«قازىنا» ەتنو-تاريحي كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى 2012 جىلى باستالعان. كەشەن ەكى بولىكتەن تۇرادى: تاريحي جانە مادەني-ساۋىقتىرۋ بولىپ. تاريحي بولىگىندە ەتنوساياباق، «قازاق حاندىعىنا 550 جىل» مونۋمەنتى، «بايدىبەك بي» ەسكەرتكىشى، 27 تاريحي-ساۋلەت ەسكەرتكىشتىڭ ماكەتى، «ۇلى جىبەك جولى» ساۋلەتتىك كومپوزيتسياسى، دانالار ءسوزى توپتاستىرىلعان.
مادەني-ساۋىقتىرۋ بولىگىندە تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى، ادەپ-عۇرىپ جانە سالت-ءداستۇر ورتالىعى، «ناۋرىز» الاڭى، جايلاۋكول، قازاق اۋىلى مەن يپپودروم ورنالاسقان. ەتنوساياباقتىڭ كورىكتى جەرلەرىن ارالاۋ ءۇشىن جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان ۇزىندىعى 2450 مەتر بولاتىن اياق جول توسەلگەن. 7 روتوندا (شاتىر استىندا دوڭگەلەنە قويىلعان سورەلەر), 1 سۋبۇرقاق، 2 سارقىراما جانە 157 اۆتوكولىككە ارنالعان تۇراق ورنالاسقان.

حوش، سونىمەن «قازاق حاندىعىنا 550 جىل» مونۋمەنتىنە جاقىندادىق. كۇللى قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن وسىناۋ مەرەيتوي قۇرمەتىنە اشىلعان مونۋمەنتتىڭ جاقتاۋلارىنا ەلباسىنىڭ «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى ۇلتتىق تاريحىمىزدى ۇلىقتاۋ جانە بۇگىنگى بيىكتەرىمىزدى باعالاۋ تۇرعىسىنان مەرەيلى بەلەستەر جىلى» دەگەن ءسوزى قاشالىپ جازىلىپتى. ماقساتى تۇسىنىكتى. بۇل ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن ارتتىرۋ مەن ەلدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ باسىنان نەبىر سۇراپىل زاماندار وتسە دە، ۇلتتىق رۋحى مەن ءتىلىن، بايتاق جەرىن ساقتاعان، وزگە ۇلتتارعا دا ونەگە بولا بىلگەن باتىر بابالارىمىزدىڭ بولعانىن كورسەتۋ. شاڭىراقتىڭ بيىكتىگى — 15 م، ەنى – 30 م، ال پيراميدانىڭ بيىكتىگى — 10 م، ەنى 8 مەتردەن تۇرادى.
بۇدان كەيىن «ۇلى جىبەك جولى» ساۋلەتتىك كومپوزيتسياسىنا بەت بۇردىق. كومپوزيتسيادان ۇلى جىبەك جولى بويىمەن تاۋار تاسىعان كەرۋەننىڭ ناقپا-ناق كەلبەتىن كورۋگە بولادى. جۇك ارتقان تۇيە، ات مىنگەن ساۋداگەر دە وسىندا. بۇگىندە ساۋدا اينالىمىن ارنايى اۋە، جۇك تاسىمالى كولىكتەرى ءاپ-ساتتە جەتكىزىپ تاستايدى. ال جوبا اۆتورىنىڭ سوناۋ ىقىلىم زامانداردا ساۋدا-ساتتىق ۇلى جىبەك جولى ارقىلى دامىپ وتىرعانىن بۇگىنگى ۇرپاققا وسىلاي جەتكىزگىسى كەلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل دا قازاق جەرىنىڭ تاريحتا ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن كورسەتەتىن بىردەن ءبىر ايعاق دەۋگە بولادى. كومپوزيتسيانىڭ ۇزىندىعى – 50 م، بيىكتىگى — 8 م.

بۇدان سوڭ، بابالارىمىزدىڭ تاسقا قاشالىپ جازىلعان «دانالار» وسيەتى» اتتى اللەياعا قاراي بەت الدىق. 33 تاسقا قوجا احمەت ياساۋي، بايدىبەك بي، اباي قۇنانباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ت.ب. تۇلعالاردىڭ وسيەت سوزدەرى جازىلعان. بۇل دا بابالارىمىزدىڭ وي-ورەسىن، ولاردىڭ سۇڭعىلا بولعاندىعىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ بايتاق دالانىڭ كونەكوز دانىشپاندارى بولاشاققا حاتىن وسىلاي جازىپ كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. بابا ۇنىمەن ءۇنسىز تىلدەسكىڭ كەلسە، جەرۇيىق ىزدەپ سەندەلگەن اسان قايعىنىڭ ءسوزىن وقىپ كور. «ادىلدىكتىڭ بەلگىسى – بىلە تۇرا بۇرماسا، اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى – وتكەن ءىستى قۋماسا» دەيدى. ءجون-اق. ۇلتتىق بولمىستى ايقايلاپ ناسيحاتتاماي-اق، ساۋلەت ونەرىنىڭ ايشىعىمەن وسىلاي-اق دارىپتەۋگە بولادى ەكەن. ويتكەنى، كورگەن جاننىڭ كەۋدەسىندە ەرىكسىز ماقتانىش سەزىمى ۇيالايدى.

باقىتجان اشىرباەۆ، وقو ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى باسقارماسىنىڭ باسشىسى:

– جوبا – ىشتە جاتقان بالا سياقتى. بالاڭدى قالاي ماپەلەپ جاقسى كورەسىڭ، بۇل دا سولاي. جاقسى كورىپ ىستەسەڭ، كۇتكەن دۇنيەڭ ويداعىداي شىعادى. قازىر جۇرتتى كوپقاباتتى ءزاۋلىم عيماراتتارمەن تاڭ قالدىرا المايسىڭ. ال وڭتۇستىك جەرىنىڭ ءبىر قاسيەتى بار. ول – جاسىل قالا ەكەندىگىندە. جەرىمىز شىمنان شىقتى ما، ەندەشە اتىنا ساي بولۋى كەرەك. قاراپ تۇرساڭىز ساياباقتىڭ  يدەولوگيالىق ماعىناسى دا تەرەڭدە جاتىر. قالادا وسىنداي بيىك توبەشىكتىڭ بارىن كوبى بىلە بەرمەيدى. كۇن اشىق كەزدەرى تاۋدىڭ كورىنىسى كەرەمەت اسەر قالدىرادى. ونىڭ ۇستىنە، ەلىمىز بويىنشا بايدىبەك بي ەسكەرتكىشى ەڭ بيىك نۇكتەدە ورنالاسقان.  بۇل – شىمكەنتتىڭ كىندىگىنە اينالاتىن جەر. شىنىمدى ايتايىن، اسانباي اسقاروۆ بولماسا مىنا دەندروباق پەن زووباق، يپپودروم بولماس ەدى. كەيىن ءارتۇرلى اكىمدەر كەلىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى اۋىسىپ جاتتى. سودان كەيىن حالىققا قىزمەت ەتكەن ەكىنشى اكىم اسقار مىرزاحمەتوۆ دەپ ايتا الامىن. سەبەبى، بۇل ەتنوكەشەن – سول كىسىنىڭ يدەياسى بولاتىن.

ەتنو-تاريحي كەشەننىڭ نەگىزىن قالاۋعا اتسالىسقان باس ساۋلەتشى باقىتجان اشىرباەۆ ءبىر سوزىندە وڭىردەگى كيەلى سانالاتىن 27 ەسكەرتكىشتىڭ ماكەتىن وسىندا توپتاستىرعانىن ايتقان بولاتىن. «سەبەبى، ونداي اۋليەلى ورىندارعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ بارا بەرۋگە مۇمكىندىگى بولمايدى» دەگەن. سول ەسكەرتكىشتەردى كورۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، باقتىڭ جوعارى بەتكەيىنە قاراي كوتەرىلدىم. جولاي ەكى سارقىرامانى كەزىكتىردىم. كەلۋشىلەردى بىردەن باۋراپ الاتىن بۇل تۋىندىدان جىلىلىق بايقالادى. مۇسىنشىلەر اسەم ساۋلەتتىڭ قايتالانباس كەرەمەتىن ءۇزىپ اكەلىپ، وسىندا ورناتۋعا كوپ كۇش سالعاندارى كورىنىپ تۇر.

بۇدان سوڭ، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، ۇكاش اتا، ارىستانباب، قاراشاش انا، كەمەقالعان اۋليەلەرىنىڭ ماكەتتەرى الدىمنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلىپ شىقتى. ەرىنبەي 27 فوتوكادر جاسادىم. وسى ءوڭىردىڭ تۋماسىمىن، تاريحتى ءبىر كىسىدەي بىلەمىن دەپ جۇرگەنىم بەكەر ەكەن. اسىرەسە، ەرداۋىت اتا، اقسۇمبە مۇناراسى، عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن مەن قىرىق قىز اۋليەسىنىڭ كوشىرمەلەرى ەرەكشە نازارىمدى اۋداردى. كوشىرمە بولسا دا بەينەبىر اۋليە بابالارىمىزدىڭ رۋحىنىڭ كىشكەنە بولشەگى ءبىر ءسات وسىندا كەلىپ ورنالاسقانداي كورىندى. ويتكەنى، بەلگىسىز ءبىر تىلسىمدى سەزىنگەنىم راس. سوعان قاراعاندا بابالارىمىز اۋليەلەردى تەكتەن تەككە قۇرمەتتەمەسە كەرەك. ايتپاقشى، ماكەتتىڭ استىنداعى تۇعىردىڭ بيىكتىگى – 6,65 مەتر، ال ەنى مەن ۇزىندىعى – 2,7 مەتر.
ەندى وسى اۋماققا كىرە بەرىستە بىردەن كوزگە تۇسەتىن ناۋرىز الاڭىنا توقتالساق. ناۋرىز مەيرامى — قازاق ەلى ءۇشىن ارقاشان قاسيەتتى، جىل باسى مەيرامى سانالعان. سوندىقتان، الاڭ ۇلىس كۇنى مەرەكەسىن تويلاۋعا ارنالىپتى. الاڭدا قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن سيپاتتايتىن بيىكتىگى 10 مەترلىك، ەنى 30 مەترلىك بارەلەفتى پاننو، ارتقى جاعىندا «تۋعان جەر – تۇعىرىم» اتتى بارەلەف، ەكى جاعىندا ۇلتتىق ويىندار تاقىرىبىنداعى 5 اتتىلى ءمۇسىن قويىلسا، قاراما-قارسى تۇستا مۇراجاي مەن ورتالىق سالىنعان. جالپى الاڭى — 1,4 گا. ەڭ العاش وسى كەشەندى كورگەن كەزدە قالانىڭ راسىمەن شىرايى ارتىپ كەلە جاتقانىنا قۋانعانمىن. سەبەبى، كەنت ساۋلەتىنىڭ دامىعانى حالىقتىڭ دا، بيلىكتىڭ دە رۋحاني قۇندىلىقتارىن قادىرلەۋگە بەت بۇرعاندىعىن بىلدىرەدى.

ەڭ سوڭىندا، «بايدىبەك بي» ەسكەرتكىشىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىم. 10 مەتر بيىكتىككە ورنالاسقان بابانىڭ ەسكەرتكىشى اسقاق تا، ايبارلى بولىپ، الىستان مەنمۇندالاپ تۇر. باۋىرىنا بۇگىنگى ۇرپاعىن قىسا تۇسكىسى كەلەتىندەي. ءبىر قاراساڭ ايقارا قۇشاعىن اشىپ شاھارعا كەلۋشىلەردى قارسى الىپ تۇرعانداي. ءون بويىنا وسىنشاما سيپاتتى سىيدىرا العان ءمۇسىن اۆتورلارىنا باس يمەسكە امالىڭ جوق.
ايتپاقشى، ەسكەرتكىشتىڭ سالماعى 9 توننا ەكەن. جاقتاۋىنا «ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ۇلى مەملەكەت قۇرۋ بارىسىندا ۇلى بابامىز بايدىبەك ءبيدىڭ ارۋاعى بارشامىزدى قولداپ ءجۇرسىن!» دەگەن ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءسوزى جازىلىپتى.

ءتۇيىن:
شىمشاھاردىڭ كونە تاريحىن اسقاقتاتپاسا تومەندەتپەيتىن مۇنداي ەتنوساياباق ەلىمىزدە نەكەن ساياق. باستاپقىدا مۇندا سۋ تارتۋ ماسەلەسى قيىنعا سوعىپتى. قانشا دەگەنمەن، توبەشىك جەر بولعاندىقتان ءجۇز مەتر-گە دەيىن تەرەڭ قازۋعا تۋرا كەلگەن. قازىر 5 بۇرعىلاۋ ورنىنان بۇكىل جاسىل جەلەكتى سۋعارۋ جۇيەسى تىڭعىلىقتى جولعا قويىلعان. سونىڭ ارقاسىندا ەسكەركىشتەر جاسىل جەلەككە ورانىپ، ساياباقتىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ تۇر.

جانسايا سىدىقباي

فوتوسۋرەتتەر اۆتوردىكى