قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى،

                                                                                            قينامايدى اباقتىعا جاپقانى.

                                                                                            بارىنەن دە جانىما جامان باتقانى،

                                                                                            ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ قاپقانى.

                                                                                                                                             ا.بايتۇرسىنوۆ

قازاقتا: «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» - دەگەن اتالى ءسوز بار. مەنىڭشە، قازاق حالقىنىڭ جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋىنىڭ ءبىر عانا قاسيەتتى جاعى بار: جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ، ياعني قان تازالىعىن ساقتاۋ. مۇنداي قاسيەتتى جورالعى – تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندە تەك عانا قازاق حالقىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن قاسيەت. ال ەندى قالعان جاعدايدا، وكىنىشكە وراي، جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋ – الاۋىزدىققا، ارازدىققا الىپ باراتىن توتە جول.

بارشا جۇرتشىلىققا ءمالىم ءبىر اقيقات: قاي ۇلتتا بولماسىن، قاي جۇزدە، قاي رۋدا بولماسىن، كوپشىلىكتى اۋىزىنا قاراتقان داناگويلەر، دارىندى ۇل-قىزدار، اتى شۋلى اقىندار، باتىرلار بولدى جانە بار.

ءبىز، كەڭەس داۋىرىندە تۋىپ-وسكەن ۇرپاق، ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن، تاريحي تۇلعالارىن، اتا-تەگىمىزدىڭ قايدان شىعىپ، كىمنەن تاراعانىن وقىپ ۇيرەنۋدەن ماقۇرىم قالدىق. كوپ بىلەتىن كونەكوز قاريالارىمىز (بارلىعى دەسەك تە بولادى) باقيلىق بولىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازىرگى كەزدە «بىلگىشتەر» كوبەيىپ كەتتى. «تيسە- تەرەككە، تيمەسە-بۇتاققا»، ايتەۋىر، كوپشىلىك جامىلعان كورپەنىڭ ءوز جاق بۇشپاعى مولىراق بولسىن دەپ، حالقىمىزدىڭ تاريحىنان بەيماقۇرىم ەكەندىگىمەن ساناسپاي، تاريحتى بۇرمالاپ، بىرنەشە عاسىر بۇرىن باقيلىق بولىپ كەتكەن باتىرلاردىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. شىنىن ايتسام، سول «بىلگەشتەردىڭ» اتتارىن اتاپ،ءتۇسىن تۇستەگىم دە كەلمەيدى.

ارينە، مەن بۇل جايتتەردى جۇمباق ەتىپ قالدىرۋدان اۋلاقپىن. ولاي بولسا، اڭگىمە: بۇكىل بوتباي رۋىنا ەسىمى ۇران بولعان – سامەن باتىر، ونىڭ باتىر ۇلى قاپسالاڭ جانە بوتباي رۋىنىڭ باتىرى سىپاتاي باتىر جايلى بولىپ وتىر.

وسى دەرەككە قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن وقىرمانداردى مىناداي تاريحي شىندىقپەن تانىستىرا كەتەيىن.

سامەن باتىر – اڭىراقاي ماڭىندا 1729 جىلى جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءبىر كۇندە جوڭعاردىڭ توعىز باتىرىن جەكپە-جەكتە جەر جاستاندىرعان باتىر. وسى شايقاستاعى ەرلىگى ءۇشىن قازاقتىڭ توبە ءبيى-تولە بي سامەن باتىرعا باتاسىن بەرگەن.

سامەن ۇلى قاپسالاڭعا قازاق جەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ بارىسىندا كورسەتكەن ەرلىگىنە سايكەس «باتىر» دەگەن اتاقتى حالقى بەرگەن.

ال ەندى سىپاتاي باتىر جايلى ايتىلاتىن اڭگىمە جەتىپ ارتىلادى. الايدا، سىپاتايشىلداردىڭ تاريحي دەرەكتەردى بۇرمالاپ، سامەن مەن قاپسالاڭ باتىرلاردى «ساباتىپ»، قورلاعانى جانعا باتادى. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى... سامەن باتىر 1777 جىلى دۇنيە سالادى، قاپسالاڭ باتىر 1788 جىلى 57 جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى، ال سىپاتاي باتىر 1781 جىلى جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشىپ، كىندىگى كەسىلدى. قالاي ويلايسىزدار؟ كىمدى كىم ساباپ ءجۇر؟ شىندىقپەن ۇيلەسە مە؟ ارينە، مۇنى سامەن باتىر ۇرپاقتارى، جالپى شاعاتاي رۋى ارانداتۋ، رۋارالىق الاۋىزدىققا يتەرمەلەۋ دەپ قابىلداۋىنا تولىق ايعاق بار. ەكى اياقتى ادام تۇگىلى، ءتورت اياقتى جىلقى دا سۇرىنەدى. ولاي بولسا، وسى جالعان دەرەكتى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنعان «جازۋشىلار» شاعاتاي ۇرپاقتارىنان اشىق حات ارقىلى كەشىرىم سۇراۋلارى ءتيىس. مەن ءوز تاراپىمنان، سامەن باتىر ۇرپاقتارىنىڭ اتىنان ابجاتوۆ جاناسباي باۋىرىما شىن جۇرەكتەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. جاناسباي مىرزانىڭ ماقالاسى ارقىلى سامەن، قاپسالاڭ، سىپاتاي باتىرلار جايلى شىنايى شىندىققا كوز جەتكىزەتىندىگىنە كۇمان كەلتىرمەيمىن.

قۇرمەتتى اعايىندار! جەر استىنان جىك شىعارماي، ەكى ءمۇيىزىن تىك شىعارماي جايىمىزعا جۇرەيىك!

تۇنىپ تۇرعان تاريحي دەرەكتەر ىشىڭىزگە سىيماي، لىقسىپ سىرتقا تەۋىپ تۇرسا، ءىلياس ەسەنبەرلين اعامىزدىڭ جولىن قۋىپ، تىڭعا سۇرە سالىڭىزدار. قازاق تاريحىندا ورىن العان ولقىلىقتاردى جونگە كەلتىرىپ، وراز مۇحاممەد، ەدىل حان/اتيللا/ جايلى تولىق ماعلۇمات بەرىڭدەرشى. اعايىن ادامداردى اتىستىرىپ-شابىستىرىپ ەش ءباتۋا تاپپاسسىزدار!

الماتى قالاسىنان شىعىپ، قورداي باعىتىندا كەتىپ بارا جاتقاندا، قاسكەلەڭ قالاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا بيىكتەۋ الاڭقايىندا ورنالاسقان ناۋرىزباي باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنە ەرىكسىز كوز تۇسەدى. باتىردىڭ تۇلعاسى، استىنداعى تۇلپارى ءوز الدىنا،ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىنا كوك كىلەم جايىپ تاستاعانداي كوزدىڭ جاۋىن الادى. وتىرعىزىلعان ارشا، اققايىڭدار، جەمىس اعاشتارى ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ،تابيعي ەستەتيكالىق ادەمىلىك الەمىنە كىرىپ كەتكەندەي سەزىنەسىڭ. ودان ءارى قالادان ۇزاپ شىققاندا جولدىڭ سول جاق قاپتالىندا ەكى باتىرعا ورناتىلعان ەسكەرتكىش بوي كوتەرگەن. ناعىز حاس شەبەر ءمۇسىنشىنىڭ قولىنان شىققان تۋىندى ەكەندىگى تاڭداي قاقتىرادى. ەسكەرتكىشتەرگە كوتەرىلەتىن مرامور تاسىنان قاشاپ جاسالعان تەپكىشەكتەر، اينالاعا جارىق بەرەتىن رەت-رەتىمەن ورنالاستىرىلعان ەلەكتر شامدارى، شىراقشىعا ورناتىلعان تۇرعىن ءۇيدىڭ ءوزى جاراسىمدىلىعىمەن كورگەن ادامدى بەي-جاي قالدىرماسى انىق. ارينە، بۇلار ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق جەرىن قوقاندىقتاردان ازات ەتۋ جولىندا ەرەن ەرلىكتەرىمەن ەرەكشەلىنگەن سۇرانشى مەن ساۋرىق باتىرلار. جامبىل اتامىزدىڭ داستانىندا قوس باتىردىڭ جورىق بارىسىندا جاساعان ەرلىكتەرى ەگجەي-تەگجەيلى، جان-جاقتى سۋرەتتەلگەن. الايدا، وسى قوس باتىردىڭ ۇزەڭگىلەس، قارۋلاس جەرلەسى بايسەيىت باتىرعا ورىن تابىلمادى ما ەكەن، جوق الدە سۇرانشى مەن ساۋرىق باتىرلار تۋرالى داستاندا بايسەيىت باتىردىڭ اتى اتالماي قالعاندىقتان ەلەنبەدى مە ەكەن؟! جوق، الدە، «اتاسى بولەك، اتتان ءتۇس» باسىمىراق بولدى ما ەكەن؟! ول ەندى ءبىر اللانىڭ قۇزىرىنداعى ءىس عوي.

سونىمەن، ءارى قاراي قوردايدى بەتكە الىپ كەتىپ بارا جاتقاندا، الدىمىزدان سامسى ەلدىمەكەنى كەز بولادى. وسى اۋىلدان شىعا بەرگەندە، جولدىڭ سول جاق قاپتالىندا بۇكىل بوتباي رۋىنا اتى ۇران بولعان سامەن باتىردىڭ ەسكەرتكىشى تۇر. كەزىندە ەسكەرتكىش قوياتىن ورىندى اتى التى الاشقا بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى اسانباي اسقاروۆ اتامىز /مارقۇمنىڭ جاتقان جەرى جايلى، توپىراعى تورقا بولسىن/ بەلگىلەپ بەرگەن ەكەن. «كوپ تۇكىرسە كول» دەمەكشى، رۋلاس اعايىندار بىرلەسىپ، باتىرعا ەسكەرتكىش تۇرعىزدى، ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسى قورشالىپ، ءارتۇرلى اعاشتاردىڭ كوشەتتەرى وتىرعىزىلدى. الماتى قالاسىنىڭ ورتالىق بانكىسىندە «سامەن باتىر قورى» اشىلدى. سول كەزدە بۇكىل شاعاتايلار سەنىم ارتىپ، سامەن باتىر قورىنىڭ توراعاسى ەتىپ امان نوعايباەۆ دەگەن ازاماتتى تاعايىنداعان ەكەن. وسى قورعا ەر-ازاماتتار ءوز الدىنا، شاعاتاي رۋىنىڭ زەينەتكەر قىزدارىنا دەيىن اتسالىسىپ، زەينەت اقىلارىنىڭ 50 پايىزىن باتىر بابالارىنىڭ قورىنا اۋدارعان ەكەن. وكىنىشكە وراي، جينالعان «سامەن باتىر قورىنداعى» قوماقتى قارجى دا زىم-زيا، سونىمەن قاتار قوردىڭ «قۇرمەتتى» توراعاسى امان نوعايباەۆ ازامات تا زىم-زيا.

وسىنداي كەلەڭسىزدىككە جاۋاپ بەرە الاتىن توراعا بار ما؟ قازىرگى تاڭدا ەسكەرتكىشكە جاناشىرلىق تانىتىپ، كەرەك-جاراعىنا قول ۇشىن بەرىپ جۇرگەن ەستاەۆ قۋانىشبەك، ەستاەۆ ارسەن، قالىباەۆ ساعىنبەك سياقتى ازاماتتار بار. ەسكەرتكىشتىڭ قازىرگى جاعدايى سىن كوتەرمەيدى: ەلەكتر جارىعى جوق، سۋ جوق. ەستاەۆ قۋان 2013 جىلى ءوز قاراجاتىنا سۋ قۇبىرىن تازالاتىپ، كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. الايدا ەلەكتر قۋاتى بولماعاندىقتان سۋ بولمايدى.سۋ بولماعان سوڭ اعاش كوشەتتەرى، كوپجىلدىق ءارتۇرلى گۇل شوقتارى قۋراپ قالدى.

ۋا، اعايىندار! باتىرلاردى ءبىرىن بىرىنە «ساباتىپ» قويعانشا، وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى نەگە شەشپەيمىز؟ مىنە، «جاناشىرلاردىڭ» سامەن باتىر ەسكەرتكىشىنە كوزقاراستارى وسىنداي. قازاقتا: «قۇداي اتقان وڭالادى، ارۋاق اتقان وڭالمايدى» دەگەن ۇعىم بار.

جوعارىداعى تۇيتكىلدەردى بايانداپ وتىرعان

شاعاتايدىڭ ءبىر بالاسى-

قالاقباسوۆ ادىلقۇل بايتايۇلى.

Abai.kz