بيىلعى كوكتەمدە قازاقستان ازا­ماتى دانيار كەسىكباەۆتىڭ مالاي­زيا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى  نادجيب رازاكتىڭ قىزى نۋريا­ناعا ۇيلەنىپ، مالاي ەلىمەن قۇدان­دال بولعانىمىزدى كوپ­شىلىك ءالى ۇمىتا قويماعان شى­عار. اۋەلى ول جاقتا، كەيىننەن بۇل جاقتا بايلىق پەن بارلىق، اقىل-ورە، مادەنيەت­تىڭ  جەتكەن­ىنشە ۇلان-اسىر توي بولدى. تويدىڭ ءسان-سالتاناتى تۋرالى كەزىندە باق قۇرالدارى جارىسا جازدى. جۇرتشىلىق تارا­پىنان عالامتور جەلىلەرى ارقىلى بۇ­عان ارقيلى پىكىرلەر ءبىلدىرىلدى.

اقىرىن قايىر قىلعاي، كازىرگىدەي جاھاندانۋ جاعدايىندا سوناۋ قيانداعى امەريكامەن، يا بولماسا، ىرگەدەگى قىتايمەن  قۇدا بولىپ، ءتوس قاعىستىرۋ قازاق ءۇشىن تاڭسىق بولماي قالدى.

تابيعاتىندا  ءبىز اۋەلدەن ءۇي-ءىشى، وتباسى، اعايىن-تۋىس، كورشى-كولەم  عانا ەمەس، الىستاعى قۇدا-جەكجاتتىڭ دا اماندىعىن تىلەپ وتىراتىن باۋىرمال دا تۋىسشىل حالىقپىز. سول ايتقانداي، مالايزيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ن. رازاك قۇدامىزدىڭ جاعدايىنا  قاتىستى جايسىز اڭگىمە شىقتى. ولاي دەيتىنىمىز، كەشەگى تامىزدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە  ەل استاناسى كۋالا-ءلۋمپۋردىڭ ورتا­لىق الاڭىندا ۇستەرىنە سارى جەيدە كيىپ العان مىڭداعان ادام شەرۋگە شىعىپ، نادجيب رازاكتىڭ قىزمەتىنەن كەتۋىن تالاپ ەتكەن. بيلىك كوتەرىلىسشىلەردىڭ بۇل ارەكەتىن زاڭسىز دەپ ەسەپتەپ، پوليتسيا ولارعا قارسى كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز قولدانعان. بىراق، ەشكىم ۇستالىپ، قاماۋعا الىن­باعان.

عالامتور جەلىلەرى ارقىلى كەلىپ جەتكەن حابارلارعا قاراعاندا، الدەبىر اتىمتاي-جومارت اراب «دوسى» پرەمەر-ءمينيستردىڭ جەكە ەسەپ-شوتىنا 700 ملن. دوللار اقشا اۋدارعان. «باتپان-قۇيرىق، ول نەعىپ ايدالادا جاتقان قۇيرىق» دەگەندەي، مالايلىقتار مۇندا «قانداي دا ءبىر سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ  ءىزى بار» دەگەن كۇدىكپەن  نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كوشەگە  شىققان.

ءبىر تاڭادانارلىعى، دەمونسترانتتاردى  مالايزيانى 22 جىل باسقارىپ، ەلدى وركەنيتەتتى دە قارقىندى دامۋ جولىنا سالعان، نادجيب رازاكتىڭ ۇستازى سانالاتىن ماحاتكير موحامەد قولداعان. ول شەرۋشىلەردىڭ ورتا­سىنا بارىپ:«ەلدە زاڭنىڭ ۇستەمدىگى تالابى ساقتالماي وتىر. مۇنداي جاعدايدا تۇيىقتان شىعاتىن ءبىر عانا جول – پرەمەر-ءمينيستردىڭ قىزمەتتەن كەتۋى. ال، ونى قىزمەتىنەن كەتىرۋ ءۇشىن حالىق بىرىگىپ، پارلامەنتتە وعان سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىلىپ، رازاك ءوز ەركىمەن كەتۋى ءتيىس» دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

بۇعان قوسا، مالايزيا رەفورماسىنىڭ اتاسى ءوزىنىڭ عالامتورلىق جەكە پاراقشاسىندا ۇكىمەتكە مىناداي سۇراقتار قويعان:

1) 2013 جىلعى سايلاۋدا جەتەكشى پارتيا نەلىكتەن كۇتكەندەگىدەي ناتيجەگە قول جەتكىزە المادى؟    

2) 2006 جىلعى قازاندا فرانزۋز سۇڭگۋىر قايىقتارىن ساتىپ الۋ جونىندەگى كەلىسسوزگە قاتىسقان موڭعولدىڭ اۋدارماشى قىزىن ولتىرۋگە كىم تاپسىرىس بەردى؟

3) بۇعان دەيىن تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلگەن مەم­لەكەتتىك كاسىپورىندار نەلىكتەن ءوزىن-ءوزى اقتامايتىنداي بولىپ قالدى؟  پرەمەر-ءمينيستردىڭ تۋىستارى قالايشا بايىپ بارادى؟       

ال، ءنادجيبتىڭ ءوزى «اراب قامقورشىلارى اۋدارعان اقشا زاڭدى، وندا ەشقانداي دا ءبىر قىلمىستىق  ارەكەت جوق» دەپ اقتالۋدا. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا ۇڭىلسەك، نادجيب 2009 جىلى ء1Malaysىa Development Bhd (1MDB) دەپ اتالاتىن ينۆەستيتسيالىق دامۋ قورىن اشقان. ول قور ميلليارد دوللارعا قۇندى قاعازدار شىعارىپ، ەنەرگەتيكا مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتەر سالاسىنداعى اكتيۆتەرگە يەلىك ەتكەن. الايدا،  قورعا جۇيەلى تۇردە قارجى ءتۇسىپ تۇرماعاندىقتان، مىندەتىنە العان بەرەشەكتەرىن تولەي  الماعان. سوندىقتان با ەكەن، بيىلعى جىلدىڭ مامىر ايىندا وعان بىرىككەن اراب رەسپۋبليكاسىنداعى ءابۋ-دابي مەملەكەتتىك قورى قول ۇشىن سوزىپ، 700 ملن. دوللار سوماداعى قاراجات اۋدارعان. جۇرتتىڭ كۇدىكتەنەتىنى، 1MDB قورىنا تۇسكەن ول اقشا كوپ وتپەي  ن. رازاكتىڭ جەكە ەسەپ-شوتىنا اۋدارىلعان.

ونىڭ ۇستىنە سونداعى The Wall Street Journal ي The Sarawak Report  باسىلىمدارىنىڭ قازىمىر جۋرناليستەرى  ىندەتە زەرتتەپ، 700 ملن. قاراجاتتىڭ قاشان جانە قاي جاقتان  تۇسكەنىن انىقتاپ قانا قويماي، سوڭعى 2014  جانە 2015 جج.  11 ملن. دوللاردىڭ  اۋدارىلۋ تۇستارىنىڭ مالايزيالىق  من 370 (كۋالا-لۋمپۋر — پەكين) باعى­تىن­داعى جانە من 17 (دونباس اسپانىنداعى) ۇشاق­تاردىڭ اپات بولعان كەزىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەنىنە نازار اۋدارعان. وسىعان بايلانىستى جۇرتتىڭ كوكەيىندە: «ۇشاق اپاتىنا قاتىستى الدەكىمدەر اۋىر قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن مالايلىق پرەمەرگە پارا بەردى مە ەكەن؟» دەگەن كۇدىك-كۇمان تۋعان.

مۇنداي قادامعا لاۋازىمدى شەنەۋنىك جەتىسپەۋ­شىلىكتەن، تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىنەن باردى دەۋگە تاعى كەلمەيدى. ويتكەنى، ول بيلىككە كەزدەيسوق، «كوشەدەن» كەلگەن بىرەۋ ەمەس. ونىڭ اكەسى ابدۋل رازاك بين حەسەين 1970-76 جج. مالايزيانىڭ  ەكىنشى پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ادام. نادجيب تە جاستايىنان جاقسى ءبىلىم مەن ءتالىمدى تاربيە الىپ، تالاي ساياسي سوقپاقتار جانە «تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن» وتكەن اككى ساياساتكەر. الدى-ارتىن ويلاۋعا، قادام-قارەكەتىن ساناپ باسۋعا ونىڭ اقىل-پاراساتى، ءبىلىم-بىلىگى جەتەدى. وزىنە دەيىنگى ۇكىمەتتى باسقارعان ابدۋللا احماد ءباداۆيدىڭ پاراقورلىقپەن، سىبايلاس جەمقورلىقپەن ءجوندى كۇرەسە الماي، سوت رەفورماسىن دۇرىس جۇرگىزە الماعاندىقتان ورنىنان بوساتىلعانىن جاقسى بىلەدى.

سوندىقتان دا قىزمەتكە كىرىسكەن بويدا سىبايلاس جەمقورلىقپەن جاپپاي  كۇرەس ساياساتىن كۇشەيتۋدى قولعان العان-تىن. ءارى ونىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، «حالىق­تىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە ۇساق-تۇيەك دەگەن بولماۋى كەرەك». بۇل ورايدا ول 2006 جىلى قارجى ءمينيسترى بولىپ تۇرعان تۇستا ەل استاناسى كۋالا-لۋمپۋردە دارەت­حانالاردى وسى زامانعى دەڭگەيگە  جەتكىزىپ، شەتەلدىك تۋريستەردى  تامساندىرعان. ونى مالايلىق­تار ازىلدەپ: «دارەتحانا توڭكەرىسىنىڭ اۆتورى»  دەپ اتاعان.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ جاقتاستارى  «كەزىندە مۇنداي قوردى قۇرعانداعى ماقسات — ەلدىڭ ەكونوميكاسىن يننوۆاتسيالىق قاراجات كوزدەرىنىڭ كومەگىمەن قايتا جاڭعىرتۋ بولاتىن» دەپ اقتالۋمەن الەك.

«حاس جۇيرىكتىڭ دە سۇرىنەتىن كەزى  بولادى» دەيتىندەي، نە دە بولسا رازاك شەتەلدىكتەردەن اقشا اۋدارتىپ، بيىك بەدەلى مەن ابىرويلى اتىنا داق ءتۇسىرىپ الدى.

مۇندايدا ءسال سابىر ساقتاپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدىڭ ورنىنا نادجيب وسى ءىستى تەرگەۋدى قولعا العان باس پروكۋروردى باسقا قىزمەتكە اۋىستىرىپ، اقيقاتتىڭ ايتىلۋىن جاقتاعان ءوزىنىڭ ءبىر ورىنباسارىن جۇمىستان بوساتتى. ول قۇرعان  1MDB  دامۋ قورى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى ماتەريالدار جاريالاعان ەكى گازەت جابىلدى.  بۇل جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ جىبەردى.

نادجيب رازاكتىڭ ءوزى كۇللى الەمدى ەكونوميكالىق-قارجىلىق داعدارىس جايلاعان مىناداي قيىن كەزەڭدە كوشەگە شىعىپ، كوتەرىلىس جاساپ وتىرعانداردى ء«وز وتانىنىڭ پاتريوتتارى ەمەس، ەلدەگى تۇراقتىلىققا، بىر­لىككە سىنا قاققىسى كەلەتىن بۇلىكشىلەر» دەپ ايىپتاۋدا. ال، ونىڭ ساياساتىن قولدايتىن كەيبىر ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار: «نارازىلىق ءبىلدىرىپ، شەرۋگە شىققاندار تۇرعىلىقتى مالايلىق مۇسىلماندار ەمەس، ازشىلىق قىتايلىق توپ، سوندىقتان ولاردى كوپشىلىك قولدامايدى» دەگەندى ايتىپ، وزدەرىن جۇباتقانداي بولادى. ءارى وسىنداي ۇيىمدار الداعى ۋاقىتتا  ەڭ كەمى 1 ملن. ادامدى كوشەگە شىعارىپ، سارى جەيدەلىلەرگە قارسى بيلىكتى جاقتايتىن  اكتسيا ۇيىمداستىرماق. بىراق، ولار ۇستەرىنە قىزىل كويلەكتەر كيەتىن بولعان.

ءبازبىر شەتەلدىك ساياسي ساراپشىلار: «سارى جەيدە­لىلەردىڭ تۇپكى ماقساتى تەرەڭدە» دەگەن بولجام جاسايدى. ماسەلەن، رەسەي عىلىم اكادەمياسى شىعىس­تانۋ ينستيتۋتىنا قاراستى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، اۆستراليا جانە مۇحيتتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دميتري موسياكوۆتىڭ پايىمداۋىنشا: «مۇندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جانە كۇتپەگەن نادجيب  رازاك پەن ماحاتكير موحامادتىڭ اراسىندا تەكەتىرەستىڭ بەلگىسى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە بارلىق وپپوزيتسيالىق كۇشتەر: داستۇرشىلدەر، مۇسىلمان راديكالدارى جانە باتىسشىل ليبەرالدار بىرىگىپ، مالايزيا تاۋەلسىزدىك العالى ۇستەمدىككە يە بولىپ كەلە جاتقان بمۇۇپ (بىرىككەن مالاي ۇلتتىق ۇيىمى پارتياسىنىڭ)  اراسىنا ىرىتكى سالىپ، بيلىكتەن تايدىرۋدى كوزدەيتىن سىڭايلى. ەكىنشى جاعىنان، سىرتتان قىتاي مەن ءۇندىستاننان قونىس اۋدارعان ازشىلىق توپ جەرگىلىكتى حالىق — مالاي ۇلتىنا بەرىلگەن جەڭىلدىكتەر مەن ارتىق­شىلىقتاردى جويىپ، ۇلتىنا، شىققان تەگىنە قاراماستان تەڭ قۇقىقتىلىققا قول جەتكىزۋدى قالايدى.

الدىڭعىسىن قايدام، سوڭعى ايتىلعان پىكىردىڭ جانى بار. سوناۋ 60-جىلداردا بوي كوتەرگەن تۇرعىلىقتى مالاي حالقى مەن سىرتتان كەلگەندەردىڭ اراسىندا قاندى قاقتىعىستان كەيىن ء«بىرتۇتاس مالاي ۇلتى» دەگەن ساياسات جۇرگىزىلىپ، بيمۋپۋتراعا (مالايلىقتارعا) زاڭ جۇزىندە بانك پەن ءتۇرلى فيرما-كورپوراتسيالارعا جۇمىسقا قابىلدا­ناردا، سونداي-اق، وقۋ ورىندارىنا تۇسەردە ارنايى كۆوتا بەلگىلەنىپ، جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار بەرىلگەن بولاتىن. سودان بەرى ساياسي سالالاردا مالاي­لىقتار، ال ەكونوميكادا قىتايلىقتار باسىمدىققا يە بولىپ كەلدى. ەندى قازىرگىدەي ساياسي جاعداي وزگەرگەن، وركەنيەتتى زاماندا قىتايلىقتار مەن باسقا دا از ۇلتتار  تەڭسىزدىك­تى  جويۋدى تالاپ ەتۋدە.

ادەتتە حالىق جوقشىلىقتان، كەدەيشىلىكتەن كوشەگە شىعادى. «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى»  دەمەكشى، مالايزيا حالقىنىڭ تۇرمىستارى اۋىر،  كۇنى قاراڭ دەۋگە نەگىز جوق.

بۇل ەلدە  ءجىو-ءنىڭ كولەمى 450 ملرد. دوللاردان اسادى، جان باسىنا شاققاندا 15,8 مىڭ دوللاردان كەلەدى. ءجىو-ءنىڭ قۇرىلىمى سان سالالى. مۇندا ونەركاسىپ 33,5 پايىز­دى، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى 59,1 پايىزدى، اۋىل شارۋا­شىلىعى 7,3 پايىزدى قۇرايدى. بۇدان قىزمەت كورسەتۋ مەن ونەركاسىپتىڭ جەتەكشى ءرول اتقارتىنى، اسىرەسە، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ ايتارلىقتاي دامىعانى اڭعارىلادى. جۇمىس ىستەيتىن حالىقتىڭ 27 پايىزى ونەركاسىپتە، 17 پايىزى جەرگىلىكتى ساۋدا مەن تۋريزمدە، 15 پايىزى قىزمەت كورسەتۋدە ەڭبەك ەتەدى.  جىلىنا سىرتقا 130 ملرد. دول­لاردىڭ تاۋارلارىن شىعارىپ، 100 ملرد. دوللاردىڭ تاۋارلارىن تاسىمالدايدى.

مالايزيا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ دەموكراتياشىل ەل سانالادى. مۇندا جوعارعى باسشى مونارحتىڭ ءوزى سايلانادى. مەملەكەتتى باسقارۋدى دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان پارلامەنت پەن ۇكىمەت جۇزەگە اسىرادى. مۇنى ساياساتتانۋشىلار «بيلىك قۇرى­لىمى مەن جۇيەسىنىڭ اشىقتىعى،  سىبايلاستىقپەن بىلىعىپ، بىلعانباعاندىعى» دەپ  باعالايدى.

مالايزيا بۇگىندە دامۋ قارقىنى جونىنەن الەمدى تاڭقالدىرىپ، ازيا جولبارىستارىنىڭ ءبىرى  اتانىپ وتىرعانى بارشاعا ايان.

دەمەك، «بايلار دا جىلايدى» دەيتىندەي، مالايزيانىڭ دا وزىندىك مۇڭى مەن جىرى بارشىلىق. ءبىر ايتا كەتەتىنى، الەمدىك داعدىرىستىڭ جانە ىشكى ۇيلەسىمسىزدىكتىڭ اسەرى شىعار. ەلدىڭ ۇلتتىق اقشاسى رينگيت تاياۋدا 32,3 پايىز­عا، ياعني وسىدان 17 جىل بۇرىنعى دەڭگەيگە دەيىن قۇنسىز­دانىپ،  ەكونوميكالىق دامۋى باياۋلاپ قالعان ءتارىزدى.

دەگەنمەن، مالايزيا رەفورماسىنىڭ اتاسى اتانعان ماحاتكير موحامەدتىڭ ءبىر كەزدە: «مالاي حالقىنىڭ سابىرلىلىعىنىڭ، توزىمدىلىگىنىڭ، وزگەنى تىڭداي بىلەتىن مادەنيەتىنىڭ، سونداي-اق، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى سۇيگىشتىگىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي جەتىستىككە جەتتىك… كۇش قولدانۋ دۇنيەنى بۇلدىرەدى. بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق  قانا دۇرىس جول»،  — دەپ ايتقانى بار ەدى.

ەندەشە، مالاي حالقىنىڭ ەلىندە پايدا بولعان تۇيتكىلدى  ەشبىر كۇش قولدانۋ، زورلىق-زومبىلىقسىز، بيىك اقىل-پاراسات، پىكىرالماسۋ مادەنيەتىمەن شەشۋىنە تىلەكتەسپىز.

اشىربەك امانگەلدى،

«الماتى اقشامىنىڭ» ساياسي شولۋشىسى.

«اقشامنىڭ» انىقتاماسى:

موحد نادجيب بين تۋن حادجي ابدۋل رازاك 1953 ج. 23 شىلدەدە كۋالا-ليپستە دۇنيەگە  كەلگەن. 1974 ج. انگلياداعى ايگىلى  نوتتينگەم ۋنيۆەرسيتەتىن تاۋىسقان. بەلگىلى اۋلەتتەن شىققان. اكەسى — كەزىندە مالايزيانىڭ ەكىنشى ۇكىمەت باسشىسى بولعان ابدۋلا رازاك. ەلدىڭ ءۇشىنشى پرەمەر-ءمينيسترى حۋسسەين ونن دا اكەسىنىڭ باجاسى رەتىندە وعان تۋىس بولىپ كەلەدى. ول جاسىنان ساياسي ىستەرگە بەلسەنە ارالاسىپ، شىڭدالعان تۇلعا. بمۇۇپ (بىرىككەن مالاي ۇلتتىق ۇيىمى پارتياسىنىڭ)  اتىنان 23 جاسىندا پارلامەنتكە سايلانعان مالايزيانىڭ تاريحىنداعى ەڭ جاس دەپۋتات. ىسكەرلىگى مەن بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا 1978 ج. 25 جاسىندا ەنەرگەتيكا، تەلەكوممۋنيكاتسيا جانە پوشتا ىستەرى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە الىنعان.  1993 ج. پارتياداعى التى ۆيتسە-توراعانىڭ ءبىرى بولىپ سايلانعان. 2004 — 2008 جج. قارجى، 2008-2009 جج. قورعانىس ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقارعان.  2009 ج. 3 ساۋىردە ابدۋللا احماد باداۆي ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن بمۇۇپ جاڭا كوشباسشىسى رەتىندە پرەمەر-مينيستر  قىزمەتىنە تاعايىندالعان. 2013 ج. 5 مامىردا وعان ەكىنشى رەت سەنىم ءبىلدىرىلدى. 2015 ج. ن. رازاك باسقارعان ۇكىمەت ۆەف ۆەرسياسى بويىنشا  جەمىستى جۇمىس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان الەمدەگى ەڭ ۇزدىك وندىققا كىردى. ارىپتەستەرى وعان «كوڭىلدى ساياساتكەر» دەگەن لاقاپ ات بەرگەن.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: نادجيب رازاكقا قاۋىر ءتونىپ تۇر

"الماتى اقشامى" گازەتى