تالعات ماماشەۆ،

دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقا توراعاسىنىڭ بiرiنشi ورىنباسارى:

«ۇلتارالىق تاتۋلىق - باستى قۇندىلىق»

سىرتتاعى قازاقتاردىڭ سانى بiر مەملەكەتتiڭ حالقىنا پارا-پار

— بۇۇ-نىڭ ولشەمدەرi بويىنشا مەملەكەت حالقىنىڭ 70 پايىزىن بiر ۇلت وكiلدەرi قۇراسا، ول مونوۇلتتى مەملەكەت رەتiندە تانىلادى. بۇگiندە قازاقتىڭ سانىنا قاتىستى ءتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. رەسمي دەرەكتەر 65 پايىز دەگەنiمەن، قازاقتىڭ ەلدەگi ۇلەسi 70 پايىزعا جەتiپ قالدى دەگەن اڭگiمەلەردi دە ەستiپ قالامىز. شىندىعىندا بiز قانشامىز؟ ەلدە قانشامىز؟ سىرتتا شە؟

— وزiڭiزگە بەلگiلi, وسىدان 4-5 جىل بۇرىن ەلiمiزدە حالىق ساناعى جۇرگiزiلدi. ونىڭ توڭiرەگiندە بiرشاما داۋ دا بولدى. سوعان قاراماستان سول كەزدەگi دەرەكتەر نەگiزiنەن شىندىققا سايكەس كەلەدi. بۇگiندە رەسپۋبليكاداعى حالىق سانى 17 ميلليون دەسەك، سونىڭ 11 ميلليونى قازاقتار. ال، قازاقتاردىڭ ۇلەسi 70 پايىز دەگەن تەك جورامال عانا. بۇل مالiمەتتiڭ ەشقانداي نەگiزi, دالەلi جوق. بiزدiڭ كەيبiر دەموگرافتارىمىز وسىلاي تۇسپالداپ، بولجاپ كەتەدi. ماسەلەن، ماقاش ءتاتiموۆ وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 2,5-3 ميلليون دەيدi. ول كiسi وزبەك بولىپ تiركەلiپ كەتكەن قانداستارىمىز كوپ ەكەنiن ايتادى. بiراق، مۇنىڭ ءبارi قيسىنسىز اڭگiمە نەمەسە ءجاي عانا قاۋەسەت دەپ ەسەپتەيمiن.

جالپى، تاۋەلسiزدiك العان العاشقى جىلداردا قانداستارىمىزدىڭ ەلدەگi ساندىق ۇلەسi 39 پايىز عانا بولاتىن. وداق ىدىراعان سوڭ بiرقاتار ۇلتتاردىڭ وكiلدەرi تاريحي وتاندارىنا اتتاندى. ەسەسiنە شەتەلدەگi قازاقتار اتاجۇرتقا ورالدى. ۇلتىمىزدىڭ تابيعي ءوسiمi دە جاقساردى. توپشىلاي ايتار بولساق،  ەلدەگi قازاقتاردىڭ سانى جىل سايىن 1-1,5 پايىزعا ارتىپ وتىردى. سونىڭ ارقاسىندا بۇگiندە 65 پايىزعا جەتتiك. تاريحي ولشەممەن الىپ قاراعاندا قاس-قاعىم ساتتەي كورiنەتiن شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا ەلدەگi مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەسi 25-26 پايىزعا ارتتى. بۇل شىنىندا دا ۇلكەن جەتiستiك. ەگەر مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ سانى ارتىپ جاتسا، بۇل ەلباسى ايتقانداي، قازاق ەلi اتانۋىنا جول اشاتىن شىعار. الايدا، ونىڭ ءوزi قازاقستاندا قازاقتان وزگەنiڭ مۇددەسi ەسكەرiلمەيدi دەگەندi بiلدiرمەيدi. ۇلتارالىق تاتۋلىق قاشان دا بiزدiڭ باستى قۇندىلىقتارىمىزدىڭ بiرi بولىپ قالا بەرەدi.

ال، سىرتتاعى قانداستارىمىز جونiندەگi اڭگiمە بولەك. سول وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا شەتەلدەردە 4,5-5 ميلليونداي قازاق بار ەدi. تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا ەلگە 1 ميلليونداي قانداسىمىز ورالدى. بiراق، ونىمەن شەتەلدەگi قازاقتاردىڭ سانى كەمiگەن جوق. ءالi دە سىرتتا 4,5-5 ميلليونداي باۋىرىمىز بار. دەمەك، بiز جات جۇرتتاردا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ تەك تابيعي ءوسiمiن عانا ەلگە اكەلiپ وتىرمىز.

وسى تۇستا ايتا كەتەرلiك تاعى بiر ءجايت، بiز سىرتتاعى قازاقتاردىڭ سانىن ءالi دە ناقتى بiلە الماي وتىرمىز. قاۋىمداستىق بۇل مالiمەتتەردi وزiنشە توپتاستىرىپ، سارالايدى. شەتەلدەردەگi دياسپورالارىمىزدىڭ مادەني ورتالىقتارى بەرگەن مالiمەت پەن سول ەلدەردiڭ رەسمي ستاتيستيكاسىن باسشىلىققا الامىز. ماسەلەن، رەسمي بەيجiڭ تاراتقان مالiمەت بويىنشا قىتايدا 1 ميلليون 300 مىڭ قازاق ءومiر سۇرەدi. ال، ونداعى مادەني ورتالىقتىڭ بەرگەن مالiمەتi بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 1,5 ميلليونداي ادامدى قۇرايدى. ال، رەسەيدiڭ رەسمي مالiمەتتەرiنە سۇيەنسەك، ول جاقتا 850 مىڭ قازاق بار. دەگەنمەن، بۇل دەرەك تە ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدi. ويتكەنi, سوڭعى جىلدارى ورىستاردىڭ ساندىق ۇلەسi كەمiپ بارا جاتقاندىقتان، ونداعى بيلiك رەسەيدەگi از ۇلتتاردىڭ سانىن قىسقارتىپ، سونىڭ ەسەبiنەن ورىستاردى كوبەيتiپ كورسەتۋدە. نەگiزiنەن سولتۇستiك كورشiمiزدiڭ اۋماعىندا دا 1 ميلليون قانداسىمىز بار. ال، وزبەكستاندا بۇل ماعلۇماتتار مۇلدە قۇپيا ساقتالادى. تiپتi, ونداعى قازاقتاردىڭ سانى جونiندە رەسمي دەرەك تە جوق. تاشكەنتتەگi مادەني ورتالىق بەرگەن مالiمەت بويىنشا بۇل ەلدە 1 ميلليون 500 مىڭداي قازاق عۇمىر كەشۋدە. دەمەك، اتالعان ءۇش مەملەكەتتiڭ وزiندە 4 ميلليون قازاق تۇرادى. وعان موڭعوليا، تۇركيا، اۋعانستان، يران مەن تمد ەلدەرiندە جانە ەۋروپاداعى قازاقتاردى قوسىڭىز. سوندا شەتەلدەردە ءالi دە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق ءومiر سۇرۋدە. بەس ميلليون ادام دەگەنiڭiز، بىلايشا ايتقاندا، بiر مەملەكەتتiڭ حالقىمەن پارا-پار ەمەس پە؟! بۇل بiزدiڭ دەموگرافيالىق قانا ەمەس، رۋحاني-مادەني دامۋىمىزعا سەرپiن بەرەتiن زور الەۋەت، ۇلت رەتiندە ساقتالىپ قالۋىمىزدىڭ ۇلكەن تiرەگi. سوندىقتان قاۋىمداستىق تاراپىنان تيiستi مەملەكەتتiك ورگاندارعا، سونىڭ iشiندە سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنە سىرتتاعى قازاقتاردىڭ سانىن ناقتىلاۋعا بايلانىستى ۇسىنىس جولدادىق.    

— سوڭعى جىلدارى ەلگە قاراي اعىلعان كوش سايابىرسىپ قالعانداي. بiر سۇحباتىڭىزدا بۇعان سالانى جايلاعان جەمقورلىق سەبەپ بولدى دەپسiز. ەندi زاڭناماعا وزگەرiس ەنگiزiلدi. جاڭا زاڭ الگiندەي كەلەڭسiز جايتتەردiڭ قايتالانباۋىنا كەپiل بولا الا ما؟ قاۋىمداستىق سالادا زاڭدىلىق پەن ءتارتiپتiڭ ورناۋىنا قوعامدىق باقىلاۋ جۇرگiزۋگە قاۋقارلى ما؟

— ءيا، بۇل ماسەلەدە كوپتەگەن كەمشiلiكتەر ورىن الدى. مۇنىڭ ءبارi كوشi-قوندى وزدەرiنشە بيزنەسكە اينالدىرعان بiر توپتىڭ، سالاداعى ابدەن اسقىنعان جەمقورلىقتىڭ سالدارى بولاتىن. ولار جات جەردەگi قانداستاردى اتاجۇرتقا تيiمدi قونىستاندىرۋدى ەمەس، وسى iسكە بيۋدجەتتەن بولiنگەن ميللياردتاعان قارجىنى تالان-تاراج ەتiپ، قالتاسىنا باسۋدى ويلادى. مەملەكەتتiڭ ميلليونداعان قارجىسى جەلگە ۇشتى. سول كەزدەردە موڭعوليادان كەلگەن قانداستاردىڭ قۇجاتتارى قولىما ءتۇستi. قاراپ وتىرسام، جاسى قىرىقتان اسپاعان وتباسىلاردىڭ بارiندە شەتiنەن 7-8, تiپتi ونشاقتى بالادان بار. بۇل كوڭiلگە كۇدiك ۇيالاتتى. ء«اي، بۇل قالاي» دەپ سۇراعانىمدا ەشكiم تۇشىمدى جاۋاپ بەرە المادى. كەيiن بەلگiلi بولعانداي، بiزدەگi تيiستi مەملەكەتتiك ورگاننىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرi سونداعى پىسىقاي قانداستارىمىزبەن كەلiسiپ، جالعان قۇجات ازiرلەگەن ەكەن. ال، بiزدەگiلەر بالالاردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ ساناپ وتىرماعان. قۇجاتقا سۇيەنiپ، ومiردە جوق بالالارعا كۆوتا قارجىسىن بولە بەرگەن. وسىنداي زاڭسىزدىقتار كوبەيiپ كەتكەن سوڭ مەملەكەت باسشىسى تارتiپسiزدiكتەر مەن كەمشiلiكتەردi جويۋ جونiندە تاپسىرما بەرگەنiن دە بiلەسiزدەر. بiراق، پرەزيدەنت «كوشتi توقتاتىڭدار» دەگەن جوق، «ونى تۇزەتiڭدەر، ءتارتiپ ورناتىڭدار» دەدi. ال، بiزدiڭ بيلiكتەگi «شاش ال دەسە باس الاتىن» بازبiرەۋلەر ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايمىز دەپ، اياق استىنان زاڭنىڭ جاڭا جوباسىن جاساۋ ارقىلى كوشتi توقتاتۋعا دەيiن باردى. پارلامەنتتە سول زاڭ جوباسى تانىستىرىلىپ، «ورالماندارعا بەس جىلعا دەيiن ازاماتتىق بەرمەۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس ايتىلعان كەزدە مەن جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرiپ: «بۇل نە دەگەن باسسىزدىق؟! ءيا، كەمشiلiكتەردiڭ بارى راس، تۇزەۋ كەرەك. ايىپتىلار جاۋاپقا تارتىلۋى تيiس. بiراق، ول ءۇشiن كوشتi توقتاتىپ، سىرتتاعى اعايىننىڭ كوز جاسىنا قالۋعا بولمايدى» دەگەنمiن. بۇل جاعدايعا شەتەلدەگi قانداستارىمىز دا الاڭداۋشىلىق بiلدiرiپ جاتتى.

ول زاڭدا ازاماتتىق الۋدىڭ مەرزiمi ۇزارتىلىپ قانا قويعان جوق. سونىمەن بiرگە «ازاماتتىق الۋ ءۇشiن بۇرىنعى مەكەنجايىڭنان ەسەپتەن شىققانىڭ تۋرالى انىقتاما، ول ەلدە سوتتالماعانىڭدى راستايتىن قۇجات اكەل» دەيتiن ورىنسىز تالاپتار قويىلدى. قالا بەردi, تۇراقتى تiركەۋگە تۇرۋ دا تالاپ ەتiلدi. ەلگە ەندi كەلگەن ادامنىڭ مۇندا تۋعان-تۋىسقانى، تانىسى بولماۋى مۇمكiن. سوندا ولار قايدا تۇراقتى تiركەۋگە تۇرۋى تيiس ەدi? قانداستارىمىزدى اۋرە-سارساڭعا سالاتىن، سول ارقىلى جەمقورلىققا جول اشاتىن وسىنداي كەرتارتپا نورمالار جاڭا زاڭنان الىنىپ تاستالدى. وسىنىڭ ءوزi سالادا ءتارتiپ ورناۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدi. ارينە، زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىنا شاما-شارقىمىزشا قوعامدىق باقىلاۋ ورناتۋعا تىرىسامىز. بۇل بiزدiڭ بۇرىننان دا اتقارىپ كەلە جاتقان شارۋامىز. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە اۋەلi قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ نازارىندا بولۋى تيiس. 

باقۋاتتى وتباسىلار

كەلiپ بولدى...

— ازاماتتىق الۋ ءتارتiبiنiڭ جەڭiلدەتiلۋi, مەرزiمiنiڭ قىسقارۋى ورالماندار سانىنىڭ كوبەيۋiنە ىقپال ەتەدi مە؟ الداعى ونجىلدىقتا ەلگە قانشا قازاق كەلەدi دەپ بولجانۋدا؟

— دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتiك دامۋ مينيسترلiگi ازiرلەگەن جاڭا زاڭ جوباسى شەتەلدەن كەلەتiن قانداستارىمىزعا كوپتەگەن جەڭiلدiكتەر ۇسىنىپ وتىر. بiرiنشiدەن، ازاماتتىق الۋدىڭ ءتارتiبi جەڭiلدەتiلiپ، مەرزiمi قىسقارتىلدى. بۇرىنعى زاڭ بويىنشا اتاجۇرتقا ورالعان قانداستارىمىز قازاقستان ازاماتى اتانۋ ءۇشiن ەلدە تۇراقتى تiركەۋگە تۇرىپ، سودان كەيiن 4-5 جىل كۇتۋi تيiس ەدi. وعان قوسا، جوعارىدا بايان ەتكەنiمiزدەي، شەتەلدە تۇراقتى تiركەۋدەن شىققانى، سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما سۇرالاتىن-دى. قازiر مۇنىڭ بارلىعى قىسقارتىلدى. ەندi سىرتتاعى اعايىندار 6 اي مەن 1 جىل ارالىعىندا ازاماتتىق الا الادى.

ەكiنشiدەن، ەلگە كەلگەن قانداستارىمىز كۆوتا الۋ ءۇشiن شەتەلدەگi دۇنيە-مۇلكi مەن تابىسىنىڭ كولەمiن راستاۋى كەرەك ەدi. شەتەلدە باقۋات تۇرعان، داۋلەتتi قازاقتارعا كومەك كورسەتiلمەيتiن. ەندi جاڭا زاڭ بويىنشا بۇل تالاپ تا كۇشiن جويدى. ورالماندار بۇرىن الەۋمەتتiك جاعدايى قالاي بولعانىنا قاراماستان مەملەكەتتiڭ قولداۋىنا يە بولماق. 

ۇشiنشiدەن، بۇرىنعى زاڭنامادا بەلگiلەنگەن وبلىستارعا قونىستانعان قانداستارىمىز عانا ورالمان مارتەبەسiنە يە بولاتىن. ەندi قايدا تابان تiرەسە دە ولار ورالمان اتانادى. دەگەنمەن، ۇكiمەت ۇسىنعان ايماقتارعا قونىستانعان ورالماندار جان-جاقتى قولداۋعا يە بولادى. ارينە، سىرتتان كەلگەن اعايىن قاي وڭiرگە قونىستانامىن دەسە دە ءوز ەركiندە.

جاڭا زاڭ 2015 جىلدىڭ بiرiنشi قاڭتارىنان باستاپ قولدانىسقا ەنەدi. ونداعى جەڭiلدiكتەر سىرتتاعى قانداستاردى ەلگە ورالۋعا ىنتالاندىرارى ءسوزسiز. دەگەنمەن، ەلباسى ايتقانداي، شەتەلدەگi قازاقتاردىڭ بارلىعىن قازاقستانعا كوشiرiپ الامىز دەگەن مiندەت جوق.

— دەسە دە، قانداي دا بiر جوسپارلار، بولجامدار بار شىعار...

— ارينە، بار. 2025 جىلعا دەيiن 700-800 مىڭ قانداسىمىز اتامەكەنگە ورالادى دەپ كۇتiلۋدە.

— جاقىندا عانا ماجiلiستە تۇرعىن ءۇي سالاسىنداعى زاڭناماعا ەنگiزiلەتiن وزگەرiستەر تالقىلاندى. سوندا ورالمانداردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسi دە كوتەرiلدi. بۇل ماسەلە وڭ شەشiمiن تابۋى مۇمكiن بە؟

— سىرتتاعى قانداستاردىڭ اراسىنداعى باقۋاتتىلارى بۇگiنگi كۇنگە دەيiن كەلiپ بولدى. ەندiگi قالعاندارىنىڭ باسىم بولiگi الەۋمەتتiك جاعدايى تومەن وتباسىلار. سوندىقتان ورالماندار ءۇشiن باسپانا ماسەلەسi وتە وزەكتi. ۇكiمەت بەلگiلەگەن وڭiرلەرگە، ياعني سولتۇستiك وبلىستارعا قونىستانعان ورالماندارعا قىزمەتتiك پاتەر بەرiلەدi. بەس جىلدان كەيiن بۇل پاتەرلەردi جەكەشەلەندiرۋگە بولادى. سونداي-اق، ورالمان ەمەس، بiراق وڭتۇستiك قازاقستان سەكiلدi حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭiرلەردە ءۇيسiز-كۇيسiز جۇرگەن قازاقتارعا دا سولتۇستiكتەن تۇراقتى جۇمىس پەن قىزمەتتiك باسپانا ۇسىنىلماق.

كوشi-قون دەگەنiڭiز

ۇلكەن ساياسات

— ۋكراينادا ورىن العان ساياسي شيەلەنiستەر ۇلتتىق ساياساتتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنiن تاعى بiر رەت دالەلدەدi. سوندىقتان سىرتتان كەلگەن قانداستاردى سولتۇستiك وبلىستارعا قونىستاندىرۋ زاڭ بويىنشا ىنتالاندىرىلىپ وتىرعان سەكiلدi. وسى ۇدەرiستi, ياعني سولتۇستiكتi ورالمانداردىڭ ەسەبiنەن قازاقىلاندىرۋدى كۇشەيتە ءتۇسۋ قاجەت سياقتى. بۇعان نە دەيسiز؟

— كوشi-قونعا بايلانىستى جاڭا زاڭنىڭ تەزiرەك ازiرلەنۋiنە، جالپى ورالماندارعا قاتىستى ساياسي شەشiم قابىلدانۋىنا ۋكرايناداعى داعدارىس ايتارلىقتاي ىقپال ەتتi. بiز قازiر قازاقتاردى سولتۇستiك وبلىستارعا قونىستاندىرۋدى رەسمي تۇردە ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ جەتiسپەۋشiلiگiنە بايلانىستى دەپ ءجۇرمiز عوي. شىندىعىندا، تۇپكi ماقسات سول وڭiرلەرگە قازاقتاردى كوبiرەك قونىستاندىرۋ ەكەنi ايقىن. تۇپتەپ كەلگەندە، كوشi-قون دەگەنiڭiز دە ۇلكەن ساياسات. مەن ەشكiمدi كەمسiتەيiن دەپ وتىرعان جوقپىن. الايدا، ايتقان جەردەن اۋلاق، ەل باسىنا كۇن تۋا قالسا،  كوك تۋدىڭ استىنا توپتاساتىن نەگiزiنەن ءوزiمiزدiڭ قاراكوز قانداستارىمىز بولاتىنى بەلگiلi. بiر جاعىنان بۇل زاڭدى دا. ويتكەنi, ەلدiڭ دە، جەردiڭ دە يەسi قازاقتار. سايكەسiنشە جاۋاپكەرشiلiك تە بiزدiڭ موينىمىزدا. بيلiك وسىنى ەندi تەرەڭنەن ءتۇسiندi. بۇل ماسەلەنiڭ ساياسي جاعى. ەكiنشiدەن، ماقساتتى تۇردە قونىستاندىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا تيiمدi. بۇگiنگە دەيiن كەلگەن ورالمانداردىڭ 22 پايىزى وڭتۇستiك قازاقستانعا توقتاپتى. قازiر شىمكەنتتە 10 سوتىق جەر الۋدىڭ ءوزi وتە قيىن ماسەلە. ويتكەنi, حالىق كوپ، باسەكەلەستiك جوعارى. الداعى 10 جىلدا تەرiسكەي وڭiرلەرگە 700-800 مىڭ ورالمان اپارۋ جوسپارلانىپ وتىر دەدiك. سونىمەن بiرگە وڭتۇستiك وڭiرلەردەن تاعى وسىنشا قازاقتى سولتۇستiككە قاراي كوشiرۋ كوزدەلiپ وتىر. وسىلايشا قازاعى از 5-6 وڭiرگە 1 ميلليون 500 مىڭداي قانداسىمىزدى شوعىرلاندىرۋ جوسپارلانۋدا.  

— بۇگiندە قوعامدا «ورالماندار كەزiندە ەلدi تاستاپ قاشىپ كەتكەندەردiڭ ۇرپاقتارى، ەندi نەگە ولارعا ەرەكشە جاعداي جاسالۋى كەرەك؟» دەگەن سىڭارجاق پiكiرلەر ايتىلىپ قالادى. مۇنىڭ سەبەبi يدەولوگيانىڭ اقساپ تۇرعانىنان با  الدە بۇل حالىق اراسىندا ءتۇسiندiرۋ جۇمىستارىنىڭ كەمشiن ەكەنiن كورسەتەدi مە؟

— العاشقى جىلدارى مۇنداي پiكiردiڭ كەڭ تارالعانى راس. الايدا، قازiر جۇرت ماسەلەنiڭ ءمانiسiن تۇسiنە باستادى. ءيا، مۇنداي جەل ءسوزدiڭ ءالi دە ەستiلiپ قالاتىنى بار. وندايلارعا ايتارىمىز مىناۋ. ايتالىق، قىتاي قازاقتارىنىڭ كوبi بۇل جاقتان كوشiپ بارعاندار ەمەس. ولار مەكەندەپ وتىرعان بايتاق دالا ەجەلدەن-اق قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ اتا قونىسى. مۇنى قىتاي جازبالارى دا تەرiستەمەيدi. قالا بەردi, 1864 جىلى قىتاي مەن رەسەي وزدەرiنiڭ سولتۇستiك جانە باتىس شەكارالارىن بەكiتكەن كەزدە قازاقتىڭ بiراز جەرi اسپان استى ەلiنە ءوتiپ كەتكەن. سول جىلى نايمان مەن كەرەيدiڭ 30 مىڭ ءتۇتiنi, بۇل شامامەن 150 مىڭ ادام، ءوز ەلiندە، ءوز جەرiندە وتىرىپ-اق جاڭا شەكارانىڭ ارعى جاعىندا قالىپ، قىتايلىق اتانىپ كەتە باردى. وزبەكستانداعى، رەسەيدەگi, مونعولياداعى قازاقتاردىڭ دا بiراز بولiگi وسىنداي شەكارا ءبولiسi كەزiندە ارعى جاقتا قالىپ قويعاندار.

قالا بەردi, 1929 – 1934 جىلدارى قازاقتار شەكارا اسىپ، سىرتقا كوشۋگە ءماجبۇر بولعانى دا تاريحتان بەلگiلi. ولار دا ەلدەن ءوز ەركiمەن كەتكەن جوق. ولاردى اتامەكەنiنەن، كiندiك قانى تامعان جەردەن كەتۋگە سول كەزدەگi تاريحي جاعدايلار يتەرمەلەدi. كولحوزداستىرۋ، اشارشىلىق سەكiلدi قاسiرەتتەر ءتونiپ كەلگەن سوڭ مال-جانىنىڭ، اعايىن-تۋىسىنىڭ اماندىعىن ويلاعان قانداستارىمىز اتاجۇرتىن تاستاپ، وزبەكستان، تاجiكستان، تۇركiمەنستانعا، تاعى بiر بولiگi قىتايعا اسۋعا ءماجبۇر بولدى.

ال، اۋعانستان، يران، تۇركيا جانە ەۋروپاداعى قازاقتار قالاي كەتتi دەرسiز؟ ولار قازاقستاننان كەتكەن جوق. حح عاسىردىڭ ەلۋiنشi جىلدارىندا قىتاي قازاقتارىنا قىسىم كورسەتiلە باستاعاندا تولقۋلار، باس كوتەرۋلەر باستالدى. قىتايدىڭ كوممۋنيستiك پارتياسى ولاردى اياۋسىز جازالادى. ءسويتiپ، 1951-1952 جىلدارى التاي مەن Iلەدەن قازاقتار ۇدەرە كوشتi. ەلگە ورالۋعا مۇمكiندiك جوق بولعاندىقتان ولار تيبەت ارقىلى ءۇندiستان، پاكiستان اسىپ، ودان ءارi اۋعانستان، يران جانە تۇركياعا بارىپ توقتادى. تۇركيا قازاقتارىنىڭ بiر بولiگi الپىسىنشى جىلداردان باستاپ ەۋروپا ەلدەرiنە كوشتi. بiر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتار تاعدىردىڭ ايداۋىمەن الەمنiڭ 40-تان استام ەلiنە تارىداي شاشىرادى. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلiڭدە ۇلتان بول» دەيتiن قازاق ەش ۋاقىتتا ساتقىندىقپەن نەمەسە قۋ قۇلقىننىڭ قامى ءۇشiن ەلدەن ەل اسىپ قاڭعىپ كەتكەن جوق. ورالماندارعا بايلانىستى الگiندەي ورىنسىز پiكiردiڭ ورنىعۋى تاريحي سانانىڭ قالىپتاسپاعاندىعىنان دەپ ويلايمىن. ورالماندار اتاجۇرتقا ورالعاندار. ول — سەنiڭ قانداسىڭ، تۋىسىڭ، باۋىرىڭ...  بiز بۇل ماسەلەلەردi قوعامعا اشىپ تۇسiندiرۋگە تيiسپiز. بiر عانا قاۋىمداستىقتىڭ بۇعان شاماسى جەتپەۋi مۇمكiن. بۇل iسكە ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ بiر بولiگi رەتiندە قاراپ، بارلىق يدەولوگيالىق ورگاندار جانە ءباسپاسوز اتسالىسۋى كەرەك.

— وسىدان بiراز ۋاقىت بۇرىن شەتەلدەگi قازاق دياسپورالارىمەن بايلانىس ماسەلەلەرiمەن اينالىساتىن ارنايى مەملەكەتتiك ورگان قۇرىلاتىنى تۋرالى ايتىلىپ ەدi. وسىنداي باسقارۋشى ورگان قۇرىلادى  ما؟

— قازiر بۇل سالاداعى بiردەن-بiر مەملەكەتتiك ورگان كوشi-قون كوميتەتi بار. ونىڭ ۇستiنە قازiر مەملەكەتتiك باسقارۋ اپپاراتىن وڭتايلاندىرۋ ءجۇرiپ جاتقانىن بiلەسiز. دەسەك تە، شەتەلدەگi قازاق دياسپورالارىمەن بايلانىس ورناتاتىن، ولاردىڭ لايىقتى بiلiم الىپ، تابىس تابۋىنا، تiلiن، ءداستۇرi مەن مادەنيەتiن ساقتاۋىنا كومەكتەسەتiن مەملەكەتتiك ورگان قاجەت-اق. ءيا، دۇنيەجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعى وسى باعىتتا جۇمىس iستەپ جاتىر. بiراق، بۇل قوعامدىق ۇيىم بولعاندىقتان، جۇمىسىمىز اقپاراتتىق شارالارمەن شەكتەلەتiنi راس. بۇل اڭگiمە، سiز ايتقانداي، وسىدان بiرشاما ۋاقىت بۇرىن كوتەرiلiپ ەدi. الايدا، سايابىرسىپ قالدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ۇسىنىستى بيلiكتiڭ ەسiنە قايتا سالامىز.

— اشىق اڭگiمەڭiز ءۇشiن راحمەت!          

سۇحباتتاسقان

ايدار قۇلجانوۆ.