«جاھاندانۋ» دەگەن ءسوز العاش ەستىلگەندە، بىزگە جەتپەيتىندەي، «قازاقتى قايتەمىز» دەپ بىزدەن اينالىپ وتەتىندەي كورىنگەن. ەندى قاراپ وتىرساق، جاھاندانۋ جىلدان جىلعا جەدەل ءجۇرىپ جاتىر جانە ول سوڭعى ۋاقىتتا كوزگە انىق بايقالاتىن بولعان. ماسەلەن، بۇدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن استانادان وزگە ۇلت وكىلدەرىن از كورەتىن ەدىك. سوڭعى بىرەر جىلدا ەلوردادا ۇندىستەر، قىتايلار، قارا ءناسىلدى ۇلتتار، تۇرىكتەر، ەۋروپالىق ۇلتتار كوبەيگەن. ولار جانە جاي قىدىرىپ جۇرگەندەر ەمەس، وسىندا كوپتەن قونىستانىپ، تۇرىپ جاتقاندار. كوپشىلىگى وزىمە كوزتانىس، كەرەك بولاتىن بولسا، كوپ قاباتتى ءۇيدىڭ ءبىر اۋلاسىندا تۇراتىن ءۇندىس، تۇرىك وتباستارىن بالا-شاعاسىمەن تانيمىن. باياعىدا ءۇندى كينولارىنان عانا كورەتىن ۇندىستەرمەن قوعامدىق كولىكتەردە قاتار وتىراتىن جاعدايعا جەتتىك. ء تىپتى، الگى «تانىس-تامىرلارىمنىڭ» كوپ قازاقتىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن سول جاعالاۋداعى ەليتالىق ۇيلەردە تۇراتىنى دا... ءجا، ونى ايتپاي-اق قويايىنشى.

ءوز ەلدەرىندە ميللياردتاپ سانالاتىن ۇندىستەردىڭ قاراسى بىزدە دە، بىزدە بولعاندا استانادا كوبەيگەن سايىن، كەلەشەككە كۇمانمەن قارايتىن كەزدەر دە جيىلەدى. ارينە، ءوز كەلەشەگىمە ەمەس، بالا-شاعامنىڭ، بارشا قازاقتىڭ ەرتەڭگى ۇلاڭدارىنىڭ كەلەشەگىنە، ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىنا. بۇرىن قازاق تىلىنە قاۋىپ جالعىز ورىستان جانە ورىس تىلىنەن عانا سياقتى ەدى. ەندى قاۋىپتىڭ قاراسى كوبەيدى. ءۇندىس، قىتاي، تۇرىكتەردىڭ سانى وسىلاي ارتا بەرسە، ۇلتىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ جۇتىلۋ قاۋپى دە جوعارىلاي تۇسەدى. وتىرىك ايتپايىن، ءبىر-ەكى جىل كولەمىندە وسى كەلىمسەكتەردىڭ قولتىعىندا كەتىپ بارا جاتقان ەكى قازاقتىڭ، ءبىر ورىستىڭ قىزىن كوردىم. ەندى ءبىر-ەكى-ءۇش جىلدا ولاردىڭ دا سانى ارتا تۇسسە، جۇتىلماعان نەمىز قالادى؟

جاقىندا  «The Washington Post» گازەتىندە ريك نواك دەگەن جۋرناليست تىلدەردىڭ بولاشاعىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كورىپتى. ول ماقالاسىندا بريتاندىق «British Council» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىن كەلتىرگەن. زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن ءتىل ۇيرەنۋگە دەگەن سۇرانىستى انىقتاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن. بۇعان دەيىن الەمدە اعىلشىن، قىتاي، فرانتسۋز، يسپان تىلدەرىن ۇيرەنۋگە جانە سول تىلدەرگە قاجەتتىلىك جوعارى بولىپ كەلسە، سوڭعى ۋاقىتتا حيندي ءتىلىن ۇيرەنۋگە سۇرانىس كوبەيە باستاپتى. بريتاندىق زەرتتەۋ ورتالىعى 2050 جىلى ىسكەر الەمدە حيندي، بەنگال، ۋردۋ، يندونەزيالىق تىلدەر جەتەكشى ورىنداردا بولادى، ودان كەيىنگى ورىنداردا يسپان، پورتۋگال، اراب جانە ورىس تىلدەرى تۇرادى جانە  وسى تىلدەردى وقىپ-ۇيرەنگەندەر دالادا قالمايدى دەگەن قورىتىندى جاساعان. بۇل تىزىمدەگى باستاپقى ءۇش ءتىل ءۇندىستان حالقى قولداناتىن تىلدەر. ياعني، ەلىمىزدە ۇندىستەردىڭ سانى ارتۋى – ۇلتقا تونگەن ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى. ەلىمىزدە ۇندىستەردىڭ قاتارى بىرتىندەپ كوبەيە باستاعان سوڭ، كوپ وتپەي حيندي ءتىلى ۇستەمدىك الا باستاماعاندا نە ىستەيدى؟

«The Washington Post» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى امەريكا حالقى الەمدەگى جەتەكشى تىلدەر اعىلشىن، يسپان تىلىندە سويلەيتىن بولعاندىقتان اقش-تا شەت ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن سۇرانىس جىلدان جىلعا تومەندەپ كەلە جاتقانىن ايتادى. ستۋدەنتتەردىڭ كوپشىلىگى فرانتسۋز ءتىلى كۋرسىنا بارعاننان، ەكونوميكا كۋرسىندا ءبىلىم العاندى الدەقايدا پايدالى سانايدى ەكەن. اۆتور كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، الەمدىك ىسكەر ورتادا اعىلشىن تىلىنەن بولەك، قولدانۋشىلارى كوپ ءتىل رەتىندە قىتاي، يسپان جانە فرانتسۋز تىلدەرى اتالعان. مۇنداي تۇجىرىمدى نەمىس لينگۆيسى ۋلريح اممون 15 جىلعى زەرتتەۋىنەن سوڭ جاساپ وتىر.

ال اۋدارما تىلگە، ياعني، كوركەم ادەبيەت نەمەسە باسقا دا وقۋلىقتار ءجيى اۋدارىلاتىن تىلدەرگە زەرتتەۋ جاساعاندار الەم بويىنشا اۋدارىلعان 2,2 ملن كىتاپقا ساراپتاما جۇرگىزگەن. زەرتتەۋشى شاحار رونەننىڭ پايىمداۋىنشا فرانتسۋز، يتاليان، نەمىس، گوللاند جانە باسقا ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلاتىن كىتاپتار كوپ ەكەن. دەگەنمەن، ورىس جانە نەمىس تىلدەرى اۋدارمادا جانە «ۆيكيپيديادا» باسىمدىققا يە بولعانىمەن، بۇل ەكى ءتىل «Twitter» قولدانىسىندا 15 توپتىڭ ەڭ سوڭىنا ازەر ىلىككەن. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، نەمىس جانە ورىس تىلدەرىنىڭ قولدانىلۋ دەڭگەيى سوڭعى ۋاقىتتا بىرقاتار سالالاردا ءسال دە بولسا تومەندەي باستاعان. ماقالا اۆتورى قورتىندى سوزىندە جوعارىدا ايتىپ وتكەن ساۋساقپەن سانارلىق تىلدەر عانا جەتەكشى رولگە يە بولادى دەگەن ءتۇيىن جاساعان.

سوندا دەيمىز-اۋ، ءبىزدىڭ ىرگەمىزدەگى الىپ كورشىمىزدىڭ ءتىلى الەمدىك دەڭگەيدە تومەن ىسىرىلا باستاعاندا، قازىردەن ءحالى مۇشكىل قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى ەرتەڭ قانداي بولار ەكەن؟..

اقپاراتتاردى ءسۇزىپ قاراساق، بىزدە مەلەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا 2012 جىلى - 2,8 ملرد. تەڭگە، 2013 جىلى - 5 ملرد. تەڭگە، 2014 جىلى - 5,1 ملرد. تەڭگە بولىنگەن. بۇل – مەملەكەت تاراپىنان ءتىلدى دامىتۋعا ۇلكەن قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. بار ماسەلە وزىمىزدە عانا جاتقان سياقتى. اينالامىزدا ءۇندىس، قىتاي، تۇرىك قاپتاي باستاعاندا، ەندىگى قامسىزدىعىمىزدى قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرمەس. سوسىن «تۇرىك اعايىندارىمىز»، «باسقا دا باۋىرلاس، ءتۇبىمىز ءبىر اعايىندارىمىز» دەگەن شەكتەن شىققان باۋىرمالدىلىقتى دا قويۋ كەرەك. انا جاقتان ءبىر تۇرىكتىڭ ء«بىز قازاقتى تۋىسقان، باۋىر سانايمىز» دەگەنىنە دە اقتارىلىپ، بارىڭدى بەرىپ باسىڭا كوتەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار ون قايناتسا دا قازاقتىڭ وزدەرىنە  ەندى باۋىر، تۋىسقان بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى. «قازانى بولەكتىڭ قايعىسى بولەك». قازاقتىڭ ماسەلەسى قازاقتان باسقا كىمنىڭ جانىنا باتقانداي؟! ولارعا ءبىزدىڭ جەرىمىز كەرەك، ەلىمىز كەرەك، قاتىن قىلۋعا قارىنداس-باۋىرىمىز كەرەك. قازاقتىڭ باسقاسىنا تۇكىرگەنى بار. قازاقتىڭ باۋىرى دا، تۋىسقانى دا، اعايىنى دا – تەك قازاق قانا! بىزدە باسقا تۋىسقان جوق. قۇداي ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ءبىر-بىرىنەن بولەك قىلىپ جاراتقاننان كەيىن، قازاقتىڭ وزىندىك كەلبەتىمەن، وزىندىك بولمىسىمەن، ءدىلىن، ءتىلىن ساقتاپ ءومىر ءسۇرۋى جاراتقان حاقتىڭ الدىنداعى پارىزى بولىپ سانالدى. ال، بۇنى ەشقاشان ۇمىتپاۋ كەرەك!

مەڭدوللا شامۇراتوۆ

Abai.kz