XI ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا كوشپەلى تايپالاردىڭ دەشتى-قىپشاققا قونىس اۋدارۋى

عىلىمي ادەبيەتتە كۋندار، كايلار مەن باسقا دا تايپالاردىڭ دەشتى-قىپشاققا قونىس اۋدارۋى وسال زەرتتەلگەن. كەزىندە س.م.احينجانوۆ اتالعان ماسەلەگە ءوز مونوگرافياسىنىڭ ءبىر تاراۋىن ارناعان [3,184-197]. ول قونىس اۋدارۋدىڭ كەلەسىدەي كەستەسىن جاساعان: كايلار-كۋندار-شارى-تۋركمەندەر-پەچەنەگتەر [3,185-186]. س.م.احينجانوۆ سارىلار مەن قىپشاقتاردى تەڭدەستىرەدى [3,193-195]. ول كەزەڭ تايپالارىنىڭ قونىس اۋدارۋى تۋرالى نەگىزگى دەرەكتەردىڭ ءبىرى ءمارۆازيدىڭ شىعارماسى: «ولاردىڭ اراسىندا قىتاي حانىنان قورقىپ، قىتاي جەرىنەن كەلگەن «كۋن» دەپ اتالاتىن ادامدار توبى بار. ولار نەستوريندىق باعىتتاعى حريستياندار. ولار ءوز جەرلەرىن جايىلىمدىق جەردىڭ تارلىعىنان تاستاپ كەتكەن. ولاردىڭ ىشىنەن اكيندجي يبن كاچۋگار حورەزم-شاح. ولاردى كاي دەپ اتالاتىن حالىق قۋدالاعان. ولار كوپ جانە كۇشتىرەك. ولاردى سول جايىلىمداردان قۋىپ جىبەرگەن. [سول ساتتە كۋندار] شارلار جەرىنە قونىس اۋدارىپ، ال شارلار تۇركىمەندەر جەرىنە كەتكەن. تۇركىمەندەر گۋزداردىڭ شىعىسىنا [جەرىنە]، ال تۋزدار قارا تەڭىزگە جاقىنىراق پەچەنەگتەر جەرىنە قونىس اۋدارعان. ولارعا [تۇرىكتەرگە] كىرعىزدار جاتادى. بۇل كوپ حالىق. ولاردىڭ باسپاناسى سولتۇستىك-شىعىس پەن سولتۇستىكتە [ورنالاسقان]. قيماقتار ولاردان سولتۇستىككە ء[ومىر سۇرەدى]. ياگما مەن قارلۇقتار باتىسقا قاراي. كادجا مەن اراك – وڭتۇستىك-باتىس پەن وڭتۇستىك ارالىعىندا» [11,212]. سونداي-اق، مارۆازيدە جازىلعان: «ولار (سارلار) كوسەمىنىڭ ەسىمىمەن بەلگىلى، ال ول - باسمىل» [5,139].

سونىمەن قاتار، ءمارۆازيدىڭ مالىمەتتەرىن مادجما ال انساب دەگەن (1330 جج. جازىلعان ەڭبەگىندە) مۋحاممەد شەبانگاراي قايتالايدى: «تۇرىكتەردىڭ ءبىرىنشى توبىن (فيركە)- كۋندار دەپ اتاعان. (ولار) جايىلىمدىق جەردىڭ تاپشىلىعىنان، ءوز مەكەندەرىن تاستاپ، X. تا ەلىنەن شىققان. تۇرىكتەردىڭ ەكىنشى توبىن (فيركە)- كايلار دەپ اتاعان. تۇرىكتەردىڭ الدىڭعى توبىنا قاراعاندا، بۇلاردىڭ سانى كوبىرەك. ولاردى ءوز جەرلەرىنەن ىعىستىرعاندا، ولار ارميان تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا جاقىن پەچەنەگتەر جەرىنە قاشىق سارىلار ەلىنە باس سالادى... كيميكتار سولتۇستىككە قاراي مەكەندەيدى، ال ياگما مەن ساريحتەر... ساريح (كوۋم) حالىق. ولار (ساريحتەر) تاۋدى مەكەندەگەن، ال بۇل التىن تاۋ. ولار ءوز پاتشاسىنا قارسى شىعىپ، تۇركىستان ەلىنەن كەتكەن. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى يسلام ەلىنە كەلدى. ولار توعىز حالىقتان(كوۋم) تۇردى: ءۇش (توپ) دج. ك. لي، ءۇش (توپ) حايتلي، ءبىر (توپ) ب. داۆ، ءبىر (توپ) كۋكين مەن ءبىر (توپ) ك. س. ر» [10, 23-24].

مۋحاممەدا شەبانگارايدىڭ بۇل مالىمەتتەرى جاڭالىق ەمەسى تۇسىنىكتى، ونىڭ ۇستىنە ول ونى باسقا اۆتورلاردان الۋى مۇمكىن. مالىمەتتەردەن مۋحاممەد شەبانگاراي ساريح حالقى تۋرالى جازعانىن كورەمىز. ۇقساس ءۇزىندىنى ءبىز مارۆازيدەن دە كورەمىز: «ولارعا [تۇرىكتەرگە] قارلۇقتار جاتادى. ولار تۋنيس [تۋليس]تاۋىندا مەكەندەگەن، ال بۇل تاۋ التىننان. ولار توعىزوعىزداردىڭ قۇلى بولىپ، ولارعا قارسى باس كوتەرگەن. ولار تۇرگەشتەر ەلىنە شىعىپ، ونى باسىپ العان. ولار ونى باعىندىرىپ، ولاردىڭ بيلىگىن قۇلاتقان. ودان ولار مۇسىلمان ەلدەرىنە شىعادى. ولار توعىز توپ:ءۇش [توپ] — دجيگيل، ءۇش— باسكيل، ءبىر— بۇلاق، ءبىر — كۋكىركين مەن ءبىر تۋحسي» [11,213]». ساريح حالقىنا قاتىستى شەبانگاراي پىكىرىندە جازىلعانى: «مارۆازي بويىنشا: حارلۋح (كارلۋك), ال اۋفي مەن شيۋكرۋللاحۋ بويىنشا دا، ساريح»، ونىڭ ۇستىنە دەرەك [7,408ا] [12,67ا] پەن ونىڭ اۋدارماسىنا سىلتەمە بەرىلگەن [1,106] [2,174].

سونىمەن، ساريح پەن كارلۇق اتاۋلارى سينونيم رەتىندە قولدانىلاتىنىن كوردىك. قارلۇقتاردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى وتە قىزىق: 3 توپ چيگيل، 3 توپ باسكيل (مارۆازي، اۋفي مەن شەبانگارايدە ايتىلمايتىن بۇل تايپانى ءبىز باسمىل تايپاسىمەن تەڭەستىرەمىز، ياعني ساريح حالقىنا ەنەتىن باسكيل، بۇرمالانىپ جازىلعان باسمىل، اۋفيدە باسكيل بۇرمالانىپ ح.سكي دەپ جازىلعان), بۋلاك، كۋكىركين، تۋحسي. س.گ.كلياشتورنىي مەن د.م.ناسيلوۆ قارلۇقتاردىڭ قۇرامىنا چيگيلي، ياگما، تۋحسي مەن ورحون تۇركىلەرىنىڭ قالعاندارى كىرگەن دەپ سانايدى [9,307]. حۋدۋد ال الامنىڭ مالىمەتتەرى قىزىعۋشىلىق تانىتادى: ولاردان باتىسقا قاراي حاللۋحتاردىڭ شەكاراسى (ياگما ەلى). بۋلاك – بۇل ياگما رۋى [14]. سونداي-اق، حۋدۋد ال الامدا ياگما، چيگيل، تۋحسي مەن كارلۋك [13] بولەك سيپاتتالعان، بۇل چيگيل، ياگما مەن تۋحسي قارلۇقتاردىڭ قۇرامداس بولىگى دەگەن مالىمەتكە قايشى كەلەدى.

ا.گ.مالياۆكيننىڭ مالىمەتىن ساي، قارلۇقتار ءۇش رۋدان قۇرالعان: موۋلو (موۋلا), چيسى، تاشي (تاشيلي) [6,41].بۇل جەردە موۋلا مەن بۋلاكتى (م-نىڭ ب-عا اۋىسۋى تۇركى تىلدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس), چيس پەن چيگيل، سونداي-اق، تاشيل مەن ءتۋحسيدى تەڭدەستىرۋگە بولادى. سونىمەن قوسا، ءۇش قارلۇق ء(ۇش كارلۋك نەمەس ءۇش قارلۇق رۋى) تۇراقتى ءسوز تىركەسى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت[8,249].

ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن، وتيۋكەن ايماعىن مەكەندەگەن قۇرلۇقتار ۇيعىرلارعا باعىنىپ، ال التاي تاۋى مەن بەشبالىق توڭىرەگىندەگى قۇرلۇقتار وزدەرىنە ءوزى يابگۋ تاعايىنداعانىن ا.گ.مالياۆكين جازعان. كەيىن ولار ون تايپا قاعانىنىڭ جەرىنە قونىس اۋدارىپ، سۋياب، تالاس جانە باسقا قالالاردى يەمدەندى [6, 1]. قۇرلۇقتاردىڭ 751 جىلى تالاس شايقاسىنا قاتىسقانى ءمالىم. سونىمەن، قارلۇقتاردىڭ ءبىر توبى ۇيعىر قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا قالدى، ال ەكىنشى توبى تۇرگەش قاعاناتىنىڭ ورنىنا جەتىسۋعا كەلىپ، قارلۇق قاعاناتىن قۇردى دەپ بولجاي الامىز.

سونداي-اق، ياباگۋ-قۇرلۇقتار تۋرالى گارديزيدىڭ مالىمەتتەرى دە قىزىعۋشىلىق تانىتادى: «حاللۋحتار تۋرالى ايتقاندا، بۇل حاللۋح تۇرىك باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. [بۇل تۇرىكتەر] ءبىر جەردەن ءبىر جەرگە اۋىسا ەرگەن; حاللۋحتىڭ شەشەسى اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان. ايماق شولەيتتى، نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى حاللۋحتىڭ شەشەسىنە كەلىپ، وعان زورلىق كورسەتكىسى كەلگەندە، ايەل ونى قاھارلانىپ قۋىپ جىبەرەدى; تۇركى ايەلدەرىنىڭ وتە يناباتتى ەكەنى ءمالىم. مۇنى كورىپ، قورىققان مالاي قاشىپ، توعىزوعىز ەلىنە حاكاننىڭ يەلىگىنە كەلەدى. حاكان ادامدارىنىڭ ءبىرى ونى اڭشىلىق جەرىندە ەكى كيىزبەن جامىلعان سۋىق جەردەن تاۋىپ الىپ، وعان ياباگۋ ەسىمىن بەردى. سوسىن ول ونى حاكانعا الىپ كەلىپ; حاكان ونىڭ قىلىعىن ءبىلىپ قويىپ، بۇرىن ءوزىنىڭ يەلىگىندە بولعان حاللۋحتىڭ بارلىق ادامدارىن جيناپ، ولارعا وسى ياباگۋدى باسشى ەتىپ تاعايىندايدى; ال بۇل تايپاعا ياباعۋ-حاللۋح اتاۋىن بەرەدى. وسىدان كەيىن توعىزوعىز تايپاسىنا تۇركىستاننان ءبىر ادام كەلىپ، ياباعۋ تايپاسىنىڭ ءبىر قىزمەتشىسىنە عاشىق بولىپ، ۇرلاپ، ونى تۇركىستانعا الىپ كەتەدى. تۇركىستان حانى ودان بۇل قىزمەتشى-مالايدى تارتىپ الىپ، وعان جاقسى قاراپ، ونىڭ تۋىستارىنا ۇرلانعانى تۋرالى حات جازىپ، ولاردى وزىنە شاقىرادى. ولار كەلگەندە، ول وڭدەلگەن جەردىڭ تەلىمىن بەرىپ، تايپانىڭ قالعان بولىگىن دە وزىنە شاقىرادى. بۇل حابار تايپانىڭ قالعان بولىگىنە جەتكەندە، بارلىق تايپا وسىندا كەلدى. ولاردىڭ سانى كوبەيگەن سوڭ، پاتشا ولاردى ءوز يەلىگىندە شەتەلدىكتەر رەتىندە جايعاستىرىپ، ولارعا ... بەردى.، ولار وسى جاعدايدا تۇركىستاندىقتار حاكان حالقىنا شابۋىل جاساعانعا دەيىن ءومىر ءسۇردى; ولار بۇل حالىقتىڭ اراسىندا تانىمال 12 باسشىنى ءولتىردى، حاكاندىقتار پاتشالىعىنىڭ بارلىعى حاللۋحتاردان شىققان چۋنپاننىڭ (؟)قولىندا قالدى. حاكاندىقتاردىڭ ىشىنەن سوڭعى بولىپ حۋتۋگلان-حاكان ءولتىرىلدى; حاللۋحتاردىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ تاققا يلمالماسىن(؟)-دجابگۋە وتىردى. بيلىك حاللۋحتاردىق قولىندا قالدى. تۇركىستاندا وسى ياباگۋ-حاللۋح تايپاسىنان تارايتىن تايپالار كوپ، الايدا ولار تۋرالى مالىمەت  حابارسىز» [4,42-43].

 تايپالاردىڭ قونىس اۋدارۋى تۋرالى ماسەلەگە ورالىپ، ماحمۋد قاشعاري بويىنشا، قونىس اۋدارۋعا جانە مۇسىلماندارمەن سوعىسقا قاتىسقاندار: باسمىلدار، دجۋمۋلى، كاي جانە بۋدرادج جىلان حالقىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە ياباگۋ تايپاسى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون [1,190].

 س.گ.كلياشتورنىيدىڭ ايتۋىنشا، ياباگۋ – بۇل شاشى نەمەسە ءجۇنى شاتاسىپ قالعان ادامداردى نەمەسە مالداردى اتايتىن لاقاپ [5,140]. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ياباگۋ-قارلۇق بۇل ۇيعىرلارعا باعىنىپ، كەيىن XIع. دەشتى-قىپشاققا تايپالاردىڭ قونىس اۋدارۋىنا قاتىسقان قارلۇقتاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اتاۋى. ماحمۇد قاشعاري بويىنشا، ياباگۋ-قۇرلۇقتار دەپ جاي ياباگى اتالادى. س.گ.كلياشتورنىيدىڭ ياباگۋ حالقىن كۋندارمەن تەڭدەستىرۋى [5,140] از دايەكتەلگەن.

سونىمەن، XI ع. ميگراتسياسىنا قاتىسقان قارلۇقتاردى ءارتۇرلى دەرەكتەردە ءارتۇرلى اتايتىنىن كورەمىز: قارلۇقتار، سارى (ساريح), ياباگۋ. سونىمەن قوسا، باسمىلدار (مارۆازي بويىنشا باسكيل، اۋفي بويىنشا حسكي) سارىلار (ساريح) قۇرامىا ەنگەنىن اتاپ وتكەن ءجون. جوعارىدا ايتىلعاننىڭ بارلىعىن تۇيىندەي كەلە، XI ع. ءبىرىنشى جارت. ميگراتسياعا قاتىسقان تايپالاردىڭ كەستەسىن جاساۋعا بولادى (قيماقتار مەن كايلاردىڭ سايكەستىگىن ءبىز الدىندا قاراستىرعانبىز):

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. Hammer I. Sur les origines russes St.-Petersbourg, 1825.

2. Hazai G. Les manuscrits, conserves a Sofia, des remaniements medievals de Marvazi et Aufi. — Acta Orientalia, t. VIII, fasc. 2-3, Budapest, 1957.

3. احينجانوۆ س. م. «كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا» الماتى. گىلىم، 1995. 296 c.

4. يزۆلەچەنيە يز سوچينەنيا گارديزي "زاين ال-احبار". پريلوجەنيە ك "وتچەتۋ و پوەزدكە ۆ سرەدنيۋيۋ ازيۋ س ناۋچنويۋ تسەليۋ. 1893-1894 گگ." // اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد. سوچينەنيا، توم VIII. رابوتى پو يستوچنيكوۆەدەنيۋ. م. ناۋكا. 1973. س. 23-62.

5. كلياشتورنىي س.گ.، ساۆينوۆ د.گ. ستەپنىە يمپەري درەۆنەي ەۆرازي. سەريا: يستوريچەسكيە يسسلەدوۆانيا سانكت-پەتەربۋرگ فيلولوگيچەسكي فاكۋلتەت سپبگۋ 2005. 346 س.

6. مالياۆكين ا.گ. تانسكيە حرونيكي و گوسۋدارستۆاح تسەنترالنوي ازي. تەكستى ي يسسلەدوۆانيا. نوۆوسيبيرسك. ناۋكا. 1989 گ. 432 س.

7. مۋحامماد اۋفي. دجامي’ ال-حەكايات ۆا لاۆامي ار-ريۆايات (نا پەرس، يازىكە). رۋكوپيس بيبليوتەكي يم. م. ە. سالتىكوۆا-ششەدرينا، پنس-232.

8. ناسيلوۆ د.م. كارلۋكي ۋ ماحمۋدا كاشگارسكوگو// تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2009-2010: تيۋركسكيە نارودى ەۆرازي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. موسكۆا. س. 249-258.

9. ناسيلوۆ د.م. پيات يازىكوۆ ۋ ماحمۋدا كاشگارسكوگو// تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2011-2012. پوليتيچەسكايا ي ەتنوكۋلتۋرنايا يستوريا تيۋركسكيح نارودوۆ ي گوسۋدارستۆ. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. موسكۆا. س. 285-310.

10. نوۆوە يزۆەستيە و سرەدنەۆەكوۆىح تيۋركاح (پەرەۆود اگادجانوۆا س.گ.) // يزۆەستيا ان تۋركمسسر. سەريا وبششەستۆەننىح ناۋك، № 6. 1965

http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Schebangarai/text2.phtml?id=12992

11. شاراف ال-زامان تاحير مارۆازي. گلاۆا و تيۋركاح (پەرەۆود ۆ. حراكوۆسكوگو) // ترۋدى سەكتورا ۆوستوكوۆەدەنيا، توم 1. ان كازسسر. 1959. C. 208-218. http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Marvazi_Tahir/frametext1.htm

12. شيۋكرۋللاح يبن شيحاب-اد-دين احمەد. باحدجات ات-تاۆاريح (نا پەرس، يازىكە). رۋكوپيس ينستيتۋتا نارودوۆ ازي، س-1818.

13. http://odnapl1yazyk.narod.ru/hududalal.htm

14. http://odnapl1yazyk.narod.ru/yagma.htm

جاقسىلىق  سابيتوۆ.

 اباي.kz