كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي قازاقتى قايتا اۋىلعا بارۋعا ۇندەۋ كەرەك-اۋ؟ بىراق، ول كەزدەگى قاجەتتىلىك پەن بۇ كەزدەگى قاجەتتىلىكتىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي بولىپ تۇر. بىلاي عوي. ول كەزدە ماسكەۋ قازاقتىڭ تەحنوكراتتى ۇلتقا اينالۋىنا مۇددەلى ەمەس ەدى.

تەحنوكرات دەگەنىمىز نە؟ مىسالمەن تۇسىندىرەيىن. اۋىلدا تۇراتىن قازاق قالاعا كەلدى، ءسويتتى دە زاۋىتقا جۇمىسقا تۇردى دەلىك. اۋەلگى ءبىر-ەكى جىل ول قاراتابان جۇمىسشى بولادى. بىراق، ۋاقىت وتە بىلگىر مامانعا اينالادى.

ال ونىڭ بالالارى ينجەنەر، عالىم بولۋى مۇمكىن. بۇل دەگەنىڭ نە؟ قويشىنىڭ ۇرپاعى – زاۋىت-فابريكا سالا الاتىن دەڭگەيگە جەتىپ، كومپيۋتەر قۇراستىرىپ، ماشينا جاساي باستايدى دەگەن ءسوز. مۇنداي ستسەناري رەسەيگەۇناعان جوق. سودان عوي، ءبىلىم قۋىپ، قالاعا كەلگەن قازاق جاستارىن قازاقتىڭ اقىندارىنىڭ اۋزىمەن قايتادان اۋىلعا كەتۋگە شاقىردى. سەنبەسەڭىز، سوۆەت ۋاعىندا اتى دۇركىرەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭ كوپ قالام تەربەگەن تاقىرىپتارىنا زەر سالىڭىزشى: «اۋىلىمدى اڭسادىم» نەمەسە «اۋىل كەشى تاماشا»...

ءجا، تۇسىندىك. ماسكەۋ ءبىزدىڭ تەحنيكا ءتىلىن بىلەتىن ۇلتقا اينالۋىمىزعا قارسى بولىپتى. سودان، اۋىلدان شىقپاۋعا ۇندەپتى. ال قازىر شە؟ نەگە قالاعا كەلگەن قازاقتى قايتا اۋىلعا قايتۋعا شاقىرماقسىڭ?

ماسەلەگە ءسال ارىرەكتەن كەلەيىنشى. سوۆەت ۇكىمەتى ەندى قۇرىلىپ جاتقان كەز. ساكەن سەيفۋللين قازاقتى تەزدەتىپ قالالىق ۇلتقا اينالدىرماق بولدى. ءسويتتى دە، جاستاردى ومبى، پاۆلودارعا، وسكەمەنگە وقۋعا، جۇمىسقا جىبەرە باستادى. بىراق... قاراكوزدەردىڭ كوپ بولىگى قالىڭ ورىستىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتە المادى. سودان ساكەن كىل قازاقتان تۇراتىن قالا سوقپاقشى بولدى.

بۇل يدەياسىنا الاشورداشىلار قارسى بولدى: - قالا دەگەنىڭ، دالاعا شاشىراي قونعان قازاقتى ءبىر جەرگە اكەپ، ءۇيىپ قويۋ. ولاي ەتسەڭ، دالا قاڭىراپ قالماي ما؟ ءسويتىپ، جەرىڭنەن ايىرىلىپ قالمايسىڭ با,-دەپ رايىنان قايتۋعا ۇندەپتى. ساكەڭنىڭ قالا سوققانى، ياكي بولماسا سوقپاعانى تۋرالى دەرەك جوق. ماڭىزدىسى ول ەمەس.الاشورداشىلاردىڭ ايتقان ۋاجىنە ەكپىن تۇسىرە تاعى ءبىر وقىڭىزشى. ەندى قازىرگى زامانعا ورالىڭىز.

قازىر اۋىل جۇرتى قالاعا ۇمتىلىپ جاتىر. بولماي قويمايتىن قۇبىلىس. جاقسى ءۇردىس دەپ جاتىر بىلەتىندەر. بىراق، وسى كوشتىڭ كەسىرىنەن اۋىلدار قاڭىراپ قالىپ جاتىر. ال اۋىلدىڭ بوس قالۋى دالامىزدىڭ بوس قالۋى ەمەس پە؟ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى. جايىلىم القاپتارى، ەگىس دالاسى... الگى جايلاۋعا قوراداعى 5-6 سيىرىن باقسا دا، اناۋ جەردى «زانيات» قىلار ەدى عوي. بىرەۋ ول ماڭعا كوز الارتپاس ەدى. ال جەردىڭ يەسى كەتتى دەيىك... قىتاي وسىنى كۇتىپ وتىر. «انە، جەر بەكەرگە جاتىر. بىزگە بەر»،- دەپ، ۇكىمەتىڭدى قىستايدى.

اقشامەن قىزىقتىرادى. جوعارعى جاقتىڭ كونبەسكە شاراسى جوق. راسىمەن، جەر يگەرىلمەي جاتىر. ال مىنالار ىشكىنارىعىڭدى ازىقپەن قامتيمىن، سىرتقا شىعارىپ ساتسام، سالىعىمدى تولەيمىن دەپ قۇلقىندى قىتىقتاپ قويمايدى. كونەدى. كونگەن بەتتە، سەن تاستاپ كەتكەن اۋىل ساعان ماڭگىلىككە وگەي بولادى. ول اۋىل ەندى قىتايدىكى نەمەسە وزبەك-قىرعىزدىكى. الاشورداشىلار ايتقان، جەردەن ايىرىلۋ دەگەن وسى...

قالاعا كەتكەنى دۇرىس (؟)

اۋىلدان كەتكەندەر قالاعا كەپ، زاۋىت-فابريكاعا جۇمىسقا تۇرسا، ماقۇل دەر ەم. بىراق، ولاي ەمەس قوي. كەلىمسەك قازاق كوبىندە ءبىر دۇكەننىڭ «وحراننيگى»، ودان قالسا، ساتۋشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. سونداعى جالدانىپ ءجۇرىپ تاپقان اقىسى – 50-60 مىڭ تەڭگەنىڭ ار جاق، بەر جاعى. ونىڭ تەڭ جارتىسىن جالدامالى ۇيىنە تولەيدى. ءىشىپ-جەمى، كيەر كيىمى بار. جالاقى دەمەكشى، جاڭاارقاداء ىس-ساپارمەن جۇرگەنىمدە، مىڭعىرعان قويى بار ءبىر شارۋامەنسويلەسكەنىم بار. سول ايتادى:

-         قالاعا كەتىپ بارا جاتقان باۋىرىما قولقا سالدىم. ايىنا 100 مىڭ تەڭگە بەرەيىن. بالاڭنىڭ وقۋىن ءوز موينىما الايىن. ءۇيىڭ بار، استىڭا ماشينە سالىپ بەرەمىن،-دەدىم. كونبەي قويدى. قالاعا كەتتى. ەندى كۇنىن زورعا كورىپ ءجۇر. بىراق، اۋىلعا قايتقىسى جوق. نەگە وسى جۇرت قالاعا قۇمار ەكەن؟» 

وسى سۇراق، مەنى ءالى كۇنگە مازالايدى. قازاق نەگە قالاعا كەتىپ جاتىر؟

-         كەتكەنى دۇرىس!

ءوزىن ينتەلليگەنت سانايتىن ءبىر اعايىم وسىلاي دەدى. ءيا، كەتكەنى دۇرىس. مەيلى، اۋىل كوپ تولەسىن. بىراق، قازاقاۋىلدا قالىپ قويسا، توقىراپ قالادى. مۇندا – كاسىبي ياكي الەۋمەتتىك ءوسۋ جوق. بالالارى دۇرىس ءبىلىم الا المايدى. ال قالاعا بارسا، 60 مىڭ تەڭگە الار. بىراق، ول مۇنان دا كوبىرەك تابۋ ءۇشىن تىراشتاناتىن بولادى. قينالسا دا، بالالارىن دۇرىس مەكتەپكە بەرەدى. ۇيىرمەلەرگە جىبەرەدى. تەاترلارعا بارىپ، رۋحاني باي تۇسەدى. ال اۋىلدا وسىنداي مۇمكىندىكتەر بار ما؟ جوق قوي، جوق!

- ال، اۋىلداعى جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ مالدى كىم باعادى؟ ەگىن كىم سالادى؟ وسىلاي دەپ سۇراپ ەم، وزىمە دۇرسە قويا بەردى.

- ساعان سالسا، قازاقتى اۋىلدان شىعارماۋ. قازاقتىڭ بالاسى وقىماي، اۋىلدا قوي باعىپ وتىرۋ كەرەك پە؟ جوق. ۇيدەگى بارلىق بالا جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامداۋ كەرەك. ال قويشى، ەگىنشى – ومىردە جولى بولماعانداردىڭ شارۋاسى.

وسىعان دەيىنگى سوزدەرىن ماقۇلداپ وتىرعانمىن. بىراق، بۇكىل بالانى وقىتۋ دەگەنگە كەلىسە المادىم.

ۇيدەگى بارلىق بالانىڭ وقىعانى دۇرىس پا؟

جوق! مەنىڭ جەكە پايىمىم وسى! وتباسى دەگەنىڭ تۋرا مەكتەپتەگى سىنىپ سەكىلدى ەمەس پە؟ ماسەلەن، تۇڭعىشىڭ – بولمىسىنان تالانتتى. ماتەماتيكانى شەمىشكەدەي شاعادى. فيزيكا-حيميانىڭ ەسەپتەرىن ەش قينالماي شەشەدى. ول كىل بەستىككە وقيدى. ول ۇزدىك. ال ەندى ءبىر ۇلىڭ بولادى. تۋما تالانت ەمەس شىعار. بىراق، ەلگەزەك. ايتقاندى جاتتاپ الادى. ول ەكپىندى (ۋدارنيك). سوڭعى بالا بولادى. ءبىر ايتقاندى بىرنەشە رەت قايتالاماساڭ، ۇعۋى قيىن. ساباعىناشار. كىل ۇشتىككە وقيدى. ءجا، ستوپ! ەندى ۇزدىكتەن باستاپ ۇشتىككە وقيتىن بالالارعا ءبىر قاراپ شىعىڭىزشى! ەندى وسىنداي دەڭگەي-دارەجەسى ءارتۇرلى بالانىڭ بارلىعى جوو-نىن وقۋى كەرەك پە؟ جوق!

ۇزدىكتى وقىت! ول پارىز! ال ەندى كىل ۇشتىككە وقىعان بالانى ۋنيۆەرسيتەتكە جىبەرگەننەن نە ۇتاسىڭ؟ ەشتەمە! ال مەيلى، تىراشتانىپ، وقۋعا ءتۇسىردىڭ. ءار سەسسيا سايىن مۇعالىمدەرىنىڭ اۋزىن اقشامەن ۇرىپ، ۋنيۆەردى دە ءتامامدادى دەيىك. سوسىن كوكە-جاكەنى ورتاعا سالاسىڭ. ەگەر دوكەي بولساڭ، بوقمۇرنىڭدى ءبىر مينيسترلىككە تۇرعىزارسىڭ. ودان كەيىن نە بولادى؟ ول ءوزىنىڭ قىزمەتىن تۇسىنبەيدى. ونىڭ بار شارۋاسى – ادامداردىڭ شارۋاسىنا كەدەرگى كەلتىرۋ.

ال قانداي جول ۇسىناسىڭ دەيمىسىڭ؟ الگى كىل ۇشتىككە وقىعان بالانىڭ نەگە ىڭعايى بارىن قارا. قىزىعاتىن دۇنيەسى بار شىعار؟ ماسەلەن، كولىك جوندەۋدى ۇناتار.. ولاي بولسا، تەحنيكۋمعاء تۇسىر. جاقسى ءبىلىم الۋىن قاداعالا. سوسىن ستو نەمەسە اۆتوكولىكتىڭ اساي-مۇسەيلەرىن ساتاتىن دۇكەن اشىپ بەر. بالكىم، قوي-سيىر باعىپ، ءىرى فەرمەر بولعىسى كەلەتىن شىعار؟ ولاي بولسا، الدىنا 100 شاقتى ءىرى-قارانى ايدات تا، اۋىلعا جىبەر.

ءجا، تاقىرىپتان اۋىپ كەتىپپىز. ءبىر نارسە انىق. قازىر اۋىلدا اشتان ولمەيسىڭ! توقسانىنشى جىلدار ەمەس. اۋىلدا شارۋاشىلىعىن ۇقساتقانعا، ۇقساتامىن دەگەنگە بيلىك بەرەشەككە اقشا بەرۋدە. ول از بولعانداي، سەنىڭ شارۋا قوجالىعىڭنىڭ ەت-ءسۇتىن، ەگىنىن ەپتەپ ساتىپ الىپ، كومەكتەسىپ تە جاتىر. قىسقاسى، جالقاۋ بولماساڭ، اۋىلدا شالقىپ ءومىر سۇرۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. تەك، قيمىلداي بەرۋ كەرەك.

ءبىلىم، دەنساۋلىقتى ساقتاۋ سالاسىندا ماسەلە بار دەيسىز بە؟ ۇكىمەت قازىر بۇل ولقىلىقتى تۇزەمەككە نيەتتەنىپ جاتىر. «ديپلوممەن اۋىلعا» دەپ اتالاتىن باعدارلاما ارقىلى جاس مامانداردى اۋىلعا تارتۋدا. بۇل ويعا العانى جۇزەگە اسسا، بەيىمبەت ايتقانداي: «گۇلدەنسە اۋىل، گۇلدەنەمىز ءبارىمىز»...

بىراق... ءاۋ باستا قويعان سۇراعىم، ءالى دە جاۋاپسىز قالىپ بارادى. اۋىلدا نەشە ءتۇرلى مۇمكىندىكتەر بارىن ەلەمەستەن، ەسكەرمەستەن، نەگە جۇرت بىتكەن قالاعا اعىلۋدا? 

نۇربەك بەكباۋ.

jaqsy.kz