تۇركىلەرگە ورتاق تاريحتى ۇيعىر عالىمدارى «توناپ» جاتىر. بىشكەكتەگى «دەموكراتيا» قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ توراعاسى تۇرسىن يسلام نيازۇلىنىڭ «قىتاي الەمگە قاۋىپ ءتوندىردى» (كيتاي ۋگروجاەت ميرۋ) اتتى كىتابىن وقىپ شىعىپ، وسىنداي ويعا قالدىق. اۆتور تۇركى حالىقتارىنىڭ بەتكەۇستار ماحمۇد قاشقاري، ءامىر تەمىر، الىشەر ناۋاي سىندى تۇلعالارىن ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلى ەتىپ يەمدەنىپ العان. ءتىپتى «وعىز حان تۇڭعىش ۇيعىر يمپەرياسىن قۇردى» دەپ جازادى. ونىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، كۇلتەگىن، بۋمىن قاعان، تۇمار حانشايىم، ەدىل پاتشا – بارلىعى دا ۇيعىر بولىپتى-مىس. بۇل تۇركىلەر تاريحىن بۇرمالاۋ ەمەس پە؟

تۇرسىن يسلام نيازۇلىنىڭ «قىتاي الەمگە قاۋىپ ءتوندىردى» اتتى بۇل كىتابى 2010 جىلى ستامبۋل قالاسىنداعى «مۋدارابا» باسپاسىندا جارىق كورىپتى. مىڭ تارالىممەن جارىق كورگەن كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسى، ببك، ISBN-ءى جوق. كىتاپ ستامبۋل قالاسىندا جارىق كورگەننىڭ وزىندە رەسمي تىركەلمەگەنى كورىنىپ تۇر. كىتاپ ۇيعىرستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعى جولىندا كۇرەسكەن ازاماتتارعا ارنالىپتى. بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى تۇرسىن يسلام نيازۇلى 1936 جىلى قۇلجا قالاسىندا تۋىپ، 1955 جىلى قىرعىزستانعا كوشىپ كەلگەن ەكەن. 1989 جىلى «يتتيپاك» ۇيعىر قوعامىن قۇرۋعا اتسالىسقان. قازىر «دەموكراتيا» قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ توراعاسى ءھام بۇكىلالەمدىك ۇيعىر كونگرەسسىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتتەرىن اتقارادى-مىس. ەندى وسى ازاماتتىڭ دەرەكتەرىنە نازار سالىڭىز.

ماحمۇت قاشقاري – ءحى عاسىرداعى ۇلى ۇيعىر ويشىلى.

(دۇرىسى: ماحمۇد قاشقاري (تولىق اتى-ءجونى ماحمۇد يبن ءال-قۇسايىن يبن مۇحاممەد) (1029–1101) – تۇركى تىلدەرىنىڭ تۇڭعىش سوزدىگىن قۇراستىرۋشى، ەنتسيكلوپەديست-عالىم، اتاقتى «ديۋاني لۇعات-ات-تۇرىك» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى). 

الىشەر ناۋاي – حV عاسىرداعى ۇلى ۇيعىر اقىنى.

(دۇرىسى: ناۋاي الىشەر (نيزامەددين ءمىر الىشەر) 1441 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ۇلى اقىن، ويشىل، مەملەكەت قايراتكەرى).

ءامىر تەمىر ۇيعىر تايپاسىنىڭ بارلاس ۇرپاعىنان تارايدى.

(دۇرىسى: ءامىر تەمىر (1336–1405 ج.ج.) تەمۋريدتەر يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، بارلاس رۋىنان شىققان. بارلاس رۋى – تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ءبىرى). 

جالپى تۇركىلەرگە ورتاق تۇلعالاردى وسىلاي يەمدەنۋگە بولا ما؟

وعىز حان قۇرعان تۇڭعىش ۇيعىر يمپەرياسىنىڭ تۋى. 

(عۇن-قازاق، عۇن-قىرعىز دەپ بولۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق).

وسى كىتاپتا تاعى ءبىر قىزىق جايت بار. ەشقانداي تۇسىنىكتەمەسىز ءبىراز تۇلعالاردىڭ سۋرەتى جاريالانعان. ماسەلەن، بۋمىن قاعان، كۇلتەگىن، ەدىل پاتشا، تۇمار حانشايىم (توميريس), وعىز حان ت.ب. بارلىعىنىڭ دا كەسكىن-كەلبەتى ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلىنە ۇقساتىلعان. بۇل ساناعا جاسالىپ جاتقان شابۋىل ەمەس پە؟ 

ءتۇيىن

تۇرسىن يسلام نيازۇلى كىتابىنىڭ سىلتەمەلەرىندە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ دا ەڭبەكتەرى ءجۇر. ماسەلەن، الماس تۇرعىننىڭ «ۋيگۋرى» (2008 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن), ءسابيت ءابدىراحماننىڭ «ۋيگۋرناما» (2005 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن), قاسىم ءماسيميدىڭ «يستوريا ۋيگۋرسكوي دەرجاۆى» (2000 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن) اتتى كىتاپتارى. قازاقستاندا باسىلىپ شىققان بۇل كىتاپتاردا نە جازىلعان؟ ولاردا دا وسىنداي بۇرمالاۋشىلىق بار ما؟ ەندىگى ساۋال وسى... 

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz