«-ءبىزدىڭ 3 مۇناي زاۋىتى جىلىنا 2,1 ملن.تن. بەنزين شىعارادى. تاعى دا قاجەتتى 1,1 ملن.تن. بەنزيندى ءبىز رەسەيدەن ساتىپ الامىز. 2020 جىلعا قاراي 4-ءشى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن ىسكە قوسساق، بەنزينگە دەگەن تاۋەلسىزدىكتەن قۇتىلامىز».

 2015ج. 9-قىركۇيەكتە «حابار» ارناسىندا قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ.شكولنيكتىڭ سويلەگەن سوزىنەن

 

ماڭعىستاۋدا جاڭا مۇناي زاۋىتى سالىنادى 

ماڭعىستاۋدا اۋىر مۇناي وندىرىلەدى. بوزاشىدا. قاراجانباستا، قالامقاستا. اۋىر  مۇناي دەگەن نە؟ ول مۇناي قۇرامىندا ۆانادي مەن نيكەل سەكىلدى اۋىر مەتالل كەزدەسەدى دەگەن ءسوز. ودان بولەك كۇكىرت، ءتىپتى التىن دا بار. بۇنداي مۇنايدى تەرەڭدەتە وڭدەۋ قازاقستانداعى حيميا، فارماتسەۆتيكا جانە باسقا دا سالالاردىڭ دامۋىنا اسا زور سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. اۋىر  مۇنايدى كادىمگى مۇناي ايدايتىن قۇبىرمەن ايداۋعا بولمايدى، ول تەك تانكەرمەن تاسىمالدانادى. بۇل مۇنايدىڭ وزىندىك قۇنىن كۇرت كوتەرىپ جىبەرەدى. شەتەلدەرگە ول وسىنىڭ سالدارىنان سۋ تەگىن كەتىپ جاتىر دەسە دە بولادى.

ال، ەندى اۋىر مۇنايدان الگى اۋىر مەتالداردى ايىرىپ الۋ تەحنولوگياسى بار ما؟ ارينە، بار. ونى وڭدەيتىن زاۋىت كەڭەس وداعىندا باكۋدە بار بولاتىن. بىراق، ونىڭ ساپاسى، ارينە، ويداعىداي ەمەس، الەمدىك ستاندارتتان الدەقايدا تومەن جاتىر. جاقسى وڭدەيتىن زاۋىت سيتسيليادا، يتاليادا. ءسوز جوق، جاپونيادا. سول كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق بۇنداي مۇنايدى تولىق وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا ءبىر توپ مامان وسى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. باستاماشىسى - «ماڭعىشلاكمۇناي» وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى نۇرلىحان وتەۋۇلى بەكبوسىنوۆ.

جاۋعاشتىنىڭ 1989 جىلى «قازاقستان كوممەرتسيا» سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس قاۋىمداستىعىن قۇرعاننان كەيىن «ەرماكفەرروقورىتپانىڭ» باسشىسى سەمەن ارونوۆيچ دونسكويدان بولەك قويان-قولتىق جۇمىس ىستەگەن ەكىنشى ادامى وسى بەكبوسىنوۆ بولدى. جاۋعاشتى پگمك-مەن دە (پريكاسپيسكي گورنو-مەتاللۋرگيچەسكي كومبينات) وتە جاقسى بىرلەسە جۇمىس ىستەدى. بۇل كومبينات ۋران (اتوم) ونەركاسىبىنىڭ فلاگمانى ەدى. امموفوس، نيتروامموفوس سەكىلدى تىڭايتقىش تا شىعاراتىن. نارىق زامانىندا بۇل كومبينات جابىلىپ قالدى. سەبەبى، سول ماڭايداعى ۋراننىڭ كەنى تاۋسىلدى، امموفوس وندىرەتىن كەن ورنى بولمادى.

1991 جىلى اقپاندا نۇرلىحان مەن جاۋعاشتىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە، تەك ەكەۋى عانا ەمەس، ارينە، سسسر مۇناي ونەركاسىبى مينيسترلىگى قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسى ماڭعىستاۋدا جىلىنا 6 ملن.توننا اۋىر مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ جايلى بىرلەسكەن قاۋلى شىعاردى (سۋرەتتە). بۇل قاۋلىدا كوپتەگەن مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولارعا «...جىلىنا 6 ملن.توننا تەڭدەسسىز بوزاشى مۇنايىن وڭدەيتىن،  جوعارى ساپالى بەنزين، رەاكتيۆتىك جانە ديزەلدىك وتىن، بيتۋم جانە باسقا دا ونىمدەردى شىعاراتىن، سونداي-اق ۆانادي مەن نيكەل ايىرىپ الاتىن ءوندىرىسى بار ماڭعىشلاق مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ جوباسى مەن قۇرىلىسىن ىسكە اسىرۋ» جونىندە تاپسىرمالار بەرىلگەن بولاتىن. زاۋىتتىڭ قۋاتى 3 ملن.توننالىق ءبىرىنشى كەزەگى 1995 جىلى پايدالانۋعا بەرىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەلدى. تاپسىرىس بەرۋشى ول كەزدە سسسر مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى مينيسترلىگىنە قارايتىن «ماڭعىشلاقمۇناي» (ول كەزدە ماڭعىستاۋ دەگەن رەسمي اتاۋ ءالى جوق) وندىرىستىك بىرلەستىگى ەدى. 

جانە جالاڭ تاپسىرمالار بەرۋمەن ءىس شەكتەلگەن جوق، قاۋلى بويىنشا بيۋدجەتتەن قارجى دا ءبولىندى. «نىساننىڭ تەڭدەسسىزدىگى مەن ونىڭ سالانى دامىتۋداعى ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ، 1991-1995 جىلدارعا ارنالعان جوسپاردا ممز ءبىرىنشى كەزەگىنىڭ قۇرىلىسىن سسسر مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى مينيسترلىگىنىڭ ورتالىقتاندىرىلعان باستاۋىنان قارجىلاندىرۋ الدىن-الا قاراستىرىلسىن، ال، 1991 جىلدىڭ جوسپارى بويىنشا «ماڭعىشلاقمۇناي» وندىرىستىك بىرلەستىگىنە قۇرىلىس يندۋسترياسىن دامىتۋ مەن دايىندىق جۇمىستارىن   16 ملن.رۋبل مەن قۇراستىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن جابدىقتار ساتىپ الۋعا 3 ملن.رۋبل ءبولىنسىن».

            بۇل اقشانى كەڭەس وكىمەتى قايدان الدى؟ اسپاننان اقشا جاۋعان جوق، قازاقتىڭ ءوز بيدايىن وزىنە قۋىرىپ، قازاق سسر-ءىنىڭ سىرتقى ساۋدامەن اينالىساتىن مەكەمەلەرىن ىسكە تارتا وتىرىپ، جىل سايىن ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ ءبىر ميلليون تونناسىن ەكسپورتقا شىعارۋدى، سودان تۇسكەن تابىستى تىكەلەي قۇرىلىس جۇمىسىنا جۇمساۋعا شەشىم قابىلداندى. 

1991 جىل… جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن دە بۇل وڭاي جىل بولعان جوق. سوۆەت وداعى دەپ اتالاتىن الىپ يمپەريا كۇن ساناپ كۇيرەي باستادى. 1989 جىلدان كەيىن وداق قۇرامىنان اشىق شىعۋعا بەت العان پريبالتيكاداعى ءۇش رەسپۋبليكا 1991 جىلى ناۋرىز ايىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋمعا قاتىسقان دا جوق، قالعان رەسپۋبليكالاردىڭ ارقايسىسى ءوز بەتىنشە كۇنكورىسكە ىشتەي دايىندالا باستادى. بىراق، ماسكەۋ بۇرىنعىشا ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولىنان شىعارماۋعا تىرىسىپ باقتى.

ەكونوميكاسى دامىعان، ينفراقۇرىلىمى دا ەل قاتارلى قازاقستاننىڭ بۇل كەزەڭدە مينۋسىنان ءپليۋسى كوپ ەدى. باسقانى ايتپاعاندا، رەسپۋبليكادا اسكەري زاۋىتتار از بولمايتىن. قازبا بايلىق قورى جونىنەن وعان تەڭەسەر ەل مۇلدە از، ءتىپتى، رەني، وسمي سەكىلدى قۇنى التىننان جۇزدەگەن، مىڭداعان ەسە قىمبات سيرەك مەتاللدار دا وندىرىلەدى قازاقستاندا! قىسقاسى، جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە ىقىلاس-ماحابباتىنان پايدا بولعان بۇل بايتاق ولكەدە نە جوق دەيسىز، ءبارى بار! ەڭ اقىرى كوسمودرومعا شەيىن. قازاقستان شيكىزاتتان بولەك كوپ دايىن ءونىمدى دە سىرتقا شىعارىپ ساتاتىن. قازاق سسر-ءىنىڭ ءونىمى الەمنىڭ 78 ەلىنە جونەلتىلەتىن. جانە ونىڭ باسىم بولىگى دايىن تاۋار بولاتىن.

باستىسى بۇل دا ەمەس، باستىسى – ادام بايلىعى. كەڭەس كەزەڭىنىڭ ماماندارى الەمدەگى ەڭ مىقتى ماماندار بولعاندىعىنا جاۋعاشتىنىڭ سەنىمى كامىل. ولاي بولۋىنىڭ نەگىزى الەمدەگى ەڭ وزىق كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جاتىر دەپ بىلەتىن. جانە ونىڭ بۇل پىكىرىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى. دالەل رەتىندە 1961 جىلى گاگارين اسپانعا ۇشقاندا بۇكىل امەريكا ەسىنەن تانىپ قالعانىن ەسكە الايىقشى. «قالايشا، كۇنى كەشە عانا بەس جىل قىرعىن سوعىستان شىققان كەدەي ەل اقش-تان بۇرىن كوسموسقا جول سالا الدى؟!» كونگرەسس بۇل جايتتىڭ سىرىن انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ قۇزىرلى كوميسسيانىڭ جاساعان ءتۇيىنى مىناعان سايدى: «كەڭەس وداعىندا ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى اقش-تاعىدان ارتىق دامىعان!» اقش سوندىقتان دا سىرتتان ءجىبىتىپ، ىشتەن ءىرىتىپ وتىرۋ ساياسات قولداندى، ولار ەڭ الدىمەن بىزدەگى  ءبىلىم مەن دەنساۋلىق سالاسىن اقساتۋعا تىرىستى، جانە وسى جىمىسقى تىرلىگىنىڭ ارقاسىندا ءوز دەگەنىنە قول جەتكىزە ءبىلدى، ال، سونداي جاعدايعا ۇشىراماس ءۇشىن، افريكا، لاتىن امەريكاسى مەن ازياداعى كوپ ەلدىڭ كەبىن قۇشپاس ءۇشىن قازاقستانعا جىگەرلى ساياسات جۇرگىزسە جەتىپ جاتىر ەدى   دەپ ەسەپتەيدى جاۋعاشتى...

...1991-تامىزدا ماسكەۋدە اتاقتى پۋتچ بولدى، بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالار ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالاپ، سسسر بۇكىل ەلدىڭ كوز الدىندا ىدىراپ، تاراپ بارا جاتى. باستالعان ءىس اياقسىز قالماسىن دەگەن ويمەن جاۋعاشتى نۇرلىحان بەكبوسىنوۆپەن، جانە تاعى ءبىر توپ ماماندارمەن بىرگە تىزە قوسىپ قيمىلداي ءجۇرىپ، قازاقستان ۇكىمەتىن قايتا-قايتا مازالاۋدىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى قازان ايىندا اۋىر مۇنايدى تەرەڭ وڭدەيتىن ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتىن سالۋ جايلى قر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءوزىنىڭ جەكە قاۋلىسىن قايتا شىعارتتى.

گروزنىي قالاسىنداعى  «گيپرونەفتەحيم» ينستيتۋتى زاۋىتتىڭ جوبالاۋ جۇمىسىن جاساماقشى بولدى. ول ءۇشىن ينۆەستور تابۋ كەرەك، بايقاۋ (تەندەر) وتكىزۋ قاجەت. سسسر سىرتقى ساۋدا مينيسترلىگىندە مۇناي-حيميا ونەركاسىبىنە قاجەتتى ماشينا، قۇرال-جابدىق اكەلۋمەن اينالىساتىن «ماشينايمپورت» دەيتىن بۇكىلوداقتىق بىرلەستىك (بب) بار. «قازاقستان-كوممەرتسيا» كومپانياسى ەكىجاقتى، «مانعىشلاقمۇنايمەن»  جانە شەت ەلدەردەن مۇناي تەحنولوگياسى بويىنشا ارىپتەستەر ىزدەۋمەن اينالىساتىن سۋبمەردىگەر رەتىندە «ماشينا-يمپورتپەن» كەلىسىم-شارت جاساستى. شەتەلدىك ينۆەستورلار تارتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىمىز نە ەكەنىن انىق كورسەتەتىن بايقاۋ قۇجاتتارىن دايىنداۋ قاجەت بولدى. سول قۇجاتتاردى تەحنيكالىق تاپسىرما تۇرىندە جاڭاعى اتالعان گروزنىيدىڭ «گيپرونەفتەحيم» ينستيتۋتى جاسادى. جاۋعاشتى شەتەلدىك تالاپكەرلەرمەن لوندوندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ء«بىز جاسايمىز!» دەيتىندەر – تەلەگەي-تەڭىز! مۇنايعا كىم قىزىقپايدى دەيسىڭ، امەريكالىقتار دا، جاپوندىقتار دا، نەمىستەر دە، ءبارى بالعا ۇيمەلەگەن اراداي جۋعاشتىنىڭ اينالاسىندا. ولارعا گروزنىيلىقتار جاساعان تەحنيكالىق تاپسىرمانى تاراتىپ بەردى. ال، ولار بولسا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىسىپ العانداي: «بۇل قۇجات - قاجەتتى دەڭگەيدە جاسالماعان، جاسالۋى كەرەكتىڭ ءبارى قامتىلماعان، شيكى قۇجات» دەيدى. وسى كەزدە، 1992 جىلى،  قادىر بايكەنوۆ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى، ال بەكبوسىنوۆتى ماڭعىستاۋدان اكەلىپ ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ قويدى. ماڭعىستاۋعا باس ديرەكتور بولىپ ءلاززات قيىنوۆ باردى.

ەندى گروزنىيلىقتار جاساعان قۇجات جاراماسا، جارايتىنداي ەتىپ قالاي جاسالۋى كەرەك، ونداي قۇجاتتى كىم جاسايدى دەگەن ساۋال تۋدى. ماسەلەنى شۇقشيا زەرتتەۋگە جانى قۇمار جاۋعاشتى سۇراستىرسا، لوندوندا امەريكالىق يۋنيۆەرسال ويل پروداكشن (UOP)  دەگەن كومپانيانىڭ ەۆروپاداعى بولىمشەسى بار ەكەن، ول مۇناي ماسەلەسىنە بايلانىستى ەڭ كوپ ليتسەنزيا العان جانە ەڭ كوپ تاجىريبە جيناعان كومپانيا ەكەن. سولارمەن كەزدەستى. بىراق، جاۋعاشتىعا ولارمەن ءتىل تابىسۋدان كورى بايكەنوۆ پەن بەكبوسىنوۆتى تەحنيكالىق تاپسىرمانى قايتا جاساۋعا كوندىرۋ قيىنعا ءتۇستى. قانشا دەگەنمەن، قالىپتاسىپ قالعان كەڭەستىك ويلاۋ جۇيەسى ادامنىڭ ساناسىنان ءبىر كۇندە قولىن كوتەرىپ شىعا سالمايدى عوي. «گروزنىيلىقتار جاساعان جوبانىڭ نەسى جامان؟» دەگەن سۇراق قويىلادى قايتا-قايتا. اڭگىمە ونىڭ جاقسى-جاماندىعىندا ەمەس، اڭگىمە ول تاپسىرمانىڭ نەگىزىنەن تەحنيكالىق جاعىن جاساپ شىققانىندا بولىپ تۇر، ال شەتەلدىكتەرگە كەرەگى – قارجىلىق ماسەلەنىڭ كەڭ تارقاتىلىپ كورسەتىلگەندىگى. جاۋعاشتى بايكەنوۆتى لوندونعا الىپ باردى، فيرمانىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەستىردى، كوندىردى عوي، اقىرى. وسىناۋ ۇزاق-سونار، قاي جاق بولسىن ءوز مۇددەسىن جانىن سالا قورعاعان كەلىسسوزدەرگە جاۋعاشتى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇيكىمدى رەفەرەنت قىزدى ەرتىپ بارىپ ءجۇردى. بۇل نە ءۇشىن؟ وڭكەي ەر ازاماتتار جينالعان كەزدە مۇنداي قيقۋلى جيىننىڭ «ىستىعى» وپ-وڭاي كوتەرىلىپ كەتە بەرەتىن. ارالارىندا «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي» بولىپ سىلاڭداعان سۇلۋ ايەل بالاسىنىڭ وتىرۋى جىگىتتەردىڭ ساباسىنان اسىپ-توگىلمەۋىنە سەپتىگى تيەتىن. بۇل دا بولسا ءىستىڭ قامىن ويلاعاندىق...

سونىمەن، ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەر تەحنيكالىق قۇجاتتى دايىنداپ شىقتى، سوسىن  ءىستىڭ تالابى بويىنشا وسى ماسەلەگە بايلانىستى حالىقارالىق تەندەر جاريالاۋ تۋرالى قازاقستان ۇكىمەتى قاۋلى شىعاردى، ياعني ۇكىمەت تە بۇلاردى قولداپ وتىرعانىن كورسەتتى. تەندەرلىك كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ بەكبوسىنوۆ تاعايىندالدى، جاۋعاشتى – كوميسسيا مۇشەسى. حالىقارالىق بايقاۋ جاريالاندى.

ول ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت ءجۇرىپ، 1992 جىلدىڭ اياعىندا اياقتالدى. قاتىسقان Kellogg (اقش), Salzgitter (گەرمانيا), Lurgi (گەرمانيا), ERG (يتاليا), Mitsui (جاپونيا) سەكىلدى 18 كوماندانىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى تۋردان كەيىن ءۇش كوماندا قالدى. امەريكالىقتار (Kellogg), نەمىستەر (Salzgitter) جانە ءۇش جاپون فيرماسىنان قۇرالعان كونسورتسيۋم.

 

«جاپان» دەگەن ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟»

 

سونىمەن، 1993 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاپوندىق «ميتسۋي-ميتسۋبيشي-تويو ينجينيرينگ» كونسورتسيۋمى بايقاۋدى ۇتىپ شىقتى. بۇعان دەيىن ءبارى اشىق كۇرەس، ادال باسەكە بولىپ كەلدى، «وتكات-ماتكات» دەگەندى جاۋعاشتىلار بىلمەيتىن. نەمىس-امەريكالىق تاندەم - كەللوگ-زالتسگەيتەر كونسورتسيۋمى جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بارىن سالىپ-اق باقتى، ەڭ سوڭىنا دەيىن تارتىستى، دەگەنمەن، تارازىنىڭ باسىن جاپون جاعىنا قاراي اۋدارعان نارسە – ولاردىڭ بولاشاق زاۋىتتىڭ تەحنيكو-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن تەگىن جاساپ بەرەمىز دەگەن ءسوزى بولدى. بۇل دەگەنىڭىز 1,5-2 ملرد.دوللار جانە دارىگەردىڭ اۋرۋدىڭ دياگنوزىن ءدال تاۋىپ قويۋىنا تەڭ نارسە... دايۆا ەۆروپا ليميتەد (DAIWA, جاپونيا) كومپانياسى 1993 جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن قازاقستاندىقتاردىڭ قارجىلىق (تەحنيكالىق) كەڭەسشىسى رەتىندە جوبانىڭ ساراپتاماسىن جاساپ شىقتى.

بولسا دا، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ دا، وكىمەت باسشىسىنىڭ دا قۇلاعىنا تەندەر تۋرالى اقپارات جەتىپ جاتىر عوي، ولار دا ماقۇلداپ، وڭ پىكىر بىلدىرۋدە.

جەڭىسكە جەتكەن جاپوندار ەندى جالعىز تالاپ قويدى: قازاقستان ۇكىمەتى «ماڭعىستاۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ جوباسى باسىمدىق بەرىلەتىن ينۆەستيتسيالىق جوبا بولىپ تابىلادى» دەگەن قاۋلى قابىلداسا ەكەن دەدى. بار بولعانى – وسى! شىنىنا كەلگەندە، جاپوندار ءۇشىن بۇندا تۇرعان ەشقانداي ايرىقشا كەڭشىلىك تە، ارتىقشىلىق تا جوق، بۇل كوزگە كورىنىپ تۇرعان، سولاي بولۋعا ءتيىس دۇنيە، وعان باسىمدىق بەرىلۋى جاپوندار ءۇشىن ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستان ءۇشىن قاجەت نارسە. ءبىزدىڭ ەلگە بۇل اۋاداي قاجەت زاۋىت، ەندى سونىڭ سولاي ەكەنىن قاعاز جۇزىندە راسىمدەۋ عانا. ەگەر جاپوندار كەپىلدىك تالاپ ەتسە، وندا باسقا ماسەلە، ول جەردە اقشانىڭ ءيىسى شىعادى. شەتەلدىك كوپ فيرمالار كەيىن وسىدان كۇيىپ كەتىپ جاتتى. جاپوندار ونى تالاپ ەتكەن جوق. تالاپ ەتكەندەرى - ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءۇشىن ورىندالۋى تۇككە تۇرمايتىن ءبىر جاپىراق قاعاز. ول قاعاز بولماسا جاپون فيرمالارىنىڭ وكىلدەرى ءوز ەلىندەگى ديرەكتورلار كەڭەسىن، باسقا دا قۇزىرلى ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردى «قازاقستانمەن ارىپتەس رەتىندە جۇمىس ىستەۋگە، ولارعا سەنىم ارتۋعا بولادى» دەپ قالاي سەندىرە الادى؟

جاپوندار كورەگەن ەكەن... ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءوزىنىڭ ابىرويىن امان الىپ قالاتىن الاقانداي قاعازدى اقىرى بەرمەدى عوي! مىنە، بالەنىڭ ءبارى تاپ وسى ارادان باستالدى. تەرەششەنكونىڭ ۇكىمەتى قاۋلى دا شىعارمايدى، نەگە شىعارمايتىنىن ءتۇسىندىرىپ تە ايتپايدى. وسى كەزدە... جەمقورلىق دەگەن قالاي، قايدان پايدا بولادى دەسەڭىزشى – وسى كەزدە «جاڭا زاۋىت سالىپ كەرەگى جوق، ونىڭ ورنىنا اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن قايتا جابدىقتاسا جەتەدى، سول قاجەتىرەك» دەگەن «يدەيا» پايدا بولا كەتتى. ول يدەيا قايدان شىعا كەلدى؟ ونى شىعارىپ جۇرگەن اعىلشىندىق كاسىپكەر روبەرت كيسين دەگەن بىرەۋ. ول ءبىزدىڭ ۇكىمەتتەگى سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس ءمينيسترى س.ابىشەۆكە شىققان. اعىلشىندار سول جوبانى قارجىلاندىرۋعا دايىن-مىس.

ءبىتتى! ءبارى وسى «يدەيا-سىماققا» تاستاي جابىسىپ قاتتى دا قالدى. جاۋعاشتى سىزدىق ابىشەۆپەن ماڭعىستاۋ جوباسىن قورعايمىن دەپ، ءتىپتى توبەلەسىپ تە  قالا جازدادى.

-ءبىز ەكى زاۋىتقا بىردەي مۇنايدى قايدان الامىز؟

وسى دا ءۋاج بە؟

-اينالايىن-اۋ، بۇل ەكى زاۋىت ءبىر-بىرىمەن جولى ەشقاشان قيىلىسپايتىن، مۇلدەم بولەك ەكى دۇنيە عوي! ماڭعىستاۋدىڭ زاۋىتى تەك اۋىر مۇنايدى عانا وڭدەيدى، جانە ونداي مۇنايدىڭ قورى كوپ بىزدە. سەنىڭ نەڭ كۇيە كەتتى؟ نەگە قارسى شىعاسىڭ؟

تۇسىنەر، ۇعىنار ەمەس. نەمەسە ۇققىسى كەلمەيدى. ال، جاپوندار اۋىر مۇنايدى وڭدەۋدىڭ ادەمى تەحنولوگياسىن ۇسىنعان بولاتىن – مۇنايدان بەنزين، ديزەلدىك وتىن سەكىلدى ونىمدەر بولەك الىنىپ، قالعانىنان بيتۋم-مۇناي الىنادى. وڭدەۋدىڭ ەكىنشى تسيكلىندا وسى بيتۋم-مۇنايدان بارىپ اۋىر، سيرەك مەتالدار اجىراتىلادى. ء(سوز رەتىندە ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بيتۋم شىعاراتىن العاشقى زاۋىت جايلى قازاقستان پرەزيدەنتى «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ 2010 جىلى وتكەن توتەنشە قۇرىلتايىندا عانا تاپسىرما بەردى، ال زاۋىتتىڭ ىسكە قوسىلۋى 2013 جىلعا جوسپارلاندى). جاپوندار بايقاۋدا ۇتىپ شىققانننان كەيىن ماسكەۋگە كەلدى، جاۋعاشتى 3 اقپان كۇنى لوندوننان ۇشىپ كەلىپ، 4 اقپاندا ولارمەن ماسكەۋدەگى حالىقارالىق ساۋدا ورتالىعىندا قۇرامىندا ينوماتا (ميتسۋبيشي (دۇرىسى جازىلۋى وسى – ءو.ا.), فۋكۋناگا (ميتسۋي), يامادا (تويو) ي كاوري (اۋدارماشى) بار جاپون دەلەگاتسياسىمەن كەزدەستى. سول كۇنى استراحان ارقىلى اقتاۋعا الىپ كەلدى. 5 اقپان كۇنى قيىنوۆپەن جانە اقتاۋعا ۇشىپ كەلگەن بەكبوسىنوۆپەن كەزدەسۋ بولدى. 6 اقپاندا الدىن-الا كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى جانە زاۋىت سالىناتىن قۇرىلىس الاڭى بەلگىلەندى. ول ءۇشىن اقتاۋدان قالامقاسقا قاراي شىققان جول بويىندا شامامەن 25 شاقىرىم، تەڭىزدەن 6 شاقىرىمداي جەر تاڭداپ الىندى. ادەتتەگىدەي، ميتينگ وتكىزىلدى، شامپان اتىلدى، ءبارى ونى تاعى دا جاقسىلاپ «جۋدى». قۋانىشتا شەك جوق! لازار دەگەن ازامات سالىنىپ جاتقان كاسىپورىن قۇرىلىسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ول جۇمىسقا كىرىسىپ تە كەتتى. ەلەكتر جەلىسى تارتىلدى. تەڭىز جاعاسىندا جۇمىسشىلار پوسەلكەسى سالىنا باستادى. نە كەرەك، 100 ء(جۇز) ميلليوننان استام دوللار ينفراقۇرىلىمعا جۇمسالدى.

بۇل قۇرىلىستىڭ ءجۇرىپ جاتقان سەبەبى جوعارىدا ايتىلعان، 1991 جىلى قازاندا قابىلدانعان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بار عوي، سوعان سۇيەنگەندىك ەدى. ال، مىنا باسىمدىق بەرۋ جايلى قاۋلى قابىلدانباي جاتسا، جاۋعاشتىلار وعان ول كەزدە ونشا ءمان بەرىپ تە جۇرگەن جوق. نەسى بار ويلاناتىن، ول ءبىر اسا اۋىر، قابىلدانۋى قيىن ماسەلە ەمەس قوي، بۇرىنعى قاۋلى بار، تەندەر-بايقاۋ وتكىزىلدى، جەڭىمپاز انىقتالدى، جەڭىمپازدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان جوباسى دا  ادەمى، ءبىز ءۇشىن تەگىن تەن سەكىلدى ۇلكەن جەڭىلدىگى جانە بار، ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالاسى ءۇشىن دە ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايتىن ەسەپتەي وپ-وڭاي نارسە. ۇكىمەتتەگىلەردىڭ مىڭ-سان شارۋاسى بار، قولدارى تيمەي جاتقان شىعار... انىق كيسيننىڭ «اتىراۋ جوباسى» بۇلار جەڭە المايتىن «جاۋعا اينالادى» دەگەن وي جاۋعاشتىلاردىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرگەن جوق. بۇل ەكى ورتادا جاۋعاشتى جاپونياعا بارىپ قايتتى، سەبەبى ول ميتسۋي كومپانياسىمەن بۇل جوباعا دەيىن دە جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتقان، «ياماحا» ءتارىزدى ەلەكتروتەحنيكالىق بۇيىمدار، ميتسۋي ارقىلى «تويوتاعا» شىعىپ، الپاۋىت فيرمانىڭ اۆوموبيلدەرىن قازاقستانعا اكەلىپ ساتىپ جاتقان. قىسقاسى، جاۋعاشتى بۇل كومپانيالار ءۇشىن قازاقستانداعى بىردەن-ءبىر سەنىمدى ارىپتەس.

وسى ساپارىندا تەحنيكاسىمەن، تەحنولوگياسىمەن الەمنىڭ الدىنا شىعىپ كەتكەن، بۇل ەلگە كەلگەن كىمدى بولسا دا ءبىر تاڭ قالدىرماي قويمايتىن جاپوندار جاۋعاشتىنى باسقا ءبىر ماسەلەدە ويلانتىپ تاستادى.

-سىزدەردە «جاپان» دەگەن ءسوز بار ما؟

-ءيا، بار.

-بار بولسا ول ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟

-«جاپان» - كوز جەتپەس قۇلا ءتۇزدى، قول جەتپەس الىستى، الىپ ايدالانى بىلدىرەدى.

-مىنە، مىنە، ءبىز وتە كونە زامانداردا سىزدەردىڭ سول ايدالاداعى، الىستاعى ارالدارعا كەلىپ ورنالاسىپ قالعان  ءبىر بۇتاقتارىڭىز بولامىز. ءبىزدىڭ شىققان جەرىمىز سول التاي تاۋىنىڭ ارعى بەتى، بەرگى بەتى.

«ويپىرماي،ءا!» دەپ ويلادى جاۋعاشتى. «مىناۋ ءوزى شىنىندا دا جانى بار ءسوز ەكەن. كوشپەندى اتا-بابالارىمىز قايدا بارماعان ءبىزدىڭ. ءبىز ورىستىڭ تىلىمەن «جاپون» دەپ ايتىپ، جازىپ قالىپتاسىپ كەتتىك، ال جاپوندار ءوزىن «جاپان» دەپ اتايتىنى راس قوي...» جاپونداردىڭ بۇل ءسوزىنىڭ قيسىنى تاريحي دەرەكتەرمەن وتە جاقسى قيۋلاساتىنىنا جاۋعاشتى كەيىنىرەك، قازاق تاريحىمەن تەرەڭىرەك اينالىسىپ، عالىمدارعا دەمەۋشىلىك كورسەتكەن كەزىندە كوز جەتكىزدى...

ايتپاقشى، بەيتانىس، بەيمالىم قاي نارسەنى بولسىن بىلگىسى، تانىعىسى كەلىپ ەلەڭدەپ تۇراتىن  قازاقتار سەكىلدى جاپوندار دا جاڭالىققا جانى قۇمار حالىق (ولاردىڭ شىنىمەن قازاقتان شىققانىنا بۇل دا ءبىر قوسىمشا دايەك بولا الاتىن شىعار...). تەك بىزدەن ايىرماشىلىعى جاڭالىقتى ومىرگە ەندىرۋگە اسا قۇشتارلىعى بولسا كەرەك. دەگەنمەن، بۇنى ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا ءتان بويكۇيەزدىگىمىز دەپ، ءوزىمىزدى جەرگە ۇرا جونەلگەن ءجون بولا قويماسا كەرەك، جاپونداردىڭ دا شىن مانىندە «جاڭالىقشىل ۇلت» اتانعانى (گەنەرال ماكارتۋردىڭ 1945 جىلى "جاپوندار ناعىز جالقاۋ ەل ەكەن" دەپ ەيزەنحاۋەرگە جازعان حاتى بار...) ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كۇنشىعىس ەلىند اسقان تاباندىلىقپەن جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق-ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ارقاسى. وعان ۇلتتىڭ ۇلكەن-كىشىسى، كارى-جاسى، ءبىرى قالماي اتسالىستى. "جاڭالىقشىل" اتانۋ، تيتتەي دە بولسىن جاڭا دۇنيەنى ومىرگە ەندىرۋ - جاپون اتاۋلى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مارتەبە بولىپ سانالدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن يمپەراتور شەتەلدىك قوناقتاردى وزىنە تاماققا شاقىرعاندا ولارمەن تاباقتاس بولۋ باقىتى ونەرپازدارعا، اقىن-جازۋشىلارعا ەمەس، ناق وسى ونەرتاپقىشتاردىڭ ۇلەسىنە تيەدى...

ءبىز دە ايتامىز، بىراق، ايتۋمەن شەكتەلەمىز. مىسالى، اۆتوردىڭ ويىنشا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ سوڭعى جيىرما جىلدا اۋزىنان شىققان ەكىنشى كەرەمەت ءسوز ء(بىرىنشىسى: «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق!») –  «يننوۆاتسيا ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز بولۋى ءتيىس!» وتە ورىندى پىكىر، بىراق، ونى جاپوندار سەكىلدى ۇلتتىق يدەياعا اينالدىرۋ ءۇشىن كۇن سايىن، ساعات سايىن، ءۇزىپ الماي، توقتالماي، ءبىر ساتكە دە ايالداماي ىستەلۋى ءتيىس كۇندەلىكتى قارا جۇمىس ىستەلىنگەن جوق. ءىلىپ اكەتىپ، دامىتا جونەلەتىن باس ءۋازىر، ءتىپتى ءتيىستى سالا ءۋازىرى دە تابىلمادى، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە وتە ادەمى، ناعىز ومىرشەڭ يدەيانى ايتۋمەن شەكتەلدى. وسىندايدا لەنين اتتى ءبىر ەل باسشىسىنىڭ ارنايى جۇمىسشى-شارۋا باقىلاۋى اتتى، مينيسترلىكتەن دە قۇدىرەتتى مەملەكەتتىك ۇيىم قۇرعانى ەسكە تۇسەدى ەكەن... (كەيىن ونى بار بيلىكتى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قولىنا جيىپ بەرگەن ستاليندەي «كۇن كوسەم» پارتيالىق باقىلاۋ ەتىپ وزگەرتتى).

"مەن مۇندا سەنىڭ جاپوندارىڭ ءۇشىن كەلدىم...»

 

...تەندەردى جاپوندىق كونسورتسيۋم ۇتىپ العاننان كەيىن وسى ماسەلەنىڭ ۇيىمداستىرۋ جاعىن پىسىقتاۋ ءۇشىن جاۋعاشتى 1993 جىلدىڭ مامىر ويىنىڭ ورتاسىندا كۇنشىعىس ەلىنە كەلدى. ونى كەلگەن ساتتەن باستاپ-اق ەلدەگى ەڭ ءىرى توعىز كومپانيانىڭ قاتارىنا كىرەتىن «ميتسۋي» مەن ء«ميتسۋبيشيدىڭ» ۆيتسە-پرەزيدەنتتەرى باستاعان ىسكەر ازاماتتار ونى ءبىر اپتاداي قولدان-قولعا تيگىزەر بولمادى. ارينە، بۇل ەڭ الدىمەن گەوگرافيالىق تۇرعىدان وتە ۇرىمتال جەردە ورنالاسقان، قازبا بايلىققا تۇنىپ تۇرعان، جاڭادان ءوز بيلىگى ءوز قولىنا تيگەن  مەملەكەتكە دەگەن قۇرمەت ەدى. جاپوندار وزدەرىنىڭ وسى بايلىقتى بىرگە يگەرگىسى كەلەتىنىن جاسىرعان جوق.  جاپونيا الەمدەگى باي-قۋاتتىلىعى جاعىنان ەكىنشى ەل (بۇگىن جالپى كولەمى جونىنەن قىتاي ەكىنشى ورىنعا شىقتى، بىراق، جاپوندار جان باسىنا شاققاندا ءالى دە ەكىنشى ورىندى بەرمەي تۇر) رەتىندە وراسان زور قارجىسى بار ەكەنىن، ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىندا وزىق تەحنيكا مەن تەحنولوگياسى بار ەكەنىن، ەڭ باستىسى وسىنىڭ ءبارىن قازاق ەلىنىڭ ونەركاسىبىنە قۇيۋعا مۇددەلى ەكەنىن جاسىرعان جوق. جانە جاراتىلىسىنان سىپايى جاپوندار وزدەرىنىڭ بۇل ۇستانىمىن جاۋعاشتىعا بارىنشا ديپلوماتيالىق تۇردە جەتكىزدى – قازاقستان قازبا بايلىعى عانا مول ەمەس، ونىڭ جەرى دە ولشەۋسىز كەڭ-بايتاق، قاجەتتىلىك كەزىندە ول اۋماققا سانسىز جاپوندىقتى قونىستانداندىرۋعا بولادى، ال، ولار تەك تەحنولوگيا مەن ينۆەستيتسيا عانا اكەلىپ قويماس ەدى، جاس مەملەكەتتى سىرتقى كورە المايتىن كوپ دۇشپاننان دا قورعاۋعا كەپىل بولار ەدى... 

ءدال سول كەزدە «جاپونيانىڭ كۇيرەۋى» دەگەن كىتاپ شىعىپ، سونىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلگەن وسى اتتاس كينوفيلم جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋزىندا جۇرگەن. كىتاپتىڭ دا، ءفيلمنىڭ دە ءتۇيىنى رەتىندە جاپوندىقتاردىڭ اتاقونىسقا، التايدىڭ ارجاعىندا جاتقان الىپ ولكەگە قايتۋىنىڭ مۇمكىن ەكەندىگى يشارامەن بولسىن بەرىلىپ كەتەدى.

جاۋعاشتى جاپونداردان:

-شىن مانىندە وسى يدەيانىڭ ىسكە اسۋىنا نەگىز بار ما؟- دەپ سۇراعانىندا:

-نەگە جوق؟ الىس-جاقىن بولاشاقتا سونداي مۇمكىندىكتىڭ تۋا قالۋى ىقتيمال ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سىزدەردە مەملەكەت اۋماعى كەڭ، جاپونداردىڭ جارتىسى كوشىپ بارسا دا تارلىق ەتپەيدى. 

جارايدى، بۇل بولاشاقتىڭ ءىسى دەيىك... ىسكەر جاۋعاشتى ءۇشىن ازىرگە قاجەتى - جاپونداردا تەحنولوگيا بار، تەحنيكا بار، ماماندار بار، قارجى بار، ەڭ باستىسى قازاقستانمەن جۇمىس ىستەسەك دەگەن شىنايى تالپىنىس بار. ولاردىڭ قازاقستانعا قۇلاي بەرىلگەن – ەسەپسىز ءبىر قادام باسپايدى دەپ سانالاتى ىسكەر ادامدارعا قاتىستى بۇلاي ايتۋ دۇرىس بولا قويماسا دا -  ادال، اق كوڭىلدەرىن كورىپ تۇرعان جاۋعاشتىدا بۇنداي قۇلشىنىستى قالايدا پرەزيدەنتكە جەكىزۋ كەرەك دەگەن جىگەر پايدا بولدى. 

جاپونيادان كەلگەن كۇننىڭ تۋرا ەرتەسىنە نيگە، پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسىنە كىردى. كەڭەسشىسى نۇرتاي ابىقاەۆ بولاتىن. ەكەۋى بىرىنە-ءبىرى قاراما-قارسى بولمەلەردە وتىرادى.

-ۆلاديمير ۆاسيلۆيچ، مەن كەشە عانا جاپونيادان كەلدىم. جاپون «جايىندارىنىڭ» سالەمىن پرەزيدەنتكە جەتكىزۋىم كەرەك.

-جاۋعاشتى، قابىلداۋعا نۇرتاي جازادى عوي.

جاۋعاشتى نۇرتاي ابىقاەۆپەن مينيسترلەر كەڭەسىندە بىرنەشە جىل ارىپتەس بولىپ جۇمىس ىستەگەن، ونىڭ ۇستىنە ۇكىمەت ءۇيىنىڭ اسحاناسىنداعى ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىنە ارنالعان  زالدا بىرگە تاماقتاناتىن. جاۋعاشتىنى جىلى قارسى العانىمەن نۇرتاي ول كۇنى ونى پرەزيدەنتكە كىرگىزە المادى. كەلەسى كۇنى دە ءساتى تۇسپەدى. ويعا العا ءىسىن ورىنداماي تىنبايتىن جاۋعاشتى ءۇشىنشى كۇنى قاتارىنان تاعى كەلدى.

-جاۋعاشتى، - دەدى نۇرتاي، - كورىپ تۇرسىڭ عوي، ەشقانداي مۇمكىندىك جوق. سەن ودان-داعى ويىڭداعىنى قاعازعا جازىپ بەرىپ كەتشى، مەن مىندەتتى تۇردە پرەزيدەنتتىڭ قولىنا تيگىزەمىن.  

جاۋعاشتى ءنيدىڭ كابينەتىنە بارىپ وتىردى دا، قاعاز بەتىنە قىسقاشا، تەزيستى تۇردە ايتقىسى كەلگەنىنىڭ ءبارىن ءتۇسىردى. ءتىپتى جاپونداردىڭ وزدەرىن قازاقتان شىققان حالىق دەپ تۇسىنەتىنىن جازۋدى دا ۇمىتقان جوق...

سودان ەكى-ءۇش اي وتكەندە جاپوندىق 43 ادامنان تۇراتىن بيزنەسمەندەر دەلەگاتسياسىن ەرتىپ جاۋعاشتى  دەمالىس ۇيىنە كەلدى. كەلۋگە ءتيىستى وزگە دە قوناقتار مەن قازاقستاندىق لاۋازىم يەلەرى ءبارى جيىلىپ بولدى. بىراق، ىشكە ەشكىم شاقىرىلا قويمادى. جۇرت جيىرما مينۋتتاي ءيىرىلىپ فويەدە تۇرىپ قالدى. نە بولدى، نەگە كىرگىزبەيدى، تۇسىنىكسىز.

كەنەت... ەسىكتەن جىلدام باسىپ نۇرسۇلتان نازارباەۆ كىرىپ كەلە جاتتى. ءماجىلىستىڭ نەگە كەشىكتىرىلىپ جاتقانى دا بىردەن تۇسىنىكتى بولدى. جاۋعاشتىلار فويەنىڭ ەكىنشى قاباتىندا اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ەدى. پرەمەر باستاعان مينيسترلەردىڭ سالەمىن العان سوڭ پرەزيدەنت جان-جاعىن ءجىتى شولىپ شىقتى. ىزدەگەن ادامى كوزىنە تۇسپەسە كەرەك، ەندى ول  باسىن كوتەرىپ، جوعارى  قارادى. جاۋعاشتىعا «بەرى كەل!» دەپ شاقىرعانداي بولدى. جاۋعاشتى انىقتاي تۇسكىسى كەلىپ: «مەنى مە؟» دەپ ءوز كەۋدەسىن نۇسقاپ ەدى، پرەزيدەنت باسىن يزەدى. ونى قاۋمالاپ تۇرعاندار قاق جارىلىپ، جاۋعاشتىعا جول اشتى. بۇنىڭ قولىن ىقىلاستانا قىسقان پرەزيدەنت كۇلىمدەپ:

-مەن بۇگىن بۇندا كەلۋگە ءتيىس ەمەس ەدىم، سەنىڭ «جولداۋىڭدى» وقىعاننان كەيىن ارنايى كەلىپ تۇرمىن، - دەدى.

وسى كەزدە بۇلاردىڭ قاسىنا جىميا باسىپ جاپوندار دا جاقىندادى. ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەز-كەلگەن قولايلى ءساتتى پايدالانىپ قالماۋدى بويىنا كۇنا سانايتىن جاۋعاشتى دەرەۋ ولاردى پرەزيدەنتكە تانىستىردى.

-ءيا، نە ماسەلە شەشىپ جاتىرسىڭدار؟

-بۇل مىرزالار بىزبەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى، نۇرەكە. سول ءۇشىن وسىندا كەلىپ وتىر.

-جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن بۇل كىسىلەرگە نە كەرەك ەكەن؟

-«ميتسۋي» الماتىدان وفيس سالساق دەيدى.

-ال، وفيس سالۋعا نە قاجەت؟

-قالانىڭ ىشىنەن جەر كەرەك، باسقا ەشنارسە كەرەك ەمەس.

پرەزيدەنت نۇرقادىلوۆكە بۇرىلدى.

-زامانبەك، نەمەنە، بۇل شەشىلمەيتىن ماسەلە مە؟!

نۇرقادىلوۆ قالبالاقتاپ قالدى.

-شەشەمىز عوي، نۇرەكە، شەشەمىز! (بىراق، زامانبەك مارقۇم سول كۇيى بۇل ماسەلەنى شەشكەن جوق...)

پرەزيدەنت قاباعى سول ءسال تۇيىلگەن كۇيدە جاۋعاشتىعا قايتا قارادى.

-ماعان «انانى ىستەيمىز، مىنانى ىستەيمىز» دەگەن شەتەلدىكتەر كوپ كەلەدى. بىراق، سولاردىڭ ءبىر ناقتى ناتيجەلەرىن بايقاي بەرمەيمىن. جاۋعاشتى، مىنا جاپوندارىڭمەن تىكەلەي ءوزىڭ اينالىسشى. ءوزىڭ! مەن تەك سەنى بىلەتىن بولايىن، ناتيجەسىن تەك سەنەن سۇرايتىن بولايىن. ال، مەن جاعىنان تولىق قولداۋ بولادى، وعان قام جەمە!

ەندىگى ساتتە پرەزيدەنتتىڭ نازارى ءسال الشاقتاۋ قالىپ قويعان، سودان با، ايتەۋىر، تابانىنا تىكەن كىرگەندەي تىرجيىڭقىراپ تۇرعان تەرەششەنكوعا اۋدى.

-سەرگەي الەكساندروۆيچ، جاپوندارمەن بىرلەسكەن ساۋدا-ونەركاسىپ كوميسسياسىن قۇرۋ ماسەلەسى ۇكىمەتتىڭ جوسپارىندا بار ما؟

-ارينە، نۇرسۇلتان ابيشەۆيچ!

-ەندەشە، سول كوميسسيانىڭ قۇرامىنا جاۋعاشتى مىندەتتى تۇردە كىرەتىن بولسىن!

-جاقسى!

"مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتا ورالساڭ قايتەدى؟"

 

كەزدەسۋ بىتكەننەن كەيىن پرەزيدەنت جاۋعاشتىنى تاعى شاقىرىپ الدى.

-سەن مەنى قابىلداماي جاتىر دەپ وكپەلەمە. قولىم تيەتىن ەمەس شىنىندا. الداعى اپتادا سەمەيگە بارىپ كەلەمىن، سوسىن قابىلدايمىن سەنى.

ايتقانىنداي-اق، ءدال ءبىر اپتا وتكەندەجاۋعاشتىعا  نۇرەكەڭنىڭ كومەكشىسى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ قوڭىراۋ شالدى.

-جاقا، پرەزيدەنت ءسىزدى ەرتەڭ ساعات تورتتە قابىلدايدى.

جاۋعاشتى كىرىپ سالەمدەسكەن سوڭ، وتىرار-وتىرماستان پرەزيدەنت تىكە سۇراق قويدى:

-سەن وسى مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتا ورالساڭ قالاي بولادى؟

قاشان دا شاپشاڭ جاۋعاشتى بۇل جولى دا جاۋاپقا ىركىلگەن جوق.

-نۇرەكە، مەنىڭ سىزگە وسى ورىندا پايدام كوبىرەك تيەدى-اۋ دەپ ويلايمىن.

ارى قاراي اڭگىمە ناقتى ىسكە كوشتى. جاۋعاشتى پرەزيدەنتكە ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس،  باقانداي بەس حات الىپ بارعان ەدى. بىرەۋى ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتى جايلى بولسا، ەكىنشىسى «بوينگ» تۋرالى (ول جونىندە كەلەسى تاراۋدا), قىسقاسى، جاۋعاشتى كوتەرگەن بەس ماسەلەنىڭ ءبارىنىڭ دە مەملەكەت  ءۇشىن ماڭىزى اسا زور بولاتىن.

ول پاپكىسىندەگى بەسىنشى حاتىنا قولىن سوزعاندا پرەزيدەنت باسىن شايقادى:

-اۋ، سەنىڭ حاتتارىڭ بۇگىن تاۋسىلا ما ءوزى، تاۋسىلماي ما؟

-وسى - سوڭعىسى!

قابىلداۋ اياقتالدى. قوشتاسۋ الدىندا پرەزيدەنت تاعى دا:

-جاۋعاشتى، دەگەنمەن، مەملەكەتتىك قىزمەتكە قايتىپ كەلۋگە قالايسىڭ؟- دەدى.

بۇل – ءار ادامعا ونىڭ ومىرىندە ءبىر-اق رەت قويىلاتىن سۇراقتار قاتارىنان ەدى... جانە سالماعى قارا جەردەي اۋىر سۇراققا قانداي جاۋاپ بەرۋ، قالاي جاۋاپ بەرۋ ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن سىرتقا شىعاراتىن. بىرەۋلەر ويلانىپ قالادى. بۇل ونىڭ دايىن ەمەستىگىن كورسەتەدى. ەندى بىرەۋلەر ىشتەي دايىن بولسا دا، كۇتىپ جۇرگەنى جارق ەتىپ الدىنان شىققاندا جىلدام شەشىم قابىلداۋعا قاۋقارسىزدىق تانىتىپ الادى. تاعدىرىڭدى شەشەتىن وسىنداي قاس-قاعىم ساتتە ادەتتە ادامنىڭ بولمىس-ءبىتىمى باستى ءرول وينايدى. كەيبىر وتە اقىلدى، وتە ساق ادامداردىڭ سىنعا تۇسكەن شاقتا ىشكى دۇنيەسى ونىڭ ءومىر بويى كيىپ كەلە جاتقان «ساقتىق» ساۋىتىنا بوي بەرمەي كەتەدى، سول ساتتە سىرتقا جارىپ شىعادى. مۇنداي كەزدە ولار الدىندا كىم وتىرسا دا، اكىم بە، مينيستر مە، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى مە، ويىنداعىسىن ايتىپ سالادى.

تاعدىرى شەشىلەتىن ءسات تۋعانىن جاۋعاشتى دا ىشكى تۇيسىكپەن سەزىپ ۇلگەردى. ونىڭ ويلانۋعا ءتىپتى سەكۋندتىڭ جۇزدەن بىرىندەي دە ۋاقىتى كەتكەن جوق، تەك مي قىرتىستارىندا ءبىر ساۋلە جاي وتىنان دا تەز جالت ەتە قالدى،  جاۋابىن سول ساتتە-اق ساقپاننىڭ وعىنداي سارت ەتكىزدى:

-نۇرەكە، ءسوزدىڭ اشىعى، ءسىز نە ايتاسىز، سول بولادى عوي! قايتىپ كەلمەسەڭ بولمايدى دەسەڭىز، كەلەمىن-داعى!

جاۋعاشتىنى ءجۇرىسى وتە كۇشتى بولىپ شىقتى. بۇل - مەملەكەت باسشىسىنىڭ دەڭگەيىندەگى ادامنىڭ ءسوزى ەدى. پرەزيدەنت ءوز ۇسىنىسىن ايتۋىن ايتقانمەن، ءدال وسىنداي الدى-ارتىن وراپ، تىعىرىققا تىرەپ تاستايتىن، مويىن بۇلتارتپاس ناقتى جاۋاپ الامىن دەپ كۇتكەن جوق بولاتىن. سول سەبەپتى دە ول «كورەيىك»، «ويلانايىق» دەگەن ءتارىزدى  سالماقسىز كوپ ءسوزدىڭ ەشقايسىسىن اۋزىنا الماي، ءۇنسىز قالدى. جاۋعاشتى قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى. 

بۇدان سوڭ قايتىپ پرەزيدەنت تاراپىنان ونى قىزمەتكە شاقىرۋ جاسالىنعان جوق...

 

جاۋعاشتى نەگە جاپونياعا بارماي قالدى؟

 

...1994 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ ۇلىبريتانياعا ەكىنشى رەسمي ساپارى بولدى. جاپونداردىڭ تاپسىرماسى، دالىرەك ايتساق ميتسۋي كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى كۋماگاي-ساننىڭ جەكە ءوتىنىشى بويىنشا جاۋعاشتىعا لوندونعا ۇشىپ بارىپ، ءوز ەلىنىڭ پرەزيدەنتىمەن سول جەردە كەزدەسۋىنە تۋرا كەلدى. كۋماگاي-سان قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىنە الداعى ساۋىردە جاپونياعا كەلەر ساپارىندا ءبىر كۇنگى كەشكى تاماق ۋاقىتىن ميتسۋيگە ارناپ ءبولۋىن، جانە سول كەشكى تاماققا جاپوندىق ەڭ ءىرى كومپانيالاردىڭ ءبارىنىڭ جەتەكشىلەرى كەلەتىنىن جەتكىزۋىن، سوندىقتان بۇل باسقوسۋعا قاتىسۋعا قالايدا نازارباەۆتىڭ كەلىسىمىن الۋىن ءوتىندى. جاپونداردىڭ ول كەزدە قازاقستانعا كەلۋگە ىقىلاسى وتتاي ىستىق ەدى، جانە ولار ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە مۇناي-گاز سالاسىنا كىرگىلەرى كەلدى. جاپونيادا 35 مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى بار، جانە ونىڭ بارلىعى دا تەحنيكا-تەحنولوگيالىق جاعىنان الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارداعى كاسىپورىندار.

جاۋعاشتى لوندونداعى كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە پرەزيدەنتپەن جولىقتى. كۋماگاي-ساننىڭ ءوتىنىشىن جەتكىزدى. پرەزيدەنتتىڭ كەلىسىمىن الدى. سوسىن بارىپ قوشتاسار كەزدە ءوزىنىڭ وسى جوبا جايلى جازىپ، دايىنداپ قويعان حاتىن پرەزيدەنتكە ۇسىندى. ول كىسى قاسىندا تۇرعان ابىشەۆ جاققا يەگىن قاقتى دا:

 -سىزدىققا بەر، - دەدى. بەردى. الدى. الۋىن السا دا پرەزيدەنت بۇرىلىپ كەتە بەرگەن كەزدە جاۋعاشتىعا قاراپ تىستەنە:

-نەمەنە، مەن سەنىڭ حات تاسۋشىڭ با ەدىم؟! – دەگەنى. مىنە، كوكىرەك قايدا جاتىر!

-ءاي، ساعان پرەزيدەنت ال دەدى عوي!

سونىمەن تارقاستى. لوندوندا جاپون فيرمالارىنىڭ وكىلدىكتەرى وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارى دە قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ بۇل ساپارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتىر. قىسقاسى، جاۋعاشتى پرەزيدەنتتىڭ جاپوندىق ساپار بارىسى كەزىندە لوندوندا بولاتىن بولىپ شەشىلدى. توكيودان بەلگى بەرىلگەن بويدا جاپونيانىڭ لوندونداعى كونسۋلدىگى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ۆيزا اشىپ بەرەدى-داعى، جاۋعاشتى توكيوعا ۇشىپ شىعادى.

ال، ءدال سول ۋاقىتتا... پرەمەر-مينيستر تەرەششەنكو مىرزا باياعى ماڭعىستاۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى جايلى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جوياتىن وكىم شىعارادى! كىمممەن كەلىستى، كىم رۇقسات بەردى؟!..  بەكبوسىنوۆ پەن  بايكەنوۆ ەكەۋى جانىن سالىپ جۇمىس ىستەگەن بولۋى كەرەك، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قايتادان وكىمنىڭ كۇشىن جويدىرادى... جاۋعاشتىعا بۇنداي وقيعالار بولىپ جاتقانى جايلى ەشكىم ايتپاعان، شاماسى كوڭىل-كۇيىن تۇسىرمەيىك دەگەندەرى بولسا كەرەك. ال، ول بولسا ويىندا تۇك جوق، لوندوندا مىڭ-سان جۇمىسى بار، جۇگىرىپ ءجۇر. جاپونيامەن كۇنىگە حابارلاسىپ تۇرادى.

ءبىر كۇنى اۋدارماشى قىز كاوري ءوزى حابارلاستى.

-نابيەۆ مىرزا، ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ ءبارىنىڭ دالاعا كەتەر ءتۇرى بار.

-نە بولىپ قالدى؟ نەگە ولاي دەپ ويلايسىز؟

-الماتىدان حابار جەتتى، دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىنان بايكەنوۆتى شىعارىپ تاستاپتى...

ماسساعان! بۇل – «بەلگى» دەگەن ءسوز. ويتكەنى، دەلەگاتسيا قۇرامى ادەتتە كۇنىبۇرىن دايىن ەتىلىپ، بارلىق ماسەلە كەلىسىلىپ، بەكىتىلىپ قويادى. مۇندا دا سولاي بولعان-تۇعىن. ال، بۇلايشا، تابان استىنان، ءمينيستردىڭ تىزىمنەن شىعىپ قالۋى...

-... بىراق، ءسىز قاپالانباڭىز، - دەيدى كاوري. جۇمساق، جاعىمدى داۋسىمەن  مۇنى جۇباتقان بولىپ جاتىر. ءوزى دە ءبىر اتىنا زاتى ساي، جىبەكتەي سوزىلعان، سىبىزعىداي سىزىلعان جاپون قىزى. اتى دەمەكشى، كاوريدىڭ قازاقشاسى  «تاڭعى سامال» دەگەن ءسوز... – باسشىلاردىڭ ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىزعا قويار كىناسى جوق، ءسىز ءوز مىندەتىڭىزدى اتقاردىڭىز. ەندى نە دە بولسا، اقىرىنا دەيىن كۇتەمىز. ەڭ باستىسى، باسشىلىقتىڭ سىزگە دەگەن كەلىسىمى ءوز كۇشىندە، سول جاقتا بولا بەرىڭىز، تەك كەز كەلگەن ساتتە اتتانىپ كەتۋگە دايىن وتىرىڭىز.

بايكەنوۆ دەلەگاتسيا قۇرامىنان الىپ تاستالماعاندا، جاپوندار وعان «ۆيزانى دايىنداپ، ۇشىپ شىعا بەرىڭىز» دەيتىن ەدى عوي... جارايدى، ارى قاراي نە بولعانىن كەيىن كاوري ايتىپ بەردى.

"اعىلشىن-قازاق" مۇددەسى...

 

ءبىزدىڭ پرەزيدەنت الدىن-الا كەلىسىلگەن جوسپار، حاتتاماعا سايكەس جاپون ەلىنىڭ پرەمەر-مينيسترىمەن كەزدەسەدى. كەزدەسۋ ۇستىندە پرەمەر-مينيستر، ولار دا دەلەگاتسيا قۇرامىنا قاراپ كوڭىلدەرىندە تۋعان كۇدىكتىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزگىسى كەلەدى عوي، ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتى جونىندە ارنايى سۇراق قويادى. سۇراق قويعانىندا پرەزيدەنت «ماڭعىستاۋ مۇناۋ وڭدەۋ زاۋىتى - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن باسىمدىق بەرىپ وتىرعان جوبالارىمىزدىڭ ءبىرى» دەپ شەگەلەپ جاۋاپ بەرەدى. پرەمەردىڭ كوڭىلى ورنىققانداي بولادى. مۇناي-گاز ءمينيسترى كەلمەسە كەلمەسىن، ءبىر جاعداي بولىپ قالعان شىعار، ەڭ باستىسى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ۋادە بەرىپ وتىر عوي...

ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ جاپونيانىڭ ەڭ تيراجى كوپ «اساحي» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا جاپون جۋرناليستەرىنە ارناپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءۇش ءمينيسترى – ەكونوميكا ءمينيسترى م.ۇركىمباەۆ، ونەركاسىپ ءمينيسترى ا.سالاماتين جانە سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس ءمينيسترى س.ابىشەۆ ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزەدى. سۇحبات بارىسىندا قازاقستاننىڭ بۇل كەزدەسۋگە بەس ينۆەستيتسيالىق جوبا اكەلگەنى ءسوز بولادى. گازەت كەشكى نومىرىندە ونىڭ ءبارىن اتاپ-اتاپ بەرەدى. بەس جوبانىڭ ىشىندە مۇنايعا قاتىستى ءبىر دە ءبىر جوبا جوق...

سول كۇنى كۇندىز كەلىسىم بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ جاپون ەلىنىڭ كۋماگاي-سان باستاعان ونەركاسىپ «جايىندارىمەن» كەزدەسۋى وتەدى. مۇندا دا كۋماگاي-سان  مۇناي زاۋىتى جايلى سۇراقتى قويادى. پرەزيدەنت: «مەن كەشە سىزدەردىڭ پرەمەرلەرىڭىزگە ايتىپ ەدىم، بۇگىن سىزدەرگە دە قايتالاپ ايتامىن – ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتى ءبىز ءۇشىن ەڭ باسىمدى جوبا!» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى رەت! سول كەزدە ونىڭ قاسىندا وتىرعان س.ابىشەۆ وعان قاراي بۇرىلىپ، ادەتتە قازاقشا سويلەيتىن ول ورىسشالاپ: «نۋرسۋلتان ابيشەۆيچ، مى جە ەگو يسكليۋچيلي؟!» دەپ سىبىر ەتەدى. مينيستر كەشكى گازەتتە مۇنايسىز بەس جوبا جايلى ماقالانىڭ شىعاتىنىن بىلەدى، «اق پاتشام، ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز..» دەپ ەسكەرتكەنى عوي بۇل.

پرەزيدەنت – بەكەردەن-بەكەر العىر اتى شىعىپ جۇرگەن جوق قوي - موينىن بۇرماعان كۇيى سول سەكۋندتا جاۋاپ بەرەدى: «يسكليۋچيلي؟ وبراتنو ۆكليۋچيتە!» ونى ەكەۋىنىڭ قاسىندا تۇرعان كاوري عانا ەستيدى...

قىزىعى ءالى الدا... ادەتتە مۇنداي ساپارلاردان ەلگە ورالعاننان كەيىن پرەزيدەنت «ەگەمەن قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە ءىسساپار ناتيجەسى جونىندە حالىقتى قۇلاعدار ەتەتىن. بۇل جولى دا سونداي سۇحباتتا ماڭعىستاۋدا مۇناي ايىرۋ زاۋىتىنىڭ سالىناتىنى جايلى ايتىپ وتەدى... ءۇشىنشى رەت! 

جوعارى جاقتا نە بولىپ، نە قويىپ جاتاتىنىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن. ادەتتە مەملەكەتتىك ءىس-ساپاردىڭ ءار مينۋتى، تەك پرەزيدەنتتىڭ عانا ەمەس، دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ دە كىممەن، قاشان كەزدەسەتىنى، وندا قانداي ماسەلە ءسوز بولاتىنى، ءبارى-ءبارى الدىن-الا بىرنەشە رەت كەلىسىلىپ، باعدارلاما جاسالىپ، ول باعدارلامانى ەكى جاقتىڭ دا باسشىلارى كورىپ، قول قويىپ، بەكىتىپ بەرەدى. بۇل ديپلوماتيا تىلىندە «پروتوكول (حاتتاما)» دەپ اتالادى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ حاتتامامەن اينالىساتىن ارنايى ءبولىمى، قىزمەتكەرلەرى بولادى. حاتتاما ساپار بارىسىندا وتە ءبىر ەرەكشە، دالىرەگى توتەنشە جاعدايدا عانا وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ەندەشە، پرەزيدەنت وزىمەن بىرگە كىمدەردى، نە ءۇشىن ەرتىپ بارا جاتقانىن، ولاردىڭ نە الىپ بارا جاتقانىن، دەلەگاتسيا قورجىنىنداعى بەس جوبانىڭ قانداي جوبالار ەكەنىن وتە جاقسى ءبىلدى. سول بەس جوبانىڭ ىشىندە مۇناي جوباسىنىڭ جوق ەكەنىن دە ءبىلدى.  بىلمەسە ول پرەزيدەنت بولا ما؟.. سويتە تۇرا پرەمەر-ءمينيستردىڭ، وزگە ەلدىڭ ءدال ءوزى سەكىلدى ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ «كەلىسىلگەن مۇناي زاۋىتىنىڭ جوباسى جوق قوي؟» دەگەن ناقتى سۇراعىنا «ونداي جوبا - بار!» دەپ ناقتى جاۋاپ بەردى. بۇل ءوزى ەكسپرومتپەن، تابان استىندا تۋىلعان جاۋاپ پا ەدى، جوق الدە الدىن-الا ويلانىپ، دايىنداپ قويعان جاۋاپ پا ەدى؟ پرەزيدەنت ءبىر ەمەس، ءۇش رەت ماڭعىستاۋ مۇناي زاۋىتىىڭ سالىناتىنى جايلى كەسىپ ايتسا، ايتقانىنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنىمدى بولعانى عوي. بىراق، ورىندالمادى... نەگە ولاي بولعانىن ءبىلۋ بىزگە بۇيىرماعان. ونىڭ سەبەبىن جالعىز ادام بىلەدى. ءبىز تەك جورامال عانا قۇرا الامىز. (ارينە، ۋاقىت وتە كەلە بارلىق سىر اشىلادى، بىراق ول زامانعا بىرەۋىمىز جەتەمىز، بىرەۋىمىز جەتپەيمىز...). 

مەملەكەتتىڭ مۇنايعا بايلانىستى مۇنداي مىڭ قۇبىلعان ساسياساتىنىڭ باستى بولماسا دا قوسىمشا سىرى كەيىنىرەك، جاۋعاشتى الماتىدا ءوزىن ۇلىبريتانيانىڭ رەسمي ۇيىمدارىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «كازمەد لتد» ي «كارۋگول لتد» كومپانيالارىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە تانىستىرىپ جۇرگەن روبەرت دەيۆيد كيسين دەگەن اعىلشىندى كورگەننەن سوڭ، بۇل مىرزانىڭ تالاي بىلىقپايى تۋرالى تمد باسپاسوزىندە جاپپاي جازىلعان كەزدە اشىلعانداي بولدى..

اعىلشىن-ساكسون الەمىنىڭ ء«ول-ءتىرىل، تەك مۇناي ءوندىرۋشى ەلدىڭ مۇنايدى وڭدەۋىنە جول بەرمە!» دەگەن جازىلماعان، بىراق بۇزىلمايتىن زاڭى، ايتىلمايتىن، ايتسە دە بۇلجىتپاي ورىندالاتىن ەرەجەسى بار ەكەن. ولاردىڭ شيكىزاتقا باي ەل سول شيكىزات ساتۋشى ەل كۇيىندە قالۋىنا نەگە سونشاما كۇش سالعاندارى بۇگىن ەلدىڭ بارىنە تۇسىنىكتى بولىپ وتىر. وسى تاپسىرمانى ورىنداۋشى روبەرت كيسين ەمەس ەكەندىگىنە بۇگىن كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ جيىرما جىلعا جەتپەي-اق جوعارىدا ايتىلعان قاعيدا-ۇستانىم مۇلتىكسىز ىسكە استى عوي.... 

            ايتپەسە، قازاقستان «ماڭعىشلاقمۇناي» ءوب نەگىزىندە جاپوندىق كونسورتسيۋممەن بىرگە 70ح30 ۇلەسپەن بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرادى دەپ بولجالدانعان بولاتىن. قارجىلىق كەڭەسشىلەردىڭ كومەگىمەن قازاقستانعا جىلىنا 5% وسىممەن 8,5 جىلعا نەسيە بولىنگەن ەدى. ونىڭ العاشقى 4 جىلىنا جەڭىلدىك قاراستىرىلعان-تۇعىن. قالاي بولعاندا دا بۇل جوبا قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە تولىق جۇمىس ىستەيتىن تەڭدەسسىز دۇنيە ەدى. تەك، اتتەڭ... «ماڭعىشلاقمۇناي» كەيىن قۇرىلتايشىسى يندونەزيالىق كومپانيا بولىپ تابىلاتىن «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق-عا اينالدى (ول كومپانيانىڭ شىن قوجايىنى راحات اليەۆ بولىپ شىقتى...).  مەملەكەتتىك مۇددە ىسكە اسۋ ءۇشىن العىرلىق، ىسكەرلىك، بىراق، بارىنەن دە بۇرىن ساتىلمايتىن ارلىلىق قاجەت ەدى. وكىنىشكە قاراي، وتپەلى كەزەڭدە، ءتىپتى كازىر دە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اقش مەملەكەتىنىڭ اتاسى ت.دجەففەرسون «كوممەرسانتتا وتان بولمايدى!» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن ساۋداگەرلىك ۇستانىم سالتانات قۇرىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان قانداي كەرەمەت كاسىپورىننان ايرىلدى. بۇگىن ولاردىڭ قانشاسىنان ايرىلىپ جاتىر. ەرتەڭ ءالى قانشاسىنان ايرىلادى...      

جانە سولاي بولۋعا ءتيىستى دە. سەبەبى، «بايىڭدار!» دەپ ۇران تاستاعان ءبىزدىڭ بيلىك ءبىر ەمەس، ەكى رەت «لەگاليزاتسيا» جاريالاپ، ارامنان جينالعان اقشا مەن دۇنيە-مۇلىكتى زاڭدى تۇردە «ادالداپ» الۋعا ابدەن جاعداي جاساپ بەردى ەمەس پە. (بۇگىنگى تاڭدا ءۇشىنشى لەگاليزاتسيا ءجۇرىپ جاتىر...) سول ۋاقىتتا وكىمەتتىڭ نەگە مۇنداي ساياسات ۇستانىپ وتىرعانىن تۇسىندىرمەك، دالىرەگى اقتاپ الماق سىڭايداعى پرەزيدەنتتىڭ ءبىر ەمەس ەكى رەت «ناكوپلەنيە پەرۆوناچالنوگو كاپيتالا نيكوگدا نە بىۆاەت چەستنىم...» دەگەن ءسوزى ەلدىڭ ەسىندە. ەندەشە، مينيسترلەر دە قام ءسۇت ەمگەن پەندە، قىزىل-جاسىل قۋ دۇنيە كوز الدىندا «جاسىل قاعازدى» كورسەتىپ، التايى قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭداپ تۇرسا قىزىقپادى، ازعىرۋعا تۇسپەدى دەيسىڭ بە... ونىڭ ۇستىنە ءتورت ءجۇز جىلدان بەرى الەمدى بۇرىن وتارلاي، بۇگىن قارجىلاي بيلەپ وتىرعان، بيلىگىنىڭ ارقاسىندا سول الەمنىڭ بايلىعىنىڭ سەكسەن پايىزىن ءدۇمىنىڭ استىنا باسىپ وتىرعان، ادام بالاسىن قالاي الداپ-سۋلاۋدىڭ، قورقىتۋ مەن ۇركىتۋدىڭ تەڭدەسسىز مول تاجىريبەسىن جيناعان، جانە ونىسىن ەشكىمنەن جاسىرىپ-جاقاۋراتپاي «قامشى مەن كۇلشە ساياساتى» دەپ اشىق جاريالاعان اعىلشىن-امەريكان الپاۋىتتارىنا ءبىزدىڭ «باسى» بار، باسقاسى بار «ابوريگەن» مينيسترلەرىمىزدى ءبىر-ەكى-ءۇش ميلليون دوللارعا ارباپ الۋ - ايتۋعا دا تۇرمايتىن بولماشى تىرلىك قانا. ال، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا  بايۋدىڭ جولىنا جاڭادان عانا تۇسكەن بايشىكەشتەرىمىز ءۇشىن «ميلليون» دەگەن وتە كوپ اقشا بولاتىن.

مىنە، قانداي مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز، قانداي مەملەكەت قۇردىق ءبىز؟ ءبىزدىڭ ەلدى قانداي ادامدار باسقارىپ وتىر؟ قانداي ادامدار «پرەزيدەنت نوكەرلەرىن» قۇرايدى؟ قانداي ادامداردى پرەزيدەنت ءوزىنىڭ اينالاسىنا جيناپ الدى؟.. ۋازىرلەرىنىڭ ونداي تىرلىگىن پرەزيدەنت بىلە مە، بىلمەي مە، ونى ايتۋ قيىن، بىراق ءۇزىلدى-كەسىلدى «بىلمەيدى» دەۋگە تاعى بولمايدى...

بىلمەسە – ءتىپتى جاقسى، ال، بىلسە شە؟ وندا - نە ءۇشىن؟ نە ءۇشىن ءبىر رەت ەمەس، ءۇش رەت "مۇناي زاۋىتى سالىنادى!" دەدى؟!..

وسىنى ايتىپ توقتاعان، جيىرما جىل بۇرىن وتكەن وقيعانى بۇگىن باسىنان قايتا كەشىپ، قاتتى تولقىپ وتىرعان جاۋعاشتىنىڭ جۇزىنە  قاراۋ اسا اۋىر ەدى...

(جالعاسى بار)

«جاۋعاشتى نابيەۆ – ءىستىڭ ادامى» كىتابىنان ءۇزىندى

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz