پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك

(اڭگىمە)

الماتىنى التى اينالىپ، جەتىم بۇرىشتى جەتى اينالعاندا وكشەم وپىرىلىپ ءتۇستى. ەندى مايماق جۇرىسكە باستىم، اياعىم اۋىردى دەپ كەلىنشەگىم وتىرا كەتتى. پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك...
قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنشە قايناعان جەتىم بۇرىشتان بىزگە لايىق پاتەر تابىلمادى. تابىلمادى ەمەس، تابىلدى-اۋ، اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى، ءتىپتى ماكلەر ساعان قارايتىن ەمەس، سويلەسۋ ءۇشىن دە كەزەككە تۇرادى ەكەنسىڭ.
— پاتەر بار ما، اپاي؟
— ءبىر قىز كەرەك.
— پاتەر بار ما، اعاي؟
— ءبىر جىگىت كەرەك.
— اپاي، پاتەر كەرەك ەدى.
— ەكى قىز كەرەك.
— كەلىنشەگىم ەكەۋمىز تۇرساق بولا ما؟
— بولمايدى، كەلىنشەگىڭنىڭ قاسىنا ءبىر قىز قوس، ءوزىڭ باسقاسىن جالدا.
— پاتەر كەرەك ەدى.
— جاس وتاۋ كەرەك.
— ءبىز جاس وتاۋمىز، – قۋانىپ كەتىپپىن، داۋىسىم قاتتى شىعىپ كەتتى.
— وندا ەستىپ ال، ەلۋ مىڭ تەڭگەدەن، ءجۇز ەلۋ مىڭ تەڭگە ءۇش ايدىڭ اقشاسىن الدىن الا تاپسىراسىڭ.
— ءبولىپ تاپسىرسا شە؟
— وندا بارىڭدار ارى.
ساسقانىمنان كەلىنشەگىمە قارادىم، ماعان جانى اشىعان بولۋ كەرەك، ەستىسە دە، ەستىمەگەن بوپ تۇر. اپپاق بەتىنىڭ ۇشىنا ازداپ قان شاپشي قالىپتى، كوزىنەن مۇڭ بايقالادى، قاسىنان الىس تۇرۋعا تىرىسىپ، تاعى ءبىر ماكلەرگە قاراي جۇگىردىم.
— «شاڭىراقتا» ءبىر ءۇي بار، جاس وتباسىن تۇرعىزادى، – دەدى سەمىز قارا كەلىنشەك. كەۋدەمدەگى ءوشىپ بارا جاتقان ءۇمىت وتى جارق ەتكەندەي بولدى.
— قانشا بولادى؟
— ون مىڭ تەڭگە، ءۇش بولمەلى جاڭا ءۇي.
— شاڭىراق الىس پا؟ – دەدىم كەلىنشەگىمە بۇرىلىپ.
— وتە الىس قوي...
— امال جوق، شامامىز سوعان جەتەدى، ءۇش بولمەلى ءۇي بولسا بولادى ەكەن.
— جارايدى، كەلىستىك.
— تاۋىپ بەرگەن اقىسىنا مىڭ تەڭگە تولەيسىڭدەر.
— مىنەكي، مىڭ تەڭگەڭىز.
قالىڭدىعى ءبىر ەلى، توزىعى جەتكەن، ءىشى شيمايعا تولى داپتەرىنە ۇڭىلە ءتۇستى.
— مىناۋ تەلەفونى مەن اتى-ءجونى. سۇلۋشاش تاتە جىبەردى دەيسىڭدەر.
— قوجايىنمەن بىرگە تۇرمايتىنىمىز قانداي جاقسى بولدى، – دەدى كەلىنشەگىم جول-جونەكەي قۇلاعىما سىبىرلاپ، بۇرىنعى ءجابىر-جاپانى ۇمىتقان ادامداي وتە كوڭىلدى، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى، ەرىكسىز جىميىپ كۇلگەن بولدىم.
قولىم دىرىلدەپ، ىشىمنەن يمانىمدى ۇيىرە ءتۇسىپ، تەلەفون قۇلاعىن بۇرادىم. ار جاعىنان ەر ادامنىڭ بارىلداعان جۋان داۋىسى شىقتى.
— الو، كىم؟
— الو، اسسالاۋماعاليكۋم، ساكەن اعا ما ەكەن؟
— ءيا، مەن.
— سۇلۋشاش تاتە جىبەردى. پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك..
— قايداعى پاتەر، وتكىزىپ جىبەرگەنبىز ءۇش كۇن بۇرىن.
— سۇلۋشاش تاتە ون مىڭ تەڭگەگە ءۇش بولمەلى پاتەر بار دەگەن بولاتىن.
— ون مىڭ تەڭگەگە تاۋىق كەپە دە جالداي المايسىڭ، باۋىرىم، – دەدى دە تەلەفون تۇتقاسىن تاستاي سالدى.
اشۋدان جارىلارداي مەلشيىپ تۇردىم دا قالدىم.
— اكەڭنىڭ-اي، ماكلەر الداپتى، – دەدىم كەلىنشەگىمە.
— نە دەگەن وپاسىز ادام ەدى، – دەيدى كەلىنشەگىم داۋىسى دىرىلدەپ.
توزىعى جەتكەن مارشرۋتكانىڭ ىشىنە ەسىكتەن ىتقىپ شىعارداي سىعىلىپ ارەڭ سىيدىق تا، قوناقتاعان تاۋىقتاي ءبىر-ءبىر اياعىمىزدى كوتەرىپ تۇرا قالدىق. مارشرۋتكا قيرالاڭداپ جەتىم بۇرىشقا قاراي تارتىپ كەلەدى. ويىم الگى الدامشى ايەلدى تاۋىپ الىپ، سازايىن تارتتىرۋ. ءتىپتى بولماعاندا قولىمدا جۇرگەن توپلي وكشەسىمەن ماڭدايدان تارس ەتكىزۋ. ىزادان بۋلىققانىم سونشا، ىشىمنەن تىنىپ ارەڭ كەلەم، جول بويى كەلىنشەگىم ەكەۋىمىز ءبىر اۋىز ءۇن قاتىسقان جوقپىز. ماسساجدان شىققان ادامداي قيرالاڭداپ جەتتىك اقىرى. ماكلەر ايەل سۋجۇقپاستىڭ ءوزى ەكەن، ءبىزدىڭ قايتىپ كەلەتىنىمىزدى بىلگەندەي، تايىپ تۇرىپتى.
باراحولكادان ءبىر-اق شىقتىق. كوشە بويىمەن ءار داربازاعا جالتاقتاي قاراپ، بارلاپ كەلەمىن. ءبىر كەزدە پاتەر جالدايمىن دەگەن جازۋ كوزىمە شوقتاي باسىلدى. قۋانعاننان ايقايلاپ جىبەرە جازداپ، بەتىمدى شىمشىپ ءوزىمدى ارەڭ تەجەدىم. قوجايىن ۇيعىر ايەل ەكەن، ءبىزدى سۋىق قارسى الدى.
ايناداي جارقىراعان جاپ-جاڭا ءۇيدىڭ قارسى الدىنداعى توزىعى جەتكەن ۇلكەن ءۇيدىڭ ءىشى ساسىق ءيسى مۇڭكىگەن قاراڭعى ءدالىز ەكەن. ارتىنان ەرىپ كەلەمىز. تاۋسىلىپ بولمايتىن بۇرىلماسى كوپ ءدالىزدىڭ تۇبىنە بارىپ ءبىر-اق تىرەلدىك. ەڭ سوڭعى بولمە، ەڭ سوڭعى ءۇمىتىم. كوزىم ءسال ۇيىرلەسكەندەي بولدى. قويان ەكەش قويان دا ءىنىن ءدال بۇلاي قازا الماس-اۋ، ءسىرا!؟ قىرتىس ەسىكتى شالقالاي اشتى، ءۇش اتتاپ تورگە جەتتىم، قۇلاشىمدى جايىپ ەدىم، ساۋساقتارىمنىڭ ۇشى قابىرعاعا ءتيدى. سول جاق بۇرىشقا ۇزىنىنان ەكى توسەك قويىلىپتى. توسەك ەمەس، ءۇستى-ۇستىنە قيۋلاستىرىپ، كىرپىشى، شوركەسى ارالاس بىردەمەلەردىڭ ۇستىنە جاتقىزىپ قويا سالعان تاقتاي ەكەن. سول تاقتاي توسەكتىڭ بىرەۋىنىڭ تەڭ جارتىسى ەسىكتىڭ ارتىنداعى ءۇيدى بولگەن كەزدەگى بەتون قابىرعا مەن تاقتاي قابىرعانىن اراسىنداعى بوس ارالىققا كەپتەلىپ كىرگىزىلىپتى. ەگەر وسى قۋىس بولماسا ءبىر عانا توسەك سىياتىنداي. ءۇش مەتر ۇيگە ءتورت مەتر توسەك، انە، سولاي سىيىپ تۇر. وعان كىر-كىر، ماقتاسى سالبىراپ توزىعى جەتكەن ماتراتس توسەلىپتى. ورتەنگەن، الدە ماي تامعانى بەلگىسىز، كەيبىر جەرلەرى سارعىشتانىپ كەتكەن. وڭ جاق تۇپكى بۇرىشقا بويى جەردەن ارەڭ اساتىن كىشكەنتاي ۇستەل قويىلىپتى. ىرعاپ كورىپ ەدىم، بيلەپ تۇر. ەندى بايقادىم، ۇلكەن ءبىر زالدى كەلسىن-كەلمەسىن، ءيتتىڭ ۇياسىنداي قىلىپ سانسىز بولمەلەرگە ءبولىپتى. تاقتايمەن بولسە ءبىر ءسارى.  قىرتىسپەن قيۋلاستىرا بەرىپتى. سونىڭ كەرەگەگە تىرەلگەن سوڭعى قۋىسى بىزگە بۇيىرىپ تۇر. ساڭىلاۋلارىنىڭ ار جاعىندا پاتەرشىلەردىڭ قاراسى انىق كورىنەدى. سول ءسات ارعى بەتتەن ءسابيدىڭ شىرقىراپ جىلاعان اششى ءۇنى ەستىلدى. قىرتىس قابىرعانىڭ ۇستىڭگى جاعى توبەگە ءبىر قارىس جەتپەي قالىپتى دا، سول اشىق ارالىققا نەبارى جالعىز عانا شىراق ورناتىپتى. ارعى جاق پەن بەرگى جاق سول جالعىز شىراققا تاۋەلدى. ەگەر شىراق سونسە، ەكى جاق تا جارىقسىز قالادى.
ەسىك جاق قابىرعا دا يتەرىپ قالساڭ قۇلاپ تۇسەردەي، قاۋساپ ارەڭ تۇر. بىراق ول وڭ جاق قابىرعا سياقتى اشىق ەمەس، ءسال دە بولسا ءجيى شەگەلەنىپتى. وپىرىلعان وڭ جاق توقال وكشەمەن ەدەندى اقىرىن تەۋىپ كورىپ ەدىم، ەسكى توسەنىشتىڭ شاڭى بۇرق ەتىپ بالاعىما شاپشىدى. شاماسى بىزدەن بۇرىن اياق كيىمىن شەشۋدى بىلمەيتىن بىرەۋلەر تۇرعان ءتارىزدى.
— قونىس ءجايلى بولسىن، – دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، اپپاق ساقالى كەۋدەسىن جاپقان قاريا قاراپ تۇر ەكەن، قاپەلىمدە ساسىپ قالدىم.
— بىرگە بولسىن، اتا، – دەپپىن.
— ە-ە، بالام مەنسىنبەي تۇرسىڭ-اۋ، ءا! «ەر جىگىت ءبىر تەرىنىڭ ىشىندە نەشە ارىپ، نەشە سەمىرەدى». ءبىز دە ءجۇرمىز عوي! – دەدى سولق-سولق كۇلىپ. وسى ارادا قوجايىن ايەل كيىپ كەتتى.
— الساڭدار وسى ءۇي بوس، ون مىڭ تەڭگە، قاراپ تۇراتىن ۋاقىت جوق، تەز شەشىڭدەر.
كەلىنشەگىم ماعان قارادى، مەن كەلىنشەگىمە قارادىم. ەكەۋىمىزدە دە ءۇن جوق. قاريا كۇلىمسىرەپ: ء«اي، بالالارىم-اي!» دەپ باسىن شايقاپ قويادى.
— اياعىم ءىسىپ كەتتى، جەتىم بۇرىشقا ەندى بارماي-اق قويايىقشى. وكشەم ويىلىپ قالدى-اۋ دەيمىن، ۋداي اشىپ تۇرعانى.
— كەلىستىك، – دەدىم. اۋزىمنان وسى ءسوز قالاي شىققانىن دا سەزبەي قالدىم. ارتىنشا ەلدەن قاي جەرىمىز ارتىق، ءوزىمىز سياقتى قازاقتار ەكەن عوي وسىندا پاتەر جالداپ جۇرگەن، – دەپ قويام كۇبىرلەپ. ءوزىمدى-ءوزىم جۇباتقان ءتۇرىم.
— مىنا ۇيدە ءبىر نارسە جەتىسپەيدى، – دەدى كەلىنشەگىم، انالار كەتكەسىن سىلق-سىلق كۇلىپ. – ءبىر نارسە جوق.
— ءبىر نارسە؟! ءبىر نارسە عانا ەمەس، بۇل ۇيدە ەشتەڭە جوق.
— ءبىر نارسە عانا جوق.
— تەلەۆيزور ما؟
— جوق.
— اينا...
— قويشى، اينا ءبىزدىڭ نە تەڭىمىز. ءوزىڭ سوقىرمىسىڭ. كوزىڭدى اشىپ قاراسايشى.
— ءوزىڭ ايتشى ال.
كەنەت جارىق جالپ ەتىپ سونە قالدى.
— ءوي، جارىققا نە بولدى، – دەپ ساسىپ قالدىم.
— مەن ءوشىردىم، – دەيدى كەلىنشەگىم سىڭعىرلاپ.
— جىندىمىسىڭ، جاق شىراقتى.
— نە نارسە جوق ەكەنىن تاپساڭ جاعام.
— ءبارى جوق بۇل ۇيدە. ەشتەڭە جوق.
— ادەيى ىستەپ تۇرسىڭ با، الدە، سوعان دا ميىڭ جەتپەي تۇر ما؟
— بالا قورقادى، جارىقتى جاعىڭدار، – دەگەن ەركەك داۋىسى شىقتى قىرتىس قابىرعانىڭ ار جاعىنان.
— تەرەزە جوق، – دەگەن ايەل داۋىسى شىقتى قىرسىق قابىرعانىڭ ارى جاعىنان. شىراق جارق ەتىپ جانا قالدى.
— تەرەزە جوق دەيدى؟
— ءيا، تەرەزە جوق، – دەدى كەلىنشەگىم. 
— تەرەزە جوك، – دەپ قارقىلداپ كۇلدى ەر مەن ايەل.
— تەرەزەسى جوق ءۇي دە بولادى ەكەن-اۋ، ءا.
قىرسىقتىڭ كوكەسىن جاتاردا كوردىك، ەكى ادام ەركىن اينالا المايتىن كۋىقتاي بولمە، ەرمەك ەتەرلىك دانەڭە جوق. جالعىز شىراقتى جاعىپ-ءسوندىرۋ قۇقى بىزدەن بۇرىن كەلگەندىكتەن كورشىمىزدە بولدى. سول سەبەپتى جارىقتى سوندىرۋگە باتا المادىق. ەرتە ۇيىقتايىن دەسەك، بىرەۋ-مىرەۋ قىرتىستىڭ ساڭلاۋلارىنان سىعالاپ تۇرعان سەكىلدەندى دە، كيىمىمىزدى شەشۋدەن ارلاندىق. استىمىزعا بىردەڭە سالىپ بۇكتەتىلىپ جاتا كەتۋگە ەدەن تىم لاس ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ەگەۋقۇيرىق تالاپ كەتەتىن ءتۇرى بار. امالسىز ءبىر توسەككە قىرىمىزبەن قىسىلىسىپ جاتتىق. مەن كەلىنشەگىمە سۋىق ءتيىپ قالماسىن دەپ تۇپكىرگە جاتتىم. كەلىنشەگىم المە-ءال قوزعالىپ قويادى. تار توسەككە سىيماي جاتقانىن سەزىپ، ءوزىم شەت جاققا الماستىم.
ۇيقى كەلەر ەمەس، جالماۋىزدىڭ جالعىز كوزىندەي جارقىراعان شىراعى قۇرعىر كوزىمدى تالدىرىپ جىبەردى. كورشىنىڭ جاس نارەستەسى جاعى تالمايتىن جىلاۋىقتىڭ ءوزى ەكەن. قارسى بولمەدە جاتقان اقساقال كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. وعان ەسىك جاقتاعى قۇرىلىسشى جىگىتتەر سوعىستىرعان رومكە سىڭعىرى، ءبىر-بىرىنە ءسوز بەرمەي گاۋكىگەن اششى داۋىستارى قوسىلدى. بىرەسە بارقىراپ ءان ايتقان بولادى، بىرەسە ورىسشا-قازاقشا ارالاستىرىپ بوقتاسىپ قويادى. بولمەلەر بولەك-بولەك بولعانىمەن اۋاسى ورتاق ەكەن. تەرەزەنىڭ پايداسىن ەندى ءبىلدىم. مۇڭكىگەن ءيىس قولقامدى قاۋىپ بارادى. مۇرنىما اراقتىڭ ساسىق ءيسى كەلدى، وعان اندا-ساندا تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى قوسىلادى. ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن.

قاي مەزگىل ەكەنىن بىلمەيمىن، ويانا كەلسەم، تەرگە مالشىنىپ جاتىر ەكەم. قايدا جاتقانىم ەسىمە ءتۇسىپ، كوڭىلىم ورتايىپ قالدى. ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن تاماقتان كەيىن كەلىستىرىپ وتىرىپ ەكى شاۋگىم ءشاي ىشكەن ەدىك، سول قىسىپ بارادى. ەرىكسىز دالاعا شىعۋعا تۋرا كەلدى. سيپالاپ ءجۇرىپ جارىقتىڭ تۇيمەسىن ارەڭ تاۋىپ، جاسقانا جاقتىم. ءبىر بۇرىشقا ماڭدايىمدى، ءبىر بۇرىشقا تىزەمدى سوعىپ ءجۇرىپ، بۇلىڭ-بۇلىڭ دالىزبەن دالاعا ارەڭ شىقتىم. «ۋھف» دەپ كەڭ تىنىستاپ، راحاتتانىپ قالدىم. دارەتحانانى ۇيدەن نەداۋىر الىسقا سالىپتى. سولاي اتتاي بەرىپ ەدىم، تايىنشاداي ەكى توبەت تۇرا اتىلدى. «ولگەن جەرىم وسى ما؟» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنىم جوق، تىلەۋىڭدى بەرگىر ۇيعىر قاتىن ول ەكەۋىن بىلەكتەي شىنجىرمەن مىقتاپ بايلاعان ەكەن. توبەتتەردىڭ كۇركىرەگەن داۋىسىنا ارقالانىپ، مالاقايداي-مالاقايداي بەس-التى قاندەن قوسىلا شاۋىلدەدى. سولاردان قاشقان بەتى جان دارمەنىم قالماي دارەتحاناعا بىراق سۇڭگىدىم. قايتاردا دا يتتەن قاشقان مىسىقتىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇرىپ ۇيگە ارەڭ جەتتىم. قاندەندەردەن ونشالىق قورىقپادىم، يت ۇرسە ەسىم شىعاتىن ادەتىم بار ەدى، اسىرەسە شاۋىلدەگەن داۋىستان قاتتى مازاسىزداندىم.
ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان جەرىمنەن كەلىنشەگىم قاتتى جۇلقىپ وياتىپ جىبەردى، ءۇيدىڭ ءىشى تاستاي قاراڭعى.
تۇر دەيمىن ءتۇس بولدى، تۇر تەز، – دەپ ەسىمدى شىعاردى.
— سونشا ەرتە وياتاتىن، نە كۇن تۋدى باسىڭا؟
— ەرتەسى نەسى، ءتۇس بولدى.
— وندا شىراقتى جاقساڭشى.
— توق جوق، كۇندىز ءوشىرىپ تاستايدى ەكەن.
باسىمدى جاستىقتان جۇلىپ الا سالا، دالاعا جۇگىرە شىقسام، كۇن ءدال توبەگە تاياپ قاپتى.
كەشكە پاتەرىمىزگە وتە جاقىن ءبىر دوسىم كەلدى. بۇل ءبىز باس قۇراپ ءۇي بولعالى كەلگەن تۇڭعىش قوناق ەدى. سول سەبەپتى ءبىر جاعىنان قۋانساق، ءبىر جاعىنان قاتتى قىسىلدىق. سىرتقا ءشاي قايناتقالى شىققان كەلىنشەگىمنىڭ قاسىنا بارىپ ەدىم، قايناپ تۇرعان ەتتىڭ كوبىگىن ءسۇزىپ جاتىر ەكەن.
— ەتتى قايدان الدىڭ، – دەدىم تاڭدانىپ.
— كورشى ايەلدەن قارىزعا سۇراپ الدىم.
— ۇيات-اي!
— ۇيالماي-اق قوي، بىرەر كۇننەن سوڭ اۋىلدان اعام كەلەدى، تەلەفونمەن سويلەستىم، ەت اكەلەتىنىن ايتتى.
دوسىم: «ەكى ادامنىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» دەپ، قوياردا-قويماي شاباداننىڭ ۇستىنە جايعاستى. كەلىنشەگىم ەكەۋمىز توسەككە وتىردىق. داستارقاننىڭ ءۇستى نەداۋىر جايناپ كەتكەن ەكەن. مەن كەلىنشەگىمنىڭ مۇنداي تاعامداردى قايدا ساقتاپ، قايدان اكەلە قويعانىنا تاڭمىن. تاباق تولى ەتتى جاعالاپ، ەندى اۋىز تيە بەرگەندە، قىرتىس ەسىكتى بىرەۋ جۇلقىپ اشتى. قوجايىن ايەل ەكەن. اشۋلى، دۇرسە قويا بەردى.
— مىناۋ كىم؟ – قاتار اتىپ تۇرىستىق.
— دوسىم ەدى، تاتە.
— سەندەر جاس وتاۋمىز، باسقا ەشكىمىمىز جوق دەگەن ەدىڭدەر، ەندى ۇشەۋ بولىپ الىپسىندار. مەن سەندەردى بىلەم، كوبەيىپ الاسىندار. ءۇيدى قوقسىتىپ جىبەرىپسىڭدەر، تۇنىمەن تەمەكى شەگەسىندەر بۇرقىلداتىپ.
— قاشان شەكتىم مەن، تەمەكى شەكپەيمىن، – دەمەكشى بولىپ ەدىم، دوسىم بىلەگىمنەن تارتىپ قالىپ، ۇندەمە دەگەن سىڭاي تانىتتى.
— سىزگە تاماقتان كەيىن بارىپ تۇسىندىرەيىن دەپ وتىرعام، اقشاسىن بەرەم عوي.
— قادىرلەرىڭدى كەتىرگەنشە سويتپەيسىندەر مە، باياعىدا؟ – ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى دا بۇلقان-تالقان بولىپ شىعىپ كەتتى.
دوسىمنان ۇيالىپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي تۇرمىن. كەلىنشەگىم سىر بىلدىرمەگەنسىپ، جىميىپ كۇلىپ قويادى. دوسىم يىعىمنان قاعىپ جۇباتقانداي بولدى. قوجايىنعا اقشا اپارعان كەزدە، ءبىر كەندەۋ ەسكى تەمىر توسەك بەردى. دوسىمدى سوعان جاتقىزدىم. تورى سالبىراپ، قۇيرىعى جەرگە ءتيدى.
ء«ۇش كۇننەن كەيىن ادام كورگە دە ۇيرەنەدى»، ءبىز دە قاراڭعى پاتەرگە ۇيىرلەسە باستادىق. تاڭەرتەڭ تاستاي قاراڭعى پاتەردە شالبارىمنىڭ قايدا تۇرعانىن، جەيدەمدى قايدا ىلگەنىمدى، اياق كيىمىمنىڭ قاي جەردە جاتقانىن ويلانباي-اق تاباتىن بولدىم. ءتىپتى شالقالاپ جاتقان بەتى قينالماي قول سوزسام بولدى، قۋىقتاي پاتەردىڭ قاي جەرىندە بولسا دا ىزدەگەن دۇنيەمدى وڭاي باس سالام.
بۇل كۇندەرى ەل اۋىلدان تۋىسىم كەلەتىن بولدى دەپ قۋانسا، مەن تۋىسىم كەلەتىن بولدى دەپ قورقاتىن بولدىم. اۋەل دەسەڭىز، ءدال مىنانداي كەزدە اكەم مەن شەشەمنىڭ كەلۋىن دە قالامايتىن ەدىم. بۇل مەنىڭ جالعىز قورقىنىشىم. قايناعام كەلسە قايتتىم، ويباي، ۇيات بولدى-اۋ! قايسى توسەككە جاتقىزام دەپ سارى ۋايىمعا سالىندىم. تەلەفونمەن سويلەسكەندە ء«ادىرىسىن ايتقان سوڭ، ءوزىم تاۋىپ بارامىن» دەگەن ەدى. ءبىر كۇنى كەشتە ويلاماعان جەردەن جاڭبىرلاتىپ جەتىپ كەلمەسى بار ما؟ لاشىعىمىزدى كورىپ شوشىپ كەتتى. ەسىكتەن تورگە دەيىن كوزى شاراسىنان شىعا جازداپ ۇرەيلەنە كوز جۇگىرىتتى. شاي ءىشىپ وتىرمىز، شاباداننىڭ مەن قوزعالعان كەزدەگى قاۋدىرلاعان دىبىسىنان باسقا تىرس ەتكەن دىبىس شىقپايدى، ەشكىمدە ءۇن جوق.
— ءشاي ءىشىڭىز، اعا، – دەيمىن قايناعاما جاپاقتاپ، ىشتەي ءشايدى از ىشسە ەكەن دەپ تىلەيمىن، تۇزگە شىعۋ بۇل ۇيدە قيامەت ەكەنىن قايناعام بايقۇس قايدان ءبىلسىن! ەشتەڭە ويلاماستان سوراپتاپ وتىر. ءبىر كەزدە ءۇيدىڭ توبەسىنەن تامشى تاما باستادى. وتقا قاقتاسا دا، تەر شىقپايتىن تاندىرداي دەنەمدى سۋىق تەر باستى. سەبەپسىز ىرجاقتاي بەردىم، اۋىلدىڭ اڭگىمەسىن سۇراعان بولىپ، سوزگە تارتتىم، جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ادەتتە اۋزى-اۋزىنا جۇقپايتىن شەشەننىڭ ناق ءوزى ەدى، ەندى ۇرتىنا سۋ تولتىرىپ العانداي-اق ءۇنسىز وتىر. تامشىنىڭ تامعانىن پايدالانىپ، تەرلەپ جىبىرلاتىپ اكەتىپ بارا جاتقان جەلكەمنىڭ تەرىن اكەسىن تانىتىپ ءسۇرتىپ تاستادىم. «قايىرشىعا جەل قارسى» دەپ ەندى داستارقانعا تامشى تاما باستادى، تامعان سايىن جۇرەگىمە بىرەۋ ينە ءپىسىپ-ءپىسىپ العانداي كۇي كەشتىم. «قايناعامنىڭ ىدىسىنا تامشى تامىزا كورمە» دەپ اللادان ىشتەي تىلەي بەرگەنىم سول-اق ەكەن، كەسەنىڭ ءدال قاسىنا تامشىسى تۇسكىردىڭ تامىپ-اق كەتكەنى. «تامىزا كورمە» دەپ ىشتەي بايەك بوپ مەن وتىرمىن. انە ءبىر تامشى ەرنەۋىن ءسۇرىپ تە ءوتتى. انە تامىپ تا كەتتى قايناعامنىڭ شىنىداعى شايىنا. ماڭدايىمنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتە قالدى. «تەر ىستىق بولۋشى ەدى، وسىنداي دا سۋىق تەر بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ تاڭعالامىن. «باسقا شىنىعا قۇيايىق» دەپ قايناعامنىڭ شىنىسىنا قولىمدى سوزا بەرىپ ەدىم، ول: «كەرەگى جوق»، دەپ ءشايدى سىلق ەتكىزىپ ىشە سالدى. اشۋلانعانى ما جوق، ءبىزدى ۇيالتپاۋ ءۇشىن سولاي ىستەدى مە، ول جاعىن بىلمەدىم. ەندى قايناعاما قارايتىن مەندە بەت جوق.
— بۇرىن تامشى تامباۋشى ەدى، نە بولدى ەكەن، ءا، – دەپ ۇيالعاننان توبەگە قاراپ ەدىم، كەلىنشەگىم:
— ءبىز كەلگەلى جاڭبىر ءبىرىنشى رەت جاۋدى عوي، – دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزدى. بەتىنە جالت قارادىم. قىسىلعاندا مەنىڭ ءسوزىمدى سويلەمەگەنى قالاي، داۋىسىندا ءدىرىل بار. ءجۇزى بۇلت بۇركەگەن كۇندەي كۇرەڭىتە قالىپتى. كوزىنىڭ ءۇستى دومبىعىپ، ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنان ءمولدىر تامشى ىرشىعالى تۇر.
— انەۋ كۇنى جاۋعان سەكىلدى ەدى عوي، – دەدىم مىڭقىلداپ. جاۋاپ بولمادى. بۇرىن شىنى كورمەگەن ادامداي شىنىنى قولىما الىپ سيپالاپ ۇڭىلە بەردىم. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن الىپ» سول ءسات داستارقاننىڭ ەكى شەتىنەن ەكى تاراقان پايدا بولدى دا، قاراما-قارسى جورعالاي جونەلدى. كەلىنشەگىم شوگىپ بارادى. تاراقان قۇددى سوعىس مايدانىنا جەكپە-جەككە شىققان قاس باتىرداي ەكپىندەپ كەلدى دە، ءبىر-بىرىنە تۇمسىق ءتۇيىستىردى. ءبىر-بىرىنە ايبار شەكتى. سوسىن شاعىلىستى. قايناعام تەرىس قارادى. ايەلىم بەتىن باستى. مەن كۇيىپ-جانىپ بارا جاتتىم. تاماعىم كەبەرسي بەردى، قۇرت مالتاپ وتىر ەدىم، سول قۇرت وڭەشىمە تىعىلىپ قالعانداي، سويلەسەم دىبىسىم شىقپايتىنداي سەزىلدى.
مەن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولمايتىن، ومىرىمدە تاپ بولماعان تىلسىم ءبىر باقىتسىزدىق كۇي كەشۋدەمىن. قايناعام تۇنجىراپ، كەلىنشەگىم جىلاپ وتىر، وعان جانىم اشىدى. اي مەن كۇندەي جارقىراعان سۇلۋ كەلىنشەك، ەشكىمنىڭ قولى جەتپەگەن، مەنىڭ عانا قولىم جەتكەن سۇلۋ كەلىنشەك، ءۇرىپ اۋىزعا سالارداي اپپاق سۇلۋ كەلىنشەك كوز الدىمدا جىلاپ وتىر. مەن ونى جىلاتۋ ءۇشىن الىپ پا ەدىم!؟ ونىڭ كوز جاسى مەنىڭ جۇرەگىمە، جۇرەگىمنىڭ ىشىندەگى وزەككە تامشىلاپ جاتقانداي.
كەلىنشەگىم تاماق جاساۋعا سىرتقا بەتتەدى. ءۇيدىڭ ءىشى ءۇي ەمەس، توبەسى ءتۇسىپ قۇلازىعان ەسكى مولاداي قاڭىرادى. جالعىزدىڭ كۇيىن كەشىپ، مەن قالدىم. قايناعامنىڭ بەتىنە قاراۋعا ءداتىم شىدامايدى. كەلىنشەگىم بەينە ءبىر الىس ساپارعا كەتكەندەي ساعىندىم دا قالدىم. ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، مەن دە سىرتقا اتىلدىم. قازان-اياق جاقتا ابىگەرلەنىپ جاتقان كەلىنشەگىمنىڭ قاسىنا باردىم. جىلاپ تۇر ەكەن. تۋ سىرتىنان قاپسىرا كۇشاقتاي الدىم، جاقتىرتپاعان ادامداي بۇلقىندى. مەن دە جىلاپ جىبەرىپپىن، كوز جاسىم جەلكەسىنە تامىپ جاتتى. كەلىنشەگىم قارسىلىق كورسەتپەدى. مۇرنىن پىس-پىس تارتىپ ىدىسىن جۋىپ جىلاپ تۇر.
— انا قاتىنعا بار. تەز، پالە سالادى، – دەدى وكسىپ.
— ۇيىندە جوق، – دەدىم مەن دە وكسىك ارالاس.
— جاڭا كەلدى.
تۇرا جۇگىردىم، قاراڭعىدا بىرەۋ وتە شىققانداي بولىپ ەدى، قوجايىن ايەل ەكەن. قايقاڭداپ ۇشىپ بارادى، ءبىزدىڭ ەسىككە تاياپ قالىپتى.
— تاتە، – دەدىم. داۋسىم جارىقشاقتانىپ شىقتى. كىلت توقتادى. قاتىپ كيىنىپ الىپتى. ادەتتە البا-جۇلبا جۇرەتىن. سىرتتان كەلگەن بەتى ەكەن، كيىمىن دە الماستىرماپتى.
— كىم اناۋ؟ – دەدى اشۋلانىپ.
— قايناعام ەدى، اۋىلدان كەلىپتى.
— سەندەردىڭ-اق، قايناعالارىڭ تاۋسىلمايدى ەكەن.
— اپاي، اقىرىن سويلەڭىز، ەستىپ كويادى.
— نامىسشىلىن، وزدەرىڭشە اقشا بەرمەي قونعىزباقسىندار عوي.
— مىنە اقشا، – دەپ ەكى ءجۇز تەڭگەنى ۇسىنا بەرگەن ەدىم:
— كەرەگى جوك، – دەدى ءسوزىن شورت ءتۇيىپ، – كەتىڭدەر ەرتەڭنەن باستاپ.
— كەتسەك كەتتىك، قازىر-اق كەتەمىز، يت بايلاسا تۇرعىسىز قۋ مولاڭنان. ەستىگەن قايناعام ەستىدى، ايانۋدىڭ ءجونى جوق.
— قىتايدان وتىز شاقتى ۇيعىر تۋىسقاندارىم كەلە جاتىر. ولاردىڭ ءبارى ۇيگە سىيمايدى، سولار كەلەم دەگەنشە مىنا پاتەرلەردى تەگىس جوندەتىپ قويۋىمىز كەرەك. سەندەر جاتقان بولمەگە لايكام جاتادى.
لايكاسى ءيتى ەدى. ءبىزدىڭ سوندا يت كۇرلى دا قۇنىمىز بولماعانى ما؟ ءدال وسى ءسات ۇيعىر قاتىن كوزىمە «اش قاسقىرداي» ەلەستەدى.
— سەن ءبىزدى كىم دەپ تۇرسىڭ؟
— وندا بۇگىن كەتىڭدەر، – دەدى دە شىعىپ كەتتى.
— كەتسەك كەتەمىز! نەمەنە، سەنەن باسقادا ءۇي جوق پا ەكەن؟ – دەدىم كەتىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ سوڭىنان ايقايلاپ. ء«بىز كوشەمىز» دەدىم سوسىن كەلىنشەگىمە قاراپ.
— ەستىدىم.
ءۇنى ايانىشتى شىقتى. بولمەمىزگە بارۋعا جۇرەكسىنىپ، قازان-وشاقتىڭ ماڭىن تورۋىلدادىم دا قالدىم.
— اعامنىڭ قاسىنا بارساڭشى.
— مەن ۇيالىپ تۇرمىن، ساداعاڭ كەتەيىن سەن بارشى!
— جارايدى، مەن بارايىن، سەن تاماق ىشەردە كەلەرسىڭ. بولمەگە كىرىپ كەتكەنى سول ەكەن، دەرەۋ تاسىر-تۇسىر جۇگىرىپ كەلدى.
— اعام جوق، كەتىپ قالىپتى!؟
وسى ءسوز ماعان «اعام ءولىپ قالىپتى» دەگەندەي قايعىلى ءارى ايانىشتى ەستىلدى.
كوشەگە جۇگىرىپ شىقتىم. جاڭبىردىڭ استىندا، بىرەۋ تار كەشەنى بويلاپ بارا جاتقانداي. قايناعام ەمەس پە ەكەن؟ ايقايلاپ شاقىرماسام جەتە الار ەمەسپىن. بىراق نە دەپ ايعايلارىمدى دا بىلمەيمىن، «قايناعا»، دەپ ايقايلاۋىم كەرەك ەدى، ايعايلاي المادىم، اتىن نە دەپ اتايىن. «پالەنباي اعا» دەپ اتايىن با؟ «قايناعا» دەپ اتاۋعا مەن تاتيمىن با؟
توڭىرەكتى شارلاپ قايناعامدى تابا الماي، قۇر سۇلدەرىمدى سۇيرەتىپ، ۇيگە قايتىپ كەلدىم، كەلگەن بەتى ۇيعىر قاتىنمەن ۇرسىستىم. اقىرى شىنداپ كوشۋگە بەكىندىم. كورپەنى بۋىپ-ءتۇيىپ، يىعىما سالدىم دا، شاباداندى ءبىر قولىما ۇستاپ، سىرتقا بەتتەدىم. باسقا نارسەگە باس قاتىرمادىم، ۇيدە قانشا قاسىق، قانشا شىنى بار، ءبار-ءبارى ماعان ايان. كوپ ەمەس، كوشە-كوشە كوندىككەن پەندەمىز، سول سەبەپتى، ينە-جىبىنە دەيىن ءبارى مەنىڭ سانامدا سايراپ تۇر. قالعانىن كەلىنشەگىم كولىنا ۇستاي سالاتىنىن سەزىپ كەلەمىن.
جاڭبىر توپەپ تۇر. تۇندەلەتىپ جاياۋ كەلەمىز، يىعىمدا كورپە-جاستىق، قولىمدا شابادان، بىردەڭەلەرىن كوتەرىپ كەلىنشەگىم سوڭىمنان ەرىپ كەلەدى. كوشەلەر شۇرىق تەسىك. شۇقىرىنا اياعىڭدى مالىپ الساڭ سۋى شالپ ەتىپ، تىرسەگىڭنەن كەلەدى. العاشىندا قورعانىپ ەدىم، سالدەن سوڭ سوقىر ادامشا بىلشىلداتىپ باسا بەردىم. الدىمدا ماشينا كورىنسە دە، قورعانار مەن جوق. ماشينا كورىنبەدى. تاكسي ۇستاۋعا ۇلكەن جولعا قاراي بەتتەدىك.
ايالدامانىڭ تۇسىنان شىقتىق، سۋدان شىققان تىشقانداي ايالدامانىڭ استىندا جاڭبىردان پانالاپ تۇرمىز. ويىم تاكسي توسىپ، پاتەر ىزدەۋ. باعىما قاراي جاقسى بىرەۋ تابىلاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەم.
سىركىرەپ جاۋعان اق جاڭبىر باسىلار ەمەس. «استىڭنان سۋ شىقتى ما؟» دەۋشى ەدى. سۋ ەمەس، شۋ شىقتى عوي، سۋ شىعاتىن ءۇيىم بولسا، جەتى تۇندە بەزبەي-اق، تۇنشىعىپ ولسەم دە جاتا بەرەر ەدىم، اتتەڭ! كەنەت ايالداماداعى جارناما قاعازدارىنا كوزىم ءتۇستى.
بىزگە قاجەتى بار ما ەكەن دەپ ۇڭىلە ءتۇستىم. كوزىم جايناپ سالا بەردى، ءۇي جالداپ العىڭ كەلسە، حابارلاس دەپتى. ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ نەشە قايتالاپ وقىپ شىقتىم. تەلەفون ءنومىرى دە انىق جازىلىپتى. دەرەۋ تەلەفون شالدىم. ار جاعىنان:
— بۇل كىم؟ – دەگەن ەركەك داۋىسى ەستىلدى.
— اعا، مەن عوي... جارنامادان وقىدىم، پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك.
— ءيا، بار... بىراق قازىر وتە ءجاي بولىپ كەتتى عوي.
— ءبارى ءبىر، اعا. باعاسىن ايتىڭىز، قازىر ءوزىمىز بارامىز.
— نەشە ادام ەدىڭدەر؟
— جاس وتاۋمىز، كەلىنشەگىم ەكەۋمىز عانامىز.
— ۇيلەنگەن بە ەدىڭ؟ بىزگە بالا-شاعانىڭ كەرەگى جوق.
— مىنا كەيپىمىزبەن بالانى قالاي باعامىز اعا، ازىرشە بالامىز جوق.
— ا، وندا بىلاي بولسىن، مەن دە ايەلىممەن بىرگە تۇرامىن، ءبىر بولمەسىن جالعا بەرەمىز.
— كانشا بولادى، ادىرەسىن ايتىڭىزشى!
— باعاسى جيىرما مىڭ تەڭگە، قىمبات ەمەس شىعار؟
— قىمبات ەمەس.
— ەرتەڭ كەلسەڭدەر قايتەدى!
— جوق، قوجايىنمەن كەلىسپەي قالىپ، ءبىزدى قۋىپ شىققانى.
— مىنا تۇندە مە؟ نەتكەن وپاسىز ەدى. ءاي، وزدەرىڭ دە تەنتەكسىندەر عوي تەگى، تىنىش جۇرمەگەنسىڭدەر!
— جوق، بىزدە كىنا جوق.
كەلىنشەگىمنىڭ ءجۇزىن جاس جۋىپ كەتكەن بە، الدە، جاڭبىر سۋى جۋىپ كەتكەن بە، ايتەۋىر مالمانداي سۋ. ەرنى ءدىر-ءدىر ەتەدى. جاڭبىردان قورعانا ءتۇسىپ مەنىڭ ميميكامدى باعۋدا.
— وندا بىلاي بولسىن، باۋرىم. ءبىز تىنىشتىقتى قالايمىز. قوناق كەلمەيتىن بولسىن!
— جارايدى.
— اراق ءىشۋشى بولماڭدار.
— ول نە دەگەنىڭىز اعاسى، مەن اراق ىشكەن ادامدى ولەردەي جەك كورەم.
— مەن ىشەم عوي، مەنى دە جەك كورەسىڭ بە؟
— جو-عا، ءسىز ىشە بەرىڭىز، ءسىزدى جەك كورمەيمىن.
— حا، حا، حا، تاماقتى بولەك جاساپ ىشەسىڭدەر.
— ونى بىلەمىز ەندى، بىرگە تۇرىپ ءجۇرمىز عوي.
— كەلىنشەگىڭ بيىك وكشە اياك كيىم كيمەيتىن بولسىن.
— نەگە؟! ونىڭ قاتىسى قانشا؟
— قاتىسى قانشا دەيسىڭ بە-ەي؟ دالىزدەن كىرگەندە مازامىز كەتەدى عوي.
— جارايدى.
— دالاعا شىققاندا اياقتارىڭنىن ۇشىمەن باسىپ شىعىڭدار.
— نەگە؟
— دىبىسى شىقپاۋ ءۇشىن، ايەلىم ۇناتپايدى.
— ايتقانىڭىز بولسىن.
- ال كىرگەن كەزدە....
— وندا دا اياقتىڭ ۇشىمەن كىرەمز عوي؟
- جوق. كىرگەن كەزدە وكشەلەرىڭمەن ەپتەپ، دىبىس شىعارماي كىرەسىڭدەر..
— ماقۇل، ماقۇل، ماقۇل.
— ال تاماق جاساعان كەزدە...
— ءيىسىن شىعارماي، اياق-تاباقتى سالدىرلاتپاي جاسايمىز عوي.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— اعا، اۋ اعا!
— تىڭداپ تۇرمىن.
— اتاڭنىڭ باسى.
— نە، سەن... ادام بوقتادىڭ عوي، كىمسىڭ ءوزىڭ؟
— بوقتىقتىڭ ۇلكەنى مىناۋ، ەستىپ ال، قازاق بىلاي بوقتايدى، جەتپىس جەتى اتاڭنىڭ باسى، ءۇيت تەكسىز حايۋان سول. ويناستان تۋعان مالعۇن – دەدىم دە، تەلەفوندى جابا سالدىم.
جاڭبىر تولاستايىن دەدى، سۇرەپەتى كەتكەن ايعىز-ايعىز كوشەمەن قاراڭعى ءتۇن قۇشاعىنا ءسىڭىپ بارامىز.
پاتەر ىزدەپ ءجۇرمىز...

***

جەلتوقسان ىزعارى

(اڭگىمە)

اۆتوبۋستىڭ ءىشى سيىر وقىرالاعانداي دۇرلىگىپ كەتتى.

– مىناۋ القاش قايدان پايدا بولا كەتتى ەي، ءوزى.

– قۇسىعى نەتكەن ساسىق ەدى كاپىردىڭ.

– ۇيات-اي، ءا.

– سموترەت پروتيۆنو!

– ۆىگوني ەگو!

ەڭگەزەردەي ەكى ورىس سۇرەپەتى كەتكەن بومجدى الدىڭعى جاقتان ەكى قۇلاعىنان ۇستاپ سۋىردىڭ ايعىرىنشا شىڭعىرتىپ سۇيرەپ الىپ شىقتى دا ارتقى ەسىكتەن لاقتىرىپ جىبەرمەكشى بولىپ ەدى. ۇلگىرە المادى. اۆتوبۋس قوزعالىپ كەتتى. بۇيىردەن ىڭق-ىڭق ەتكىزىپ ەكى تەپتى دە، ەڭ ارتقى قاتاردا وتىرعان مەنىڭ قاسىما لاقشا لاقتىردى.

جانىما دىك ەتىپ ورنىقتى. جوپەلدەمەدە نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم. اقتارىلعان قارىن ساسىعان مىناۋ بومجدىڭ ءيىسى قولقامدى قاۋىپ مۇرنىمدى باستىم. كوزدەرى ولەتىن قوي كوزدەنىپ توڭكەرىلىپ وتىردى دا قالدى. ءجۇزى ءبىر اعارىپ، ءبىر سۇرلاندى. ارتىنشا ءبۇيىرىن باسىپ «ال..لا..ا..اي!» دەپ ىڭىراندى.

وزدەرىندە بومج جوقتاي ورىستار اۋزى جابىلماي قارعانىپ-سىلەنىپ جاتىر. جيىركەنىپ ارەڭ وتىرسام دا نامىسقا تىرتىسىپ بومجدىڭ قاسىندا قاققان قازىقتاي وتىردىم دا قالدىم.

«ال..لا..ا..اي!»،- دەپ تاعى ىڭىراندى. سوسىن جان بىتە باستادى. ء«يتتىڭ بالالارى-اي، سەندەر-اق تۇبىمە جەتەتىن بولدىڭدار عوي!» اشتىق دەپ اتامدى اكەتتىڭدەر. سوعىس دەپ اكەمدى اكەتتىڭدەر! ول از بولعانداي «جەلتوقسان» دەپ ايەلىمدى اكەتتىڭدەر. مەنى مۇگەدەك ەتتىڭدەر! ءيتتىڭ بالالارى» دەپ بار داۋىسىمەن ايعاي سالدى. اۆتوبۋس ءىشى سىلتىدەي تىندى. «جەلتوقسان» دەگەنگە قۇلاعىم ەلەڭ ەتىپ وعان موينىمدى بۇردىم. «باۋىرىم»، - دەدى، جەلكەمە قولىن ارتىپ. كومىردەي قولى تەمىردەي قاتتى ەكەن. مەن قوزعالا قويمادىم. دومبىعىپ ىسىنگەن قاباقتىڭ ارى جاعىنداعى جاساۋراعان جاستى جانارىنان  اششى شىندىقتىڭ، جۇيكەسىن مۇجىعان كىمدىكتىڭ جاتقانىن سەزدىم. «باۋىرىم، بىلەسىڭ بە؟» تاياقتان دۇرديگەن جارالى ەرىندەرىن تىلىمەن جالاپ قويىپ كوسىلە سويلەدى. «مىنا ءيتتىڭ بالالارى عوي مەنىڭ ءتانىمدى دە، جانىمدى دا جارالاعان. حان ومىرىنە بەرگىسىز باقىتتى عۇمىرىمدى ءبىر-اق كۇندە تاس-تالقان ەتتى عوي! سەن بىلەسىڭ بە؟ ول ءتۇن مەن ءۇشىن ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى ءارى ەڭ باقىتسىز ءتۇن ەدى، ءولىپ – قۇشىپ سۇيگەن عاشىعىم، اسپانداعى جۇلدىزىم، جەردەگى قىرمىزىم، كولدەگى قۇندىزىم جانار ەكەۋمىز ۇيلەنۋ تويىمىزدىڭ بۇكىل ابىگەرلىگىن ەندى عانا اياقتاتقانبىز. بۇگىنگى ءتۇننىڭ قاراسىن باتىرساق، ەرتەڭ تويىمىز. باقىت ءبىزدى كۇتىپ تۇر. نەكەمىزدى قيدىرا سالىپ كازگۋ قايداسىڭ دەپ ەسەنتاي وزەنىن بويلاي تالداردىڭ اراسىمەن جوعارى قاراي جۇبىمىز جاراسا تارتىپ كەلە جاتقان بەتىمىز.  ەكەۋمىز كازگۋ-دەن اسپيرانتۋرانى بىتىرە سالىسىمىزبەن سوندا بىلدەي اعا وقىتۋشى بولىپ ورنالاسقانبىز.

ول كۇن ءدال بۇگىنگىدەي قاتۋلى، شىڭىلتىر اياز ەدى. تاڭدايىڭ مۇزداپ، دەمىڭ كەڭسىرىگىڭدە، تۇكىرىگىڭ اۋزىڭدا قاتۋعا شاق قالعان. اسپان تۇنەرىپ تۇرعان. دىمقىل سىز بەتىڭدى شىمشيدى. قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ سونشا جىل ماحاببات بەسىگىندە بىرگە تەربەلسەم دە جاقىنداۋعا باتپاعان  سۇلۋ جانارىمدى بەلىنەن باتىلدانا يكەمدەدىم. جانارىم ۇياڭ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ توڭعانى ما؟ جوق بويىنداعى تىلسىم سەزىمنىڭ بۋىنا ماستاندى ما؟ بىلمەدىم. قۇنىسا ءتۇسىپ قۇشاعىما يكەمدەلە بەردى. ەرنىنە ەرنىم جاقىنداي بەرگەن ەدى «ۇيگە بارعان سوڭ» دەدى سىبىرلاپ، اۋزىن باسا تومەن قارادى. وڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن قار تەپكىلەي قالدى. ىلگەرى جىلجىدىق. ۇيگە جەتۋگە اسىعىپ كەلەمىز. بۇل ءتۇن ءبىزدىڭ ءتۇن ەدى. بۇل تۇندە جاعىلعان ءاربىر شىراق ءبىز ءۇشىن ەدى. بۇل تۇندە ايتىلعان ءاربىر ءان، جايناعان ءار جۇلدىز ءبىز ءۇشىن ەدى. سوعىلعان شاپالاق، الەمنىڭ شاتتىعى بۇل ءتۇنى ءبىز ءۇشىن ەدى. مەن سولاي ويلاعام. كەنەت قارسى الدىمىزعا  ءبىر قازاق سولدات جەتىپ كەلدى دە: «تەز قاشىڭدار! قانشا تەز بولسا، سونشا جاقسى، قاپ، اتتەگەن-اي!» -  دەدى دە لىپ ەتىپ تال قاراڭعىلىعىنا سۇڭگىپ كەتتى.

ەسىمنەن شىعىپ كەتكەنىن ەندى سەزدىم. ستۋدەنتتەر الاڭعا جينالىپ جاتقان ەدى-عوي! قالاي ۇمىتا قالدىم. مەن دە سوندا بولۋىم كەرەك ەدى. تويدىڭ قاباتتاسا قالعانى. سول ءتۇنى ايگىلى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» ەكىنشى كۇنى-تۇعىن. ساقتانىپ-اق كەلە جاتىر ەدىم، قالايشا الشاڭداي قالدىم؟! ابايلاۋ كەرەك ەدى. كەرى بۇرىلا بەرگەن ەدىم، ۇلگىرمەدىم. «توقتا!» - دەدى اششى داۋىس، تاسىر-تۇسىر جۇگىرىپ جەتتى دە، قۇرالدى ءتورت جەندەت جان-جاعىمىزدان قورشاي قالىستى. وزدەرى يتشە تىمىسكىلەنگەنىمەن قويماي، تايىنشاداي  قاسقىر يت جەتەلەپ الىپتى. كوزدەرى تۇزداي ءتورت ورىس.

– ناركومان دەدى، بىرەۋى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ماڭدايىما قويىپ كەتىپ. جابىلا كەتتى، ەكەۋىن ۇرىپ قۇلاتتىم. ءتورت جىگىت ۇلگىرتە مە؟ قولىندا تەمىردىڭ سىنىعى جوق مەن بايعۇستى بۇركىتشە شەڭگەلدەدى دە، قولىمدى تىرتىستىرىپ كوزىرلەپ تاستادى. ءيتى تىرسەگىمنەن اياماي قاپتى. جانار جان ۇشىرا شىڭعىرىپ كەلىپ مەنى باس سالعان ەدى. ماي باس ورىس قولاڭ شاشىنان ەكى وراپ ۇستادى دا، شىقشىتىنان ءبىر قويىپ سىلق ەتكىزدى.

ەكى قۇلاعىم تىرس ەتىپ بىتەلدى، توبە قۇيقام شىمىر ەتە ءتۇستى. باس سۇيەگىمدى كەلىگە سالىپ جانشىپ-جانشىپ جىبەرگەندەي شىڭىلداپ كەتتى. ەكى كوزىمنىڭ استى ءتۇيىلىپ اۋىرا قالدى، بار داۋىسىممەن باقىرىپ جىبەردىم. ماي باس ورىستى تۇمسىعىنان ماڭدايىممەن كەلىستىرىپ وتىرىپ پەردىم-اي ءساتى كەلىپ. قاسقىر ءيتى جامباسىمنان قىرشي تىستەدى. قارا قۇسىمنان ءزىلدى سوققى ءتيدى. بىرەۋ كوز الدىما سانسىز ۇساق جۇلدىزداردى اكەلىپ شاشىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءتىلىمدى جۇتىپ قويعانداي كۇي كەشتىم، تاماعىم ءبىتىپ بارا ما؟! كۇيىپ بارا ما، ايتەۋىر ءۇنىم شىقپادى. ەسىمنەن تانىپ بارا جاتتىم.

ەسىمدى جيعاندا جاناردى الگى ماي باس ورىس قاردىڭ ۇستىندە جۇلمالاپ جاتىر ەكەن. ءسۇزىلىپ تۇسكەن كوشە شىراقتارىنان بارلىعى انىق كورىنىپ تۇر. اق بالتىر، اق بوكسە كوزىمە بىردەن شالىندى. اپپاق قاردىڭ ۇستىندە، اپپاق جانارىم بىلعانىپ بارادى. ءوزىم جۇلماق تۇر عوي يىسكەۋگە قيماعان اپپاق گۇلىم ناجىسكە باتىپ بارادى. سوماداي كاپىر تاقىمىنا باسىپ الىپ نىعىزداپ جانشيدى-اۋ كەلىپ، جانارىم جانتالاسا تىپىرشيدى».

بومج سۇڭقىلداپ جىلادى. سوسىن وقىس ماعان جالت قاراپ: «سەن ايتشى، بۇگىن قانداي كۇن دەدى؟ – دەدى، جاس شيمايلاعان ءجۇزىن اقجەم بولعان باس كيىمىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ. مەن ءۇنسىز باسىمدى شايقادىم. «سەندەر ايتىڭدارشى!» - دەپ اقىرىپ قالدى. ەشكىم جاۋاپ قاتپادى.

«بۇگىن 16 جەلتوقسان، بىلەسىڭ بە؟!». ءوز باسىن ءوزى توپەشتەدى. ءتىسىن قايرادى. شىقىرلاعان دىبىسى جۇرەگىمدى قاجاپ جاتقانداي. ۇيالعاندا كىرەرگە تەسىك تابا المادىم. اتتەڭ، مىنانىڭ قورلىعىن-اي ءدال قازىر قولىما قۇرال بەرسە الدىڭعى شەپكە ايانباي اتتانىپ-اق كەتەر ەم.

 - سەن جارىمەسسىڭ، -  دەدى ماعان جۇدىرىعىن تۇيە.  – جارىم ەسىڭ بار، جارىم ەسىڭ جوق، سەبەبى ميىڭنىڭ جارتىسىن مىنالار بىلدىرىتپەي جەپ العان. ال قالعان جارتىسىن يتتەرىنە ساقتاپ وتىر. بارلىعىڭ جارىمەسسىڭ! كوپشىلىككە قاراي قولىن سەرمەدى. بارلىعىڭ ماڭگۇرتسىڭ! قازاقشا ايتىپ تۇرمىن. جاقسىلاپ ەسىتىڭدەر! – ماعان موينىن بۇرىپ: «باۋىرىم، بىلەسىڭ بە؟ بۇلار قازاقشانى سەنەن ارتىق بىلەدى. كوردىڭ بە، قىزاراقتاي قالعانىن». قوينىنان ءبىر بوتەلكە اراق الىپ شىقتى.

   – ىشەسىڭ بە؟

–  جوق، اعا، ناماز وقۋشى ەم.

–  دۇرىس، سەن ىشپەي اق قوي! ودان دا ماعان دۇعا تىلە. مىنا شاشتى كوردىڭ بە؟

– كوردىم، اعارىپ كەتىپتى.

– دۇرىس ايتاسىڭ. شاش دەگەن اق سوڭكە. مىنا شاش سول ءتۇنى-اق اعارىپ كەتكەن. ال جۇرەك سول ءتۇنى قارايىپ كەتكەن. سەن مەنى كورمەدىڭ عوي! مەن قانداي ەدىم. مەن جىگىت بىتكەننىڭ ساراسى بولاتىنمىن. مەنى ەلدەر القاش دەيدى. ول راس، بىراق ءبىر اۋىز وتىرىك ايتىپ كورمەگەم. شاشىما قاراپ شال دەپ ويلاما. مەن ءالى جاسپىن. مۇگەدەكپىن. مەندەي عارىپ بار دەگەنگە سەنبەيتىن دە شىعارسىڭ. جانارىم-اي! بۇگىن الاڭعا بارىپ، جاناردىڭ، بۇكىل جەلتوقسانشىلاردىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقىدىم. قۇران بولعاندا دا، مەن تۇسىنەدى دەيسىڭ بە؟ قازاقشا شاتپاقتادىم. قايتەم ەندى!؟ قۇداي تۇسىنەدى، ءا! ال سەن وتىرسىڭ كوزىڭ باقىرايىپ. قايدان شىققانىڭدى، قايدا باراتىنىڭدى دا بىلمەيسىڭ. ءجۇر ءسويتىپ جاقسى بولسا. اراعىنان ءبىر ۇرتتاپ قويدى دا جالعاستى اڭگىمەگە كوشتى.

– ازات، قاراماشى. جالىنام، قاراما ماعان دەپ شىڭعىردى جانارىم. ماي باس كاپىر مەنى كوردىڭ بە دەگەندەي پەرىشتەدەي پاك جانارىمدى ەزگىلەپ جاتىر. بەينە قانسوناردا بۇركىتكە جەم بولىپ ءبىر تامشى قانىن اپپاق قارعا شاشىپ بەرگەن اق قوياندى ەلەستەتەرسىڭ. جىرتىلعان كيىمدەر مەن ءىش كيىمدى ۇستىمە لاقتىرا سالدى. بار قايراتىمدى بويىما جيناپ ورنىمنان تۇرەگەلدىم، قولىم ارتىما قايىرىلا كوزىرلەۋلى ەدى. جان  دارمەن ۇمتىلدىم. ءۇش جەندەت ورتاعا الا تاياقتىڭ استىنان الدى. بەتىم بەت ەمەس تۋلاق دەرسىڭ، كوز كەتتى جۇدىرىقتاي بوپ ءىسىپ، مۇرىن ورنىندا جوق دەپ ويلادىم. قابىرعام بىرتىلداپ سىندى، تىستەرىم شىرتىلداپ ۇشتى. مىنا ساۋساقتارىمدى كوردىڭ عوي؟! ساپەر كۇرەكپەن قىرشىپ تۇسىرگەن. قىرشىپ تۇسىرگەنى ازداي «شىركىن تۇز بولسا عوي! مىنا بۇزاقىنىڭ جاراسىنا سەپسەڭ ءان ايتادى»، «ايىزىمىز ءبىر قانار ەدى» دەپ تامسانعاندارىن قايتەرسىڭ. – ەندى بايقادىم، وڭ قولىنىڭ ءتورت ساۋساعى بۋىننان جوق.  – جىلىنشىگىمدى ساپەر كۇرەكپەن ماي باس كاپىر ءبىر ەمەس، ساناپ جاتتىم ءتورت رەت شاپقاندا كۇيرەپ ءتۇستىم. قۇلىن داۋىسىم شىقتى. وڭ جاق اياعىم جەر تارتىپ جاتقانداي سىلق ەتتى. جان جوق. ىڭىرانىپ جاتتىم. ول بەلبەۋىن اعىتىپ جىبەرىپ باسىما شاپتىرتتى. سالدەن سوڭ ءتورت جەندەت جەردەن جۇلىپ الدى دا، تالدىڭ اشاسىنا تاماعىمنان ىلە سۇيەپ قويدى. بىرەۋى جۇزىمە جارق ءتۇسىردى، ەكىنشىسى يەگىمنەن كوتەرىپ تۇرىپ، كارى قويدىڭ ءتىسىن تەكسەرگەندەي ەزۋىمدى كەرگىلەدى، ماي باس كاپىر باجايلاپ قارادى دا، ساۋ قالعان تىستەرىمنىڭ اراسىنداعى ەكى تال التىن ءتىسىمدى بايقاپ قالدى. سويعان تۇلكىدەي جيركەنىشتى ىرجيدى. سوسىن بەلىنەن كىشكەنتاي بالتا الىپ شىقتى دا، سونىڭ ارت جاعىمەن جانىمدى ونشا قيناماي اق، اسقان ەپتىلىكپەن الگى كوكەيىن تەسىپ بارا جاتقان قازىنانى تىرس-تىرس ەتكىزىپ قاعىپ الدى. جانىم كوزىمنىڭ الدىندا توقتاۋسىز جانتالاسىپ ءجۇردى. ميىم شىڭ ەتتى. باقايىم سولق ەتتى. باسىم تومەن سالبىراپ بارا جاتتى. ول از بولعانداي جانار ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزداعى نەكە جۇزىگىمىزدى تۇگەل سىپىرىپ الدى. انا ۇشەۋىنە بۇرىلىپ: «مىنا قىز ەندى سەندەرگە قالدى»، -دەدى.

ءۇش جەندەت تىرداي جالاڭاش جانارىما اش قاسقىرداي جابىلدى. ومىردە ءسىرا، مەندەي سورلى جوق شىعار-اۋ! مەنى ءتىرى دەپ ويلاپ تۇرسىڭدار عوي! مەن ارۋاقپىن. سەن سەنەسىڭ بە؟ مەن بار بولعانى ازاتتىڭ ارۋاعىمىن. مەن سول ءتۇنى-اق ولگەنمىن. ازات دەگەن ەسىم جەر بەتىنەن سول ءتۇنى ماڭگىلىككە جوعالعان. و، جاراتقان يەم-اي! مۇنداي قورلىقتى كورسەتكەنشە، كوزىمە نەگە شەل بىتىرمەگەنسىڭ! ماعان قوس جاناردان كورى، جالعىز جانار كەرەك ەدى عوي. جاراتقانعا مۇڭىمدى شاقتىم. جەندەتتەر قۇمارى ابدەن قانعان سوڭ جانارىمدى جالاڭاش كۇيىندە شاشىنان سۇيرەگەن بەتى ەسەنتاي وزەنىندەگى مۇزدىڭ بەتىنە شالقاسىنان جاتقىزىپ قويدى. سوسىن كوزدەرى وت شاشا  اياڭداپ قاسىما كەلدى. تىعىرشىقتاي ءبىر جەندەت رازىڭكە تاياقپەن بەلىمنەن بار كۇشىن جيناپ ۇرىپ-ۇرىپ قالدى. كوز الدىم جارق-جۇرق ەتتى. اسپان اۋدارىلىپ تۇسكەندەي بولدى، بەلدەن تومەن ۇيىدى دا قالدى. ميىم تابانىما تۇسكەندەي سەزىلدى، كىشى دارەتىم ءجۇرىپ كەتتى. ەكى بىردەي بۇيرەگىم زاقىمدالىپتى، كۇنى بۇگىنگە شەيىن كىشى دارەتىمە يە بولا المايمىن.

سول جاق سۇق ساۋساعىن ەرنىنە تيگىزدى، وڭ قولىنداعى جالعىز بارماعىمەن شالبارىنىڭ اۋىن ىمداپ كورسەتتى. اۋىنا مۇز قاتىپتى. بوي بەرمەي كەتكەن نەسەپتىڭ مۇزى بولسا كەرەك. ازات كوردىڭ بە دەگەندەي جىميدى، بىراق مۇڭعا تولى جۇزىنەن كۇلكىدەن گورى قاسىرەت ءيىسى اڭقيدى.

 –  مەنى ەسەنتاي وزەنىنە دومالاتا سالعانداي بولدى سوسىن ەكى جەندەت اياعىمنان دىرىلداتىپ سۇيرەپ جانارىمنىڭ قاسىنا اپارعانىن سەزىپ جاتتىم. ء«ولدى عوي دەيمىن»، - دەدى ءبىر جەندەت. قازىر تىرىلتەم دەدى ماي باس جەندەت. سوسىن ەتىگىمدى سىپىرىپ الىپ وزەن جاعالاي سۋ ىزدەگەندەي بولدى. سالدەن سوڭ  بەتىمە شۇرىلداپ قۇيىلعان مۇزداي سۋدان قالت ەسىمدى جيدىم. شاش ال دەسە، باس الاتىن ەكى جەندەت ونىڭ بۇيرىعىمەن قولتىعىمنان ۇستاپ جەردەن جۇلقىپ تۇرعىزدى دا سۇيەپ تۇردى. بىرەۋى مۇز ۇستىندە شالقاسىنان سۇلاپ جاتقان جاناردى شاشىنان تارتىپ تۇرعىزىپ بەلىندەگى ساپەر كۇرەگىمەن  ارقاسىنان تىرەپ وتىرعىزىپ قويدى. ماي باس ورىس اسپاي-ساسپاي جانارعا مىلتىعىن كەزەدى. ەتىگىنىڭ باتقىسىمەن تىزەمنەن اقىرىن تەۋىپ قويدى، مۇنىسى جاقسىلاپ قارا دەگەنى ەدى.

– باۋىرىم، سەن تۇسىنەمىسىڭ؟ سول كەزدە كورمەيمىن دەسەم كوزىم بار بولدى. نەگە قارادىم ەكەن دەشى! مۇمكىن ماعان قىر كورسەتكەن شىعار، قاراي سالسام اتپاس پا ەكەن دەگەن تۇيسىك بولدى سانامدا. بۇلاي بولارىن ءوزىم دە سەزبەي قالدىم. ماي باس ورىس جاناردى نىساناعا الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. مىلتىق تارس ەتتى. وق ماڭدايدان ءتيدى. قارامايىن اق دەگەن ەم. موينىم بۇرىلماي قارىسىپ قالعانى، كوزىم قۇرعىر سولاي قادالا بەردى. ماڭدايدان نوقاتتاي ءىز قالدىرا تەسكەن وق، باستىڭ ارتقى قاقپاعىن، قاراقۇستىڭ توبەمەن جالعاسقان بولىگىن جۇلىپ اكەتتى. جانار بىلق ەتكەن جوق. قيمىلسىز جاتىر. ميى شاشىلىپ كەتتى.

ارى قاراي نە بولعانىن بىلمەيمىن. قانعا مالشىنعان كيىمىم ساۋىس بولىپ قاتىپ، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جاتقان جەرىمنەن بىرەۋلەر تاۋىپ الىپ مايىتحاناعا وتكىزىپتى. سۋ ىشەرلىگىم بار ەكەن. باقىتما قاراي، سول كۇنى ءمايىتحانادا قازاق شال كەزەكشى بولا قالىپتى دا، جۇرەك سوعىسىمنان ءتىرى ەكەنىمدى ءبىلىپ، بىلدىرىتپەي ۇيىنە اكەپ ەمدەتىپ الىپتى. جانارىمنان ءۇشتى-كۇيلى حابار جوق. مۇمكىن ءولى مەن تىرىلەردىڭ اراسىندا قالا سىرتىنا كومىلىپ كەتكەن شىعار.

«ادام – يت جاندى» دەگەن راس ەكەن، قازىر ويلاسام ءوزىم دە تاڭدانام. ءبىر مەزگىل «مەڭىرەۋ» بولىپپىن، «جىندى» بولىپپىن، ءتىلسىز مىلقاۋ بولىپپىن ايتەۋىر ءتىرى قالعانىم راس دەپ توقتاتتى ازات اڭگىمەسىن.

كوز جاسىن كولەگەيلەۋگە تىرىسىپ، ەكى الاقانىمەن بەتىن باسا تىزەسىنە جابىسا ءتۇستى. سەلك-سەلك ەتكەن دەنەسىنەن ءوزىن باسا الماي قالعانى اڭعارىلادى. اۆتوبۋستاعىلار وعان تەگىس مۇسىركەي قارايدى. «توقتا!»-دەدى باسىن وقىس جۇلىپ اپ. العا قاراي شويناڭداي جۇگىردى. جۇرت جارىلا جول بەردى. جۇگىرگەن بەتى جۇرگىزۋشىنىڭ قاسىنا كىلت توقتادى، مۇمكىن جىندانعان شىعار، «ەي، توقتا! قازاقشا بىلەسىڭ بە؟ تەز توقتا! بولماسا وتىرعان جەرىڭدە ءولتىرىپ، باس سۇيەگىڭە شاي قۇيىپ ىشەم»، - دەپ جۇدىرىعىن كوتەردى. اۆتوبۋس شارت توقتادى. ازات الدىڭعى ەسىكتەن ءتۇسىپ بارا جاتىپ شوفەرگە بۇرىلىپ: ء«بىز ءالى جۇرەگىڭنەن شاشلىك جاساپ جەيتىن بولامىز. كۇت ءبىزدى!»- دەدى.

مەن سودان قايتىپ ازاتتى كورگەن ەمەسپىن.

ەربولات ابىكەنۇلى

Abai.kz