىنا اسەرلەرi مول. بۇل مەيرامداردا ادامدار بiر-بiرiمەن كورiسiپ، “ايت قابىل” بولسىن ايتىسىپ، بiر-بiرiنە دەگەن ەسكi وكپەلەرiن كەشiرiپ، رۋحاني تازارۋعا مۇمكiندiكتەر الادى. ارينە، وسى ەكi مەيرامدى مەرەكەلەۋدە ءالi دە انىقتالماعان ماسەلەلەر بار. ول ەڭ الدىمەن، ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى. وسى جاعدايلاردى ەسكە الىپ، پرەزيدەنت ناۋرىز مەيرامىن ءۇش كۇن تويلاۋدى ءوز جارلىعىمەن بەكiتتi. بۇل قۇقىقتىق جاعىنان العاندا وڭ شەشiم. ناۋرىز مەيرامى – جىل باسى، ياعني جاڭا جىل. بiراق بiزدiڭ تۇرمىسىمىزدا حريستياندىق كۇنتiزبەسiنiڭ جاڭا جىلدىق مەرەكەسi قالىپتاسقان. سوندىقتان ناۋرىز مەيرامىن تولىققاندى جاڭا جىل دەپ مەرەكەلەۋ ءالi دە تۇرمىسىمىزدا سiڭiستi بولماي وتىر. بۇل زيالى قاۋىمنىڭ ويلاناتىن ماسەلەسi. جىل باسى – ناۋرىز مەيرامى دەگەن سانا تۇرمىسىمىزعا بiرتە-بiرتە مىقتاپ، ماڭگiلiككە ورنىعۋى قاجەت.
– مەملەكەتتiلiكتiڭ وزەگi نە؟ قازاقتا مەملەكەتتiلiك بولعان با؟ باستاۋى قايدان؟
– مەملەكەتتiلiكتiڭ وزەگi ونىڭ ازاماتتارىندا. مەملەكەت جانە ازامات بiر-بiرiمەن بiرلiكتەگi ەكi ۇعىم. ازاماتتىق سانا مەملەكەتتiلiكتiڭ قۋاتى. جاس ۇرپاقتى ازاماتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ مەملەكەتتiڭ بولاشاعىنا قاتىستى iس. قازاقتا مەملەكەت بولعان با دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، بۇل ماعىناسىز ساۋال.
– “بۇرىن قازاقتا مەملەكەتتiلiك بولماعان” دەگەن پiكiردi ەستiپ جۇرگەن شىعارسىز. مۇنداي پiكiرگە قالاي تويتارىس بەرەمiز؟
– قازاق مەملەكەتi بولمادى دەگەن قاڭقۋ ءسوز. ارنايى ماقساتپەن ايتىلاتىن ءسوز. بۇل قازاقتى كەمسiتۋ ءۇشiن ويلاپ تابىلعان يدەولوگيالىق پاراديگما. قازاقتا مەملەكەتتiڭ بولعانى ەشبiر كۇدiك تۋعىزبايتىن ماسەلە. مىرزا حايدار دۋلاتي “تاريح-ي راشيدي” ەڭبەگiندە 1456 جىلى شۋ وزەنi بويىندا قوزى باسى دەگەن جەردە قازاق حاندىعى قۇرىلدى دەپ جازعان. مiنە، وسى كەزدەن باستاپ رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1822 جىلعى “قازاق دالاسىنداعى حاندىق بيلiكتi جويۋ تۋرالى” ۇكiمiنە دەيiن قازاق مەملەكەتi بولعان. قازاق مەملەكەتiنiڭ جۇزدەگەن جىلعى تاريحى بار. قازاق مەملەكەتiن قۇرۋشى حاندار كەرەي مەن جانiبەك، ونىڭ iلiمشiسi – اسان-قايعى بولعان. قازاق مەملەكەتiمەن بiرگە قازاق ەتنوسى قالىپتاستى. بۇل كەزگە دەيiن وسى ماندەگi قازاق ەتنوسى بولماعان. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كiرگەن ءارتۇرلi تايپا وكiلدەرi وزدەرiنiڭ ازاماتتىق ساناسىن “قازاق” دەگەن ۇعىممەن بiلدiرگەن. وسى ماندە ەڭ العاشقى قازاقتار كەرەي، جانiبەك جانە اسان-قايعىلار. ازامات دەگەن قازاق ۇعىمىندا قاسيەتتi ءسوز، سەبەبi ول مەملەكەتتi قۇرۋشى ادام دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. ازامات دەگەن تەك ءوزiنiڭ جەكە باسىنىڭ قامىن ويلايتىن ەمەس، ەل قامىن، ەل تاعدىرىن، ياعني مەملەكەت تاعدىرىن ويلاي الاتىن ادامدى ايتقان. سوندىقتان قازاقتار ەر بالالارىنىڭ اتتارىن وسىنداي iزگi ۇمiتپەن “ازامات” دەپ اتاعان. ازامات دەپ اتانۋ ادامنىڭ ءوز تاۋەلسiزدiگiنە جەتۋi. ادامنىڭ ءوز تاۋەلسiزدiگiنە جەتۋi دەگەن ءسوز، ونىڭ ەل مۇددەسiن تۇسiنە الاتىن، سوعان ساي قىزمەت اتقارا الاتىن جاعدايىنا قاتىستى ايتىلادى. ازامات اتانۋ اركiمنiڭ قولىنان كەلەتiن iس ەمەس. ءداستۇرلi قوعامدا ازامات دەپ iرi iستەرiمەن ايشىقتالعان، كiسiلiگi بار، ادامشىلىعى مول جانداردى ايتقان. ازامات اتانۋ ءاربiر ەر ادامعا سىن بولعان، وسىنداي سانا مەملەكەتتiڭ باستاۋى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن ءارتۇرلi تايپا وكiلدەرi ەندiگi جەردە وزدەرiنiڭ بiر ەل، بiر حالىق، بiر مەملەكەت بولعاندىعىن ازاماتتىعى ارقىلى بiلدiرiپ، وزدەرiنە ورتاق ات “قازاق” دەگەندi يەلەنگەن. ەندiگi جەردە قازاقتار تەك قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپا وكiلدەرiنiڭ ورتاق اتاۋىنا اينالعان. ءسويتiپ، تاريحتا تۇركi تەكتەس جاڭا ەتنوس – قازاق ەتنوسى، قازاق حالقى قالىپتاسقان. وسى سانا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەنگە دەيiن حالىقتىڭ تۇتاستىعىن بiلدiرەتiن ەتنوس ۇعىمى بولىپ كەلدi. ابايدىڭ “قالىڭ ەلiم، قازاعىم”، – دەپ ايتىپ وتىرعانى وسىنداي جاي. وتارشىلار وسى بiر مەملەكەتكە توپتاسقان ادامداردىڭ ازاماتتىق ساناسىن السiرەتiپ، ودان كەيiن بiرتە-بiرتە مۇلدەم جويىپ جiبەرۋ ءۇشiن ايلا-تاسiلدەر قولدانعان. سونىڭ ەڭ باستىلارى – بiرiنشiدەن، قازاقستان تەرريتورياسىن بiرنەشە گۋبەرنيالارعا بولگەن. گۋبەرنيا باسىندا رەسەيدiڭ گەنەرال-گۋبەرناتورلارى وتىرعان. بۇل اسكەري اكiمشiلiك بولاتىن. وسىنداي ساياساتتىڭ ناتيجەسiندە قازاق ەلiنiڭ تۇتاستىعى، ياعني ساياسي تۇتاستىعى جويىلىپ، سونىمەن بiرگە قازاق مەملەكەتتiگi جويىلعان. ەكiنشiدەن، رەسەي وتارشىلارى قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق تۇتاستىعىن جويۋدا ەتنوس تابيعاتىنداعى سەگمەنتتەردi قايتا وياتۋ ارەكەتiنە كiرiسكەن. بۇل ولارعا وتە تيiمدi ءتاسiل ەدi. جانە، وسى ءتاسiل كوپ كۇدiرتپەي، ءوزiنiڭ ناتيجەلەرiن بەرە باستادى. ول مەملەكەت بولعانعا دەيiنگi, ياعني قازاق حاندىعىنا دەيiنگi بولعان تايپالىق تۇسiنiكتەردi قالپىنا كەلتiرiپ، رەستاۆراتسيا جاساپ، قازاقتاردىڭ ازاماتتىق بiرلiگiن السiرەتۋ ماقساتىندا رۋشىلدىقتى جانداندىرۋ. رۋشىلدىق نەمەسە رۋعا بولiنۋشiلiك قازاق ەتنوسى تاريحىندا ۇزiلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر بولاتىن. بۇل حاندىق داۋiردە ەلدi باسقارۋدىڭ، ەلدi ەسەپكە الۋدىڭ، ونى رەتتەۋدiڭ جانە ايماقتارعا شوعىرلاندىرۋدىڭ تارتiبiنە قولايلى ءتاسiل ەدi. كەيiن قازاقتارعا ورتاق ازاماتتىق بiرلiك جويىلا باستاعان كەزدە، رۋلىق توپتاسۋ ەل بولىپ توپتاسۋدان گورi ماڭىزدى iسكە اينالا باستادى. وسى قازاق ەتنوسىنىڭ ەرەكشەلiگiن پايدالانا وتىرىپ، قازاق حالقىن جiكتەپ باسقارۋدا ورىس چينوۆنيكتەرi ايتۋلى تابىسقا جەتتi. ۇشiنشiدەن، قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق بiرلiگiنiڭ، ياعني مەملەكەتتiك بiرلiگiنiڭ iرگەتاسى بولات حاننىڭ كەزiنەن باستاپ شايقالا باستادى. جوڭعارلارمەن ءجۇز جىلدىق سوعىستا ابدەن قالجىراعان قازاق حالقى جانە ونىڭ السiرەگەن مەملەكەتتiك جۇيەسi, ونىڭ ۇستiنە بولات حاننىڭ جەكە باسىنىڭ دارمەنسiزدiگi قازاق دالاسىن ءۇش ايماققا ءبولiپ، باسقارۋ جۇيەسiنiڭ تيiمدiلiگi اڭعارىلا باستادى. ءسويتiپ، تاريح ساحناسىندا ايماقتىق بيلەر: ايتەكە بي، قازىبەك بي، تولە بي سياقتى اسقاق تۇلعالار پايدا بولدى. قازاق مەملەكەتiنە ورتاق حان iسiن ءۇش بي جۇرگiزە باستادى. بۇل حاندىق ينستيتۋتتىڭ السiرەپ، قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق بiرلiگiنiڭ ىدىراي باستاعاندىعىنىڭ ايعاقتى كورiنiسi ەدi. قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق بiرلiگi, تۇتاستىعى ساياسي ماندە كۇشiن جويعانىمەن، قازان توڭكەرiسiنە دەيiن “قازاق” دەگەن ۇران كۇن تارتiبiنەن تۇسكەن جوق. مۇنىڭ باستى سەبەبi – حاندىق داۋiردە قالىپتاسقان جەر-ۇيىق يدەياسىنىڭ، ازاماتتىق يدەيانىڭ، ياعني قازاق بولۋ يدەياسىنىڭ (قارعا تامىرلى قازاق) قۋاتى كەيiنگi وتارشىلدىق جىلداردا ساقتالىپ، مۇرا رەتiندە بiزگە جەتتi.
– قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كەزەڭiن قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ باستاۋى دەپ الىپ، بiر كۇندi بەلگiلەپ (شارتتى تۇردە بولسا دا), مەملەكەتتiك مەرەكە رەتiندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى ۇسىنىسقا قالاي قارايسىز؟
– ارينە، قازاق حاندىعى قۇرىلعان كۇندi انىقتاۋ كەرەك، ول بiر ماسەلە. ەكiنشiدەن، قازاق حاندىعى ورناعان تاريحي مەكەندi دە انىقتاۋ قاجەت. ۇشiنشiدەن، قازاق حاندىعىن قۇرعان العاشقى حاندار – كەرەي مەن جانiبەكتiڭ ءتۇر-كەسكiنiن انىقتاپ، ياعني سۋرەتتەرiن سالىپ، حالىققا تانىمال تۇلعالار رەتiندە وقۋلىقتارعا جانە دە باسقا كورنەكتi ورىندارعا قويۋىمىز قاجەت. ولاردىڭ اتىندا iرi قالالاردىڭ بارiندە ەسكەرتكiش جانە كوشە بولۋى مiندەتتi. مiنە، سول كەزدە قازاقتا مەملەكەت بولعان با دەگەن جەلەۋ سوزدەر جەلمەن كەتپەك. بۇل iستە بiر قيىندىقتار بار. بiرiنشiدەن، حاندىقتىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن انىقتاۋ. ول ءۇشiن تاريحشىلار ورتاق كەلiسiمگە كەلiپ، ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگiزiلiپ، قوعامدىق پiكiردi دايىنداپ، ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن تاريحي داتا رەتiندە بەلگiلەۋ كەرەك. ول حالقىمىزدىڭ مەرەكە كۇندەرiنiڭ بiرi بولماق. ەكiنشiدەن، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان مەكەنi تۋرالى تاريحشىلار iشiندە پiكiر-تالاستار كوپ. بۇل زاڭدى. انىعى، قوزى باسى دەگەن جەردiڭ شۋ وزەنiنiڭ القابىندا بولعانى راس. بiراق، شۋ وزەنi القابىنىڭ قاي تۇسىندا. وسى ماسەلە ەتنوگرافيالىق، ارحەولوگيالىق، عىلىمي زەرتتەۋلەردi قاجەت ەتەدi. سەبەبi, ول جەر انىقتالعان سوڭ مiندەتتi تۇردە ەسكەرتكiش قويىلماق. بۇل كۇن الىس ەمەس، بۇل ماسەلەنiڭ شەشiلەتiنiنە مەنiڭ سەنiمiم مول. بiراق، وسى iستi مۇمكiندiگiنشە عىلىمي-تاريحي دالدiكپەن جۇرگiزگەن دۇرىس.
– قازiرگi قازاقتى نە بiرiكتiرە الادى دەپ ويلايسىز؟
– قازiرگi قازاقتاردى قازاق بولۋ يدەياسى بiرiكتiرە الادى. قازاق بولۋ دەگەن ءسوز جوعارىدا ايتقان حالقىمىزدىڭ ازاماتتىق بiرلiگiنە، تۇتاستىعىنا قاتىستى. بiزدiڭ اتا-بابالارىمىز بiرنەشە عاسىر بويى قازاق بولىپ عۇمىر كەشكەن. دەمەك، قازاق بولۋ بiزدiڭ قانىمىزدا، تاريحىمىزدا، تۇرمىسىمىزدا، دۇنيەتانىمىمىزدا بولعان. ماسەلە، وسى اسىل قاسيتتەردi تاۋەلسiز قازاقستان جاعدايىندا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. قازاق بولۋ رەنەسسانستىق يدەيا، ياعني جاڭعىرۋ يدەياسى. ءاربiر بۇگiنگi كۇننiڭ جاڭا قازاعى ءوزiن ءداستۇرلi قازاقپەن، ياعني اتا-باباسىنىڭ ولشەمدەرiمەن ولشەپ، وركەنيەتتiڭ ۇردiسiنە iلەسەتiن اسىل قاسيەتتەردi الىپ، ازاماتتىق ساناسىن جاڭا تۇسiنiك-ۇعىمدارمەن كەمەلدەندiرiپ، قازاق بولىپ ءومiر ءسۇرۋi كەرەك.

اڭگiمەلەسكەن گۇلبيعاش وماروۆا
«تۇركىستان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل