تىنىمباي تولەپبايۇلى. شاپاعات
(اڭگىمە)
شىلدە ايى. تاۋلىك بويى جولدامىن. پويىز شىققان بەكەتتەن بەرى كۋپەدە ءبىر ءوزىم.
ۋاقىت وتپەي، زەرىگە باستادىم. كىتاپ وقىپ، كوزىم تالعان كەزدە، اۋىق-اۋىق تەرەزەنىڭ ار جاعىنداعى دالاعا، ەندى بىردە تەرەزە جاقتاۋىنا جابىسىپ قالعان شىبىن-شىركەيگە، سالبىراعان ورمەكشىنىڭ تورىنا قاراپ قويامىن.
پويىز ءبىر قالىپتى ءجۇرىپ كەلەدى. تەمىر جولمەن جارىسا جۇرەتىن تارام-تارام جولدا ءشوپ تيەگەن ات اربالار ء ىلبىپ بارادى. جولدىڭ كەلەسى قاپتالىندا ەلەكتر جەلىلەرى تارتىلعان باعانالاردان باسقا، يەن دالادا كوزگە تۇسەر دانەڭە جوق.
تەرەزەدەن كىرگەن ىستىق اۋا سىرتتاعى تەپلوۆوزدىڭ ىشقىنىسىن، ەسكى ۆاگونداردىڭ سالدىر-گۇلدىر تارسىلىن ايقىن جەتكىزەدى. سول ارادا كەزەكتى قالاشىقتىڭ سىرتىنان سورايعان قۇبىرلار كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ شىعا كەلدى.
پويىز ىشقىنۋىن دوعارىپ، ءجۇرىسىن باياۋلاتا باستادى.
ۆاگون ەندى جىلجي بەرگەندە، كۋپەگە ءبىر ادام كىرىپ، قارسى الدىنداعى مەنى كورمەگەندەي، باسىن سالبىراتقان تۇنجىر قالپى ءۇن-ءتۇنسىز، تومەنگى بوس ورىنعا جايعاستى. ماعان ونىڭ سىرت تۇلعاسى قاتتى اسەر ەتكەنى سونشالىق، كوزىمدى الا الماي قاراپ قالدىم. كىشكەنە قىسىق كوزىنىڭ اينالاسىنداعى بىلىنەر-بىلىنبەس ۇساق اجىمدەر مەن كىرپىدەي تىكىرەيگەن قىسقالاۋ قارا شاشىنىڭ اراسىنا ازداعان اق كىرگەنى بولماسا، جىگىت اعاسىنا كەلىپ قالعان جىگىتتىڭ بيداي ءوڭى كۇن تيمەگەندەي، جەل سۇيمەگەندەي، ۇلبىرەپ تۇر. ورتا بويى تىعىنشىقتاي، دەنەسىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ۇستىندەگى اق كويلەگىن جىرتىپ جىبەرەردەي تىرسيىپ، ەرەكشە كوز تارتادى. ول مەنىڭ قاراسىمدى سەزگەندەي، كىشكەنە قىسىق كوزىنىڭ قيىعىن تاستاپ، ۇستىندەگى كيىمىن اۋىستىرىپ بولعان بويدا، ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، پورتفەلىنەن العان جۋرنالدىڭ مۇقاباسىن اشىپ، وقي باستادى.
كۋپەنىڭ ءىشى قاپىرىق. جەلدەتكىش تە سالقىنداتۋدىڭ ورنىنا، ىستىق اۋانى ۇرلەپ ىڭىرانادى. الگىندە عانا قاسىما سەرىك كەلدى دەپ، قۋانعان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلسا دا، ونىمەن سويلەسۋگە ىلىك ىزدەپ، اۋىق-اۋىق قاراپ قويام.
ول مەنى بايقاماعانداي ءتۇر تانىتىپ، جۋرنالىن وقىپ، قوزعالماستان جاتىر. وي قۇرساۋىنان شىعا الماي، بىردە وڭ جاعىما، بىردە سول جاعىما قاراپ جاتقانىمدا، كۇن دە ەڭكەيىپ قالعان ەكەن.
وسى كەزدە باسىن كوتەرگەن سەرىگىم:
− تاماق ىشپەيمىز بە؟ – دەدى مايدا قوڭىر ۇنمەن قازاقشالاپ.
بىتىكتەۋ قىسىق كوزىن العاش كورگەندە-اق، مەن ونى قازاق دەپ ويلاعان جوق ەدىم.
− باسقا ۇلت پا دەسەم، ءوزىمىزدىڭ قازاقسىڭ با؟ – دەدىم سالعان جەردەن.
− ۇلتىم كارىس، − دەدى تومپيعان كۇيى.
− وندا ءوز ءتىلىڭدى دە بىلەتىن شىعارسىڭ؟
− بىلگەندە قانداي! ۇيدە كارىسشە سويلەسەمىز، – دەدى سەلدىر قاباعى ءسال كوتەرىلىپ، بۇلتتان شىققان كۇندەي جادىراپ.
− قايدا جۇرسەڭ دە، ءوز ءتىلىڭدى ۇمىتپاعانىڭ دۇرىس قوي. قازاقشا تازا سويلەيدى ەكەنسىڭ. قالاي ۇيرەندىڭ؟
− مەكتەپتى دە، ينستيتۋتتى دا قازاقشا وقىدىم.
− باسە.
ويلاماعان جەردەن كورشىمنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ءبىر جەردە كورگەن ادامىما ۇقساتىپ، شىرامىتقانداي بولدىم. ءبىر كومەسكى بەينە جاقىنداپ كەلىپ، الىستاپ كەتەدى. بىراق ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ەسىمە تۇسىرە المادىم. بۇرىن كورگەنىمدى ۇمىتپايتىن ەدىم. ۋاقىت ءوتىپ كوپ نارسە وزگەرسە كەرەك.
مەنىڭ ءۇن-ءتۇنسىز ويلانىپ قالعانىم، وعان اسەر ەتتى مە، كىشكەنە قىسىق كوزىن ماعان ءسال قاداپ تۇردى دا، ويىمدى وقىپ قويعانداي:
− اعا! ءتۇرىڭىز ماعان تانىس سياقتى، − دەدى كۇلىمسىرەپ.
− مىنە قىزىق! ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىققانىن قاراشى! مەن دە ءتۇرىڭدى ءبىر جەردەن كورگەن ادامىما ۇقساتىپ، قايدان كورگەنىمدى ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرمىن.
− قىزىق ەكەن! – دەدى سالماقتى كەيىپپەن باسىن شايقاپ.
− قايدا تۇراسىڭ؟ − دەدىم.
− بۇرىن ا. قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر اۋىلدا تۇرعانبىز.
ەرتەرەكتە، اكەمنىڭ اعاسى تۇراتىن جاڭاعى مەن وتىرعان ستانتسياعا كوشىپ كەلىپ ەك.
ول اياعىنا سۇيرەتپەسىن سۇقتى دا، ارتىنا بۇرىلىپ، سۇلگىسىن الا بەرگەندە، وڭ جاق قۇلاعىنىڭ تۇبىندەگى جىڭىشكە تىرتىقتى كوزىم شالىپ قالدى.
− سەنىڭ اتىڭ اۆرورا ەمەس پە؟ − دەدىم ايتارىمدى ايتسام دا، سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن.
ول ماعان جالت قارادى.
− شىنىمەن مەنى تانىدىڭىز با؟ − جاڭا ءمان بەرە قويماپ ەدىم، – دەدى ول اقتالعانداي كۇمىلجىپ.
− بۇرىن، ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇردىڭدار عوي. اكە-شەشەڭ قالاي؟
اۆرورا قولىمدى الىپ، قۇشاعىما قويىپ كەتتى.
− راحمەت، اعا! مەنى قالاي تانىپ قويدىڭىز؟
− ە، تانىماعاندا! وڭ جاق قۇلاعىڭنىڭ تۇبىندە، باياعىدا بايقاماي
ۇستارامەن كەسىپ العان ورىن ءالى تىرتىق بوپ تۇر ەكەن. سونى كوزىم شالىپ قالدى دا.
− اپىر-اي، ءا!؟
− مەنىڭ سەنەن بەس-التى جاس ۇلكەندىگىم بار. بالا كۇنىمدە شاش العاندى قىزىق كورىپ، بىرگە جۇرگەن بالداردىڭ شاشىن الاتىن ەدىم. ول كەزدە اۋىلدا شاشتاراز جوق. ءبىر كۇنى سەنىڭ شاشىڭدى الىپ بولا بەرگەنىمدە، وتكىر ۇستارانىڭ ءجۇزى قۇلاق تۇبىندەگى تەرىنىڭ ەتىن ىرسيتىپ كەسىپ كەتتى. سوندا شاپشىعان قاندى كورىپ، الدى-ارتىڭا قاراماي، شىڭعىرىپ تۇرا قاشقانسىڭ، اۆرورا.
− ءيا، ءيا! سولاي بولعان.
− سونىڭ ورنى كوزىمە وتتاي باسىلدى. ەندى تانىعان شىعارسىڭ، مەنى؟
− تانىماي قالعانىمدى كەشىرىڭىز... ودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى...
− وقاسى جوق. وندا سەن ىلميگەن ارىق ەدىڭ. قازىر سپورتسمەندەرگە ۇقساپ، دەنەڭنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ويناپ تۇر.
− راحمەت، اعا! اۋىل-ايماق امان با؟
− شۇكىر، امان. ءوزىڭ قالايسىڭ؟
− كورىپ تۇرعانىڭىزداي، − دەدى اۆرورا جىميىپ.
− سپورتتىڭ قاي تۇرىمەن اينالىسقانسىڭ؟ ءنانسىڭ عوي، ءوزى؟ – دەدىم مەن دە تاڭىرقاپ.
− سپورتتىڭ ءيسىن سەزبەيتىن ماعان ءتۇر-ءسۇرى ءبارىبىر. ەرىككەندە تۋرنيكتە وينايمىن. سول شىعار، – دەدى سامارقاۋ. – مەن قازىر...
تاعى دا ءبىر نارسە ايتقىسى كەلگەندەي، ماعان قاراپ تۇردى دا، كىلت بۇرىلىپ، جۋىنۋعا شىعىپ كەتتى.
ۇستەل ۇستىنە تاماعىمىزدى جايعاستىردىق. پويىز ءجۇرىسى بارعان سايىن ۇدەپ، سوقپا-سوقپاداعى سالدىر-گۇلدىر ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىزدى تۇك ەستىرتپەي قويدى. تاماقتى ءۇن-ءتۇنسىز وتىرىپ جەۋگە تۋرا كەلدى.
تاماقتان كەيىن، اۆرورا تەمەكى تارتىپ كەلدى. ول كەلگەسىن اڭگىمەمىزدىڭ كورىگىن قىزدىردىق.
− مۇعالىمسىڭ بە؟ قاي پاننەن بەرەسىڭ؟ – دەدىم اڭگىمەگە تارتىپ.
− مۇعالىممىن دەپ ايتقان جوق ەدىم عوي، − دەدى ول جىلى كۇلىمسىرەپ.
− ءبىزدىڭ وبلىس ورتالىعىندا پەدينستيتۋت قانا بار. سوسىن عوي ايتقانىم، − دەيمىن كۇمىلجىپ.
− سولايى سولاي، بىراق مەن مۇعالىم بولىپ ىستەگەن جوقپىن، − دەدى دە بىردەمە ايتقىسى كەلگەندەي، قىسىق كوزىن ماعان سىعىرايتىپ.
− قالاي باستارىمدى بىلمەي، ىڭعايسىزدانىپ تۇرعانىم، − دەپ ءبىر جىميىپ قويدى.
− اڭگىمە تىڭداۋعا وتە قۇمارمىن. ايتا وتىر، جول قىسقارسىن! − ونى جىگەرلەندىرە تۇسكىم كەلىپ، ادەيى داۋسىمدى كوتەردىم.
ول از-كەم ءۇنسىز قالدى.
مۇعالىمنىڭ الدىندا ساباق ايتىپ تۇرعان بالاعا ۇقساپ، اۆرورا بىردە باسىن قاسىپ، ەندى بىردە بەتىن ۋقالاپ، ءبىر اۋىق جوتكىرىنىپ، شىنىمەن قوبالجىپ تۇرعانىن بايقاتتى.
− و باستا، جىلى ورنىڭدى سۋىتپاي، كوشپەۋ كەرەك ەكەن. ء«ار ەلدىڭ سالتى − باسقا، يتتەرى − قارا قاسقا» دەۋشى مە ەدى، سىزدەردە. سول راس ەكەن. كوشىپ بارعاننان كەيىن، جالعىزدىقتان قاتتى جاپا شەكتىم. ستانتسيانىڭ باسى ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى جينالعان جەر ەكەن. سونىڭ ىشىندە قاراۋسىز، بەيباستاق وسكەن بالداردىڭ ىستەمەيتىندەرى جوق. باسىندا سولاردىڭ ىستەگەن قىلىقتارىن كورگەندە، جۇرەگىم تۇرشىكتى. بۇرىن تۇرعان جەردە تۋرنيككە اسىلىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن كۇرەسىپ، دوپ قۋىپ، قالا بەردى، جاسىرىنباق وينايتىن ەدىك قوي. ال مىنا جەردە ونىڭ ءبىرى جوق. بالاعا جات قىلىقتاردىڭ نەشە ءتۇرىن كورەسىڭ. وڭاشا جەرگە بارىپ تارتاتىندارى تەمەكى، ۇرلانىپ ىشەتىندەرى اراق، ىستەيتىندەرى ۇرلىق، سويلەگەندە بوقتىق سوزدەردى قوسىپ ايتىپ، ۇيرەنىپ كەتكەن. سونىمەن نە كەرەك، بالدارمەن ءتىل تابىسا الماي، ءبىراز ءجۇردىم. ەسەسىنە تاياقتى جەپ، ءۇستى-باسىم كوگەرىپ ءجۇردى. كەيدە قالتالارىنان پىشاعىن سۋىرىپ، جۇرەگىمدى جارىپ جىبەرە جازدايدى. قىس ايىنىڭ بەت قارىعان ايازدى كۇندەرىنىڭ بىرىندە مەكتەپتەن شىعىپ، ۇيگە بارا جاتقانىمدا ەكى ورىستىڭ بالاسى كوشەنىڭ بۇرىشىنان ءۇن-ءتۇنسىز، ارتىمنان قالماي ىلەسىپ، كىشكەنە ءجۇردى دە، وڭاشا جەرگە كەلگەندە، اياعىمنان شالىپ، ەتپەتىمنەن قۇلاتتى. سول ارادا داۋسىمدى شىعارۋعا شامامدى كەلتىرمەي، اۋزىمدى شارفىممەن جاۋىپ، ۇستىمدەگى سىرت كيىمىمدى شەشىپ العان بويدا، ۇيلەردىڭ اراسىنا قاشىپ كەتتى. كەلەسى كۇنى تاعى دا سول ەكەۋى الدىمنان شىعا كەلگەندە، زارەم ۇشقانى سونشا، اياعىمنىڭ ء الى كەتىپ، قاشۋعا مۇرشام كەلمەي قالدى. قاسىما جەتىپ كەلگەن بويى ءسال ۇزىنداۋى قالتاسىنان شىعارعان پىشاعىن جالاڭداتىپ:
− جان كەرەك بولسا، داۋسىڭدى شىعارما، ايتپەسە مىنامەن ءىشىڭدى جارام، − دەدى شىڭكىلدەپ. قاسىنداعى تاپالتاق سارى قولىمنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى دا، ادام اياعى باسپاعان قالىڭ قاردى ومبىلاپ، شەتكى ءۇيدىڭ وڭ جاعىنداعى جۇرىم-جۇرىم قاڭقاسى قالعان ەسكى تۋالەتتىڭ جانىنداعى اعاشتىڭ قاسىنا الىپ باردى.
− جۇرەگىم ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، اينالاما قاراسام، ۇرلەگەن جەلدەن جينالعان ومبى قار جەنتەكتەلگەن جەر ەكەن. بويىمدى ۇرەي بيلەپ، زارە قۇتىم قالمادى. قارسى الدىمدا تۇرعان سارىنىڭ قولىنداعى پىشاعى توبە شاشىمدى شىمىرلاتىپ كەتتى. تاپالتاق سارى ماڭقيعان جۋاس، ءالى ءبىر دە داۋسىن شىعارعان جوق.
قولىنا پىشاق ۇستاعان سارى مەنەن ەكى-ءۇش جاس كىشى بولار، سوعان قاراماي، ءتۇرى جامان قانى بەتىنە شاۋىپ، كوزگە سۋىق قارۋىنىڭ ءجۇزىن جالاڭداتىپ جانە دە ىستەگەن ىسىنە كوڭىلى كونشىپ، كوكىرەگىنە نان ءپىسىپ، ءبىر ءوزى جاۋدىڭ بەتىن قايىرعاننان كەم بولماي، شىكىرەيىپ تۇر.
− قولىمدى ارتىما قايىرىپ ۇستاپ تۇرعان تاپالتاق سارى قالتاسىنان العان بەلاموردىڭ قورابىن اشىپ، بىرەۋىن الىپ تۇتاتتى دا، قولىما ۇستاتتى.
− ەندى شىلىمدى تارت! − دەدى قارسى الدىمدا پىشاق ۇستاپ تۇرعان سارى، شىڭكىلدەگەن جىڭىشكە داۋسىن كوتەرىپ.
− تارتپايمىن، − دەدىم سازارىپ.
− ول سوزگە كەلمەي، شاپ بەرىپ قۇلاعىمنان ۇستادى.
− تارتاسىڭ! − دەدى سەلدىر قاباعى تۇكسيىپ، شىڭكىلدەگەن وكتەم داۋىسپەن.
− داۋسىم شىعىپ سويلەگەسىن بە، جاڭاعىداي ەمەس، ءبىر نارسەنىڭ سەبى تيگەندەي، بويىما كۇش پايدا بولدى.
− ال، نە ىستەيسىڭ؟ تارتپايمىن، − دەدىم قاسارىپ.
− ارتەم مىنانى قارا! ەستىدىڭ بە، نە ايتقانىن؟ – تاپالتاق سارىعا قاراپ مىرس ەتتى. ول مەنىڭ قولىمدى ارتىما قايىرعان كۇيى تۇر ەدى. جاۋاپ قاتقان جوق.
− وندا سەنىڭ مىنا قۇلاعىڭنان تارتىپ، شىڭعىرتسام، قالاي شىلىم شەككەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. سۇيتەيىن بە؟ قالاۋىڭ بولسىن، ءوزىڭ ايتشى، − دەدى ىزعارلى داۋسى جۇمسارىپ.
− ايتقانىنا كونبەسىمە بولمادى. جاعالاسسام، بۇل ەكەۋىنە كۇشىم جەتپەيدى. بوسانعان كۇندە دە، قاشىپ قۇتىلا المايمىن.
− شىلميگەن ارىق ەكەنسىڭ، اياپ تۇرمىن. ايتپەسە، سەنىڭ قۇلاعىڭنان تارتقان ماعان نە تۇرادى. بول تەز!
− شىلىم تارتسام، بوساتاسىڭدار ما؟ – دەدىم قانداي ويلارى بارىن بىلگىم كەلىپ.
− سانيا، بولسايشى. ونىمەن تاجىكەلەسىپ تۇراتىن ۋاقىت جوق، − دەدى ارتەمنىڭ جۋان داۋسى قىرىلداپ. ءۇنىنىڭ سۇستىلىعى سونشا، قارادان قاراپ زارەم ۇشتى. قولىم دىرىلدەپ، شىلىمدى اۋزىما قالاي اپارعانىمدى بايقاماي قالدىم.
− تەمەكىنىڭ ءيسى قولقامدى اتىپ، قۇسقىم كەلىپ، كىبىرتىكتەپ قالعانىما ارتەمنىڭ زىعىردانى قايناپ كەتتى.
− بۇدان ولمەيسىڭ، بول تەز! − دەپ جەلكەمنەن ءتۇيىپ قالدى.
− مەنىڭ كۇتكەنىم سول ەدى. وتىرىك ىستەگەنىمدى بىلدىرتپەي، ەتپەتىمنەن قۇلاپ بارا جاتقانىمدا، سۋىقتان قولى توڭدى ما، بوساتا سالدى.
− سونداعى ويىم − تۇرا سالا قاشىپ كەتۋ ەدى. وعان ۇلگەرمەدىم. تاپالتاق سارى قارۋلى ەكەن، مەنى قاڭباق قۇرلى كورمەي، ءبىر قولىمەن جەلكەمنەن ءبۇرىپ تۇرعىزعان كەزدە، پالتومنىڭ ىلگەكتەرى سىتىر ەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى. تەمەكىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەيمىن، قولىمدا جوق.
− شىلىم قايدا؟ تاپ! − دەپ سانيانىڭ بەتى تىرىسىپ باج ەتتى. سانيا ونى قوي، انادان بەر. بار ما؟ جىنىن تەز باسادى، − دەدى. ارتەمنىڭ قىلي كوزى كۇلىمدەپ شىعا كەلدى.
− تابىلعان اقىل ەكەن، − دەپ سانيانىڭ ءجۇزى وزگەرىپ، كىشكەنە تەسىرەيگەن كوك كوزىن ماعان قاداپ، باسىن يزەدى. ارتىنشا ءوڭى بۇرىنعى قالپىنا كەلىپ، قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
− بۇعان ونى بەرىپ، نە كەرەك؟ الدىمەن شىلىم تارتقىزىپ ۇيرەتەيىك تە، − دەدى.
− ونىڭ نەسىن ايايسىڭ، كەشەگى پالتوسىنىڭ اقشاسى ەمەس پە؟ سونى تارتسىن، − دەپ الدەنەگە كوڭىلدەنگەندەي جىميدى.
− ازىرگە بۇعان تەمەكىنى تارتقىزىپ ۇيرەتكەن دۇرىس شىعار. قولىمىز وعان ارەڭ جەتكەندە... − دەدى كىشكەنە سارى قينالىپ.
− مەيلى، وندا، − دەپ تاپالتاق سارى كەلىسە كەتتى.
سانيا ءوزى تارتىپ تۇرعان شىلىمىن ماعان بەرىپ جاتىپ:
− قورىقپا، ءبىر-ەكى تارتقاسىن ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، − دەدى. كوزى جىرتيىپ، ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتە كۇلدى.
سانيانىڭ بىلگىشسىنىپ، ماعان اقىل ايتىپ تۇرعانىنا جىنىم
كەلدى. بىراق قولىمنان نە كەلەدى، بوسقا تاياق جەگەننەن باسقا، − دەپ ءوزىمدى تەجەدىم. ىشىمنەن دامەلەنگەن ءۇمىتىم ۇزىلگەنىنە كوزىم جەتكەندە، قاتتى نالىپ، ۇنجىرعام ء تۇسىپ كەتتى. ەندى ماعان ايتقانىن ورىنداۋدان باسقا جول قالمادى.
− بۇ جولى قولىم دىرىلدەمەدى. شىلىمدى شەككەن كەزدە، كوزىمدى جاس بۋىپ، قاقىلداپ، ءۇستى-ۇستىنە جوتەلدىم.
− مىنە جىگىت! بۇل سەنىڭ ەر جەتكەنىڭنىڭ بەلگىسى، − دەدى.
− ارتەم قىرىلداعان جۋان داۋسىمەن جىرقىلداي كۇلىپ ءماز.
− بۇدان بىلاي ساعان ەشكىم تيىسپەيدى. سەبەبى ءبىز سەنى قورعاپ جۇرەمىز.
− ۇقتىڭ با؟ − دەدى ارتەم كوڭىلدەنگەن كۇيى.
− ەكەۋى ءبىراز ءىس تىندىرعانداي، مەنى جايىما قالدىرىپ، ءماز بولىپ كۇلىپ، ءوزارا سويلەسىپ كەتتى. نە ايتىپ جاتقاندارىندا مەنىڭ شارۋام بولعان جوق. ءبىر ء سات تە بولسا، ولاردىڭ مەنى ەلەۋسىز قالدىرعانىنا قۋاندىم. ويىم الاڭ. ءالى دە قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولىن تابۋعا تىرىسىپ، تاناۋىمدى تارتىپ، اۋىق-اۋىق كوزىمدى سۇرتكەن بولىپ، اينالاما بىلدىرتپەي قاراپ قويام. ءبىر كەزدە توبەسى ورتاسىنا ء تۇسىپ، جارىم جارتىلاي ساباننان قالاعان قابىرعاسىنىڭ قاڭقاسى تۇرعان ء ۇيدىڭ جانىندا كەتىپ بارا جاتقان، ميليتسيا فورماسىن كيگەن ادامدى كورىپ قالدىم.
− اعاي! − دەپ ايقايلاعان داۋسىمنىڭ قالاي شىققانىن ءوزىم دە بايقاماي قالدىم.
− ول مەنىڭ داۋسىمدى ەستىپ جالت قاراعاندا، ارتەم مەن سانيا مەنىمەن شارۋالارى بولماي، تۇرا قاشتى. سانيا قالىڭ قاردا اياعىن زورعا كوتەرىپ، جۇگىرە الماي بارا جاتسا دا، ماعان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، سەس كورسەتتى. ونىڭ ماعان: «سازايىڭدى تارتاسىڭ، اسىقپا،» − دەپ بارا جاتقانىن ۇقتىم.
− قالىڭ قاردى ومبىلاپ، ميليتسياعا جەتكەنىمشە، ەنتىگىپ شارشاپ قالدىم. جاسى قىرىقتى القىمداعان سارى جىگىت ەكەن. ءسىرا، ءتۇسىم قاشىپ كەتسە كەرەك. مەنى مالاقايىمنىڭ سىرتىنان سيپاپ، كۇلىپ قارسى الدى.
− انا ەكەۋى ساعان ءتيىسىپ ءجۇر مە؟ – دەدى جولسىز جەردە جۇگىرە الماسىن ءبىلىپ، ۇزىن كوشەنىڭ بويىمەن قاشىپ بارا جاتقان ەكەۋىنىڭ ارتتارىنان قاراپ.
− يا، − بۇزاقىلاردىڭ زورلاپ شىلىم شەككىزگەنىنە كۇيىنىپ، ىزادان جارىلارداي بولىپ، داۋسىم زورعا شىقتى.
− نە دەيدى؟
تانىمايتىن ۇلكەن كىسىنىڭ الدىندا سويلەي الماي، باسىم سالبىراپ تۇردىم.
− اتىڭدى ايتشى.
− اۆرورا!
− اۆرورا، انا قارسى الدىمىزدا تۇرعان ەكى قابات قىزىل ءۇيدى كوردىڭ بە؟ ەندىگارى كوشەدە سوتقار بالدار تيىسەتىن بولسا، سول جەرگە بارىپ، دەجۋرنىي ميليتسياعا ايتساڭ، ولاردى سو بويدا ۇستايدى. سوسىن ەسەپكە الىپ، نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن كۇندە باقىلاپ وتىرادى. ۇقتىڭ با؟ ۇيىڭە قورىقپاي بارا بەر. ەندى ساعان ەشكىم تيىسپەيدى. مەن اسىعىس ەدىم، جاقسى اۆرورا، − دەپ باسىمنان سيپاپ، اياعىن تەز-تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
− اكەڭ، بولماسا شەشەڭ، مەكتەپكە بارىپ ايتپادى ما؟ − دەپ ەدىم. اۆرورا كەكەتكەندەي مىرس ەتتى.
− اتى-ءجونىن بىلمەيتىن بالداردى قايدان تاپسىن. بىراق مەن ۇيگە شاعىمدانبايتىن بالا بولدىم. بار بىتىرەتىنىم − ىشىمنەن تىنىپ جۇرە بەرۋشى ەدىم.
− بىردە ءتۇس اۋا ۇيدەن شىعىپ، كوشەگە قاراي جۇرە بەرگەنىمدە، ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى شارباقتىڭ قۋىسىنا جينالعان كورشىلەردىڭ بالدارىن كورىپ، قاستارىنا باردىم. ءبىرىنىڭ قولىنا ءبىرى جارماسىپ، شىلىم تارتىپ تۇرعان ۇستىنەن ءتۇستىم. ايتىپ قويادى دەپ قورىقتى ما، سوڭعى كەزەگى ماعان ء تيدى. بۇ جولى كانىگى شىلىم شەگىپ جۇرگەن كىسىشە اۋزىمنان ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ شىعارعان كەزدە:
− ءما، مىنانى قارا! قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ، ءاي، − دەپ ءبارى قويشا جامىراپ قويا بەردى. وسى تەمەكىنى سول كۇننەن باستاپ، تارتىپ كەتتىم. ادام جامان نارسەگە نەگە ءۇيىر بولعىش كەلەدى، وسى. وسىنى قانشا قويامىن دەسەم دە، قويا المادىم. دەنساۋلىققا جاۋ ەكەنىن بىلە تۇرا تارتامىز، وزىڭە جاساعان قيانات ەمەي، نەمەنە! − دەدى دە، قولىنداعى شىلىمىن ەرنىنە قىستىرىپ شىعىپ كەتتى.
نەبىر وقيعالاردى باسىمنان وتكىزىپ، ونىنشى سىنىپقا كوشتىم. جاز
ايىنىڭ جايماشۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە، كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرعان مەن قاتارلى ءۇش بالا جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتقان ماعان:
− توقتاي تۇرشى، – دەپ ىشىنەن سيديعان سارىسى قاسىما كەلدى.
− تيمۋر، − دەپ بىردەن قولىن بەردى.
− قورىقپا، ءبىز ساعان تيىسپەيمىز. سەنىڭ، جالعىز جۇرگەنىڭدى ءجيى كورەم، دوستاسساق قايتەدى، − دەدى قولىمدى جىبەرمەي، قىسىپ ۇستاعان كۇيى.
− يارمولا! − دەدى قاباعى تۇكسيگەن بيداي ءوڭدى بالا تيمۋردىڭ قاپتالىنان ساۋساعىنىڭ ۇشىن شوشايتىپ، جوعارى كوتەردى.
مۇرنى سورايعان، قۋشىق كەۋدە، قارا تورى بالا دا ءوزىن تانىستىرىپ:
− نيكونار! − دەدى.
― اۆرورا!
سول ارادا اڭگىمەنىڭ ىڭعايىنا قاراي، مەن دە، مەكتەپتە بىرگە وقيتىن دوستارىم جايلى سويلەدىم. ۇشەۋى ماعان ريزا بولىپ، ارقامنان قاقتى. ءار نارسەگە ءبىر نارسە سەبەپ بولاتىنداي، سويلەسە كەلە، كوشەدەگى بۇزىق بالدارعا ۇقسامايتىنداي ەرەكشە كورىندى. ءسوزىمىز جاراسىپ كەتتى. ارتىنان ءجيى كەزدەسىپ تۇردىق. ءسۇيتىپ جۇرگەندە، ونىنشى سىنىپتى بىتىرەتىن ۋاقىت تا تايانىپ، ەسەيىپ ەرجەتكەنىمىزدى سەزىنىپ، جاڭا ءبىر كەڭ دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعانداي، قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي جۇردىك. تورتەۋمىز مارە-سارە بولىپ، كوڭىلدى جۇرگەن كۇندەرىمىزدىڭ بىرىندە كافەگە كىرىپ، ءبىر-ءبىر كرۋجكىدەن سىرا ىشتىك. مەنىڭ العاش سىرانىڭ ءدامىن تاتقانىم وسى ەدى. كوشەگە كوڭىلدى شىقتىم.
جاقىن جەردەن شىققان مۋزىكانىڭ داۋسىن ەستىگەندە، نيكوناردىڭ مۇرنى سورايىپ، كىشكەنە كوزىنىڭ قاراشىقتارى جىلتىلداپ، ۇشەۋمىزگە كەزەك قاراپ الدى دا:
― ۇيىقتاپ تۇرسىڭدار ما؟ سەلت ەتپەيسىڭدەر عوي. مۋزىكانىڭ داۋسىن ەستىدىڭدەر مە؟ – دەدى كۇلىمدەپ.
― ەستىگەندە قايتەمىز، ال ەستىدىك، − دەدى تيمۋر قىڭىرايىپ.
― جاڭاعى سىراعا ماس بوپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟ − دەدى يارمولا كەلەمەجدەي كۇلىپ.
― اناعان قاراشى، مۋزىكاعا ەسى كەتىپ، كوزى ويناپ تۇر، − دەدىم مەن دە نيكونارعا قىزىعا قاراپ. مەنىڭ ءسوزىم وعان دەم بەرىپ جىبەردى-اۋ، دەيمىن.
― جۇرىڭدەر، كەتتىك، − دەپ ءاي-شايعا قاراماي، مۋزىكانىڭ داۋسى شىققا جاققا بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ىمىرت ۇيىرىلە ورتالىق الاڭدا گارموندى بەزىلدەتىپ، مۋزىكانىڭ قۇيقىلجىعان اسەم اۋەنىنە بيلەپ، ءان سالىپ جۇرگەن ساۋىقشىل جاستاردىڭ اراسىنا، ءبىز دە بارىپ قوسىلىپ كەتتىك. انشىلەردىڭ اۋەندى اسەم سازى بۇكىل كوشەگە شالقىپ توگىلۋدە. انشەيىندە اۋزى تىنىم تاپپاي، ءان ىرعاعىنا قوسىلىپ، ىڭىلداپ جۇرەتىن نيكونار بار قىزىقتان قالىپ قويعانداي، بىردەن توپتىڭ ىشىنە ەنتەلەي كىرىپ، كۇمىستەي تازا داۋسىن كوتەرىپ، قوسىلا شىرقايدى. ونىڭ داۋسى كوشە بويىن جاعالاپ، قيانعا سامعاپ كەتە باردى. تۇرعانداردىڭ تۇلا بويلارى شىمىرلاپ، تىنىستارى كەڭىنەن اشىلىپ، اڭىرايعان كەيىپتە، نيكوناردان كوز الماي قالعان.
انشىسىماقتار اندەرىن اياقتاپ، ۇندەمەي نيكونارعا قاراپ تۇر. ونىڭ ءوڭى بال-بۇل جانىپ، كوزدەرىن جۇمىپ، اسەم ءاننىڭ اسەرىنەن ايىعار ەمەس. جەردەن ەندى-ەندى كوتەرىلە بەرىپ، قاراڭعىدا ۇيلەردىڭ ۇستىمەن قالقىپ، قيانداعى جۇلدىزدارعا قاراي، قالىقتاپ كەتكەندەي بوپ كورىنگەن.
ءانشىنىڭ اسەم داۋسى بۇكىل كوشەگە جايىلا، شالقىپ توگىلەدى. سويتەدى دە، قۇددى ءبىر تىنا ماۋجىراپ، ءلاززات قۇشاعىنا بولەنگەندەي بولادى.
ءان اياقتالعاندا ءبىزدىڭ نيكونار قوشەمەتتىڭ استىندا قالدى. ارتىنشا ويناقى اۋەن وينالىپ، جيىلعان جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىردى.
تيمۋر دا قالىسپاي، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اۋىستىرىپ، بيلەپ ءجۇر. ول دا بار ونەرىن سالىپ، ءۇيىرىپ-ءيىرىپ اكەتىپ، شىركوبەلەك اينالدىرىپ بيلەيدى.
كوپشىلىكتەن ءبولىنىپ، شەتتە يارمولا ەكەۋمىز تۇرمىز.
ءبىر كەزدە توپتىڭ ىشىنەن مانا كورىنبەگەن، جاسى وتىزداناسقان،
سىرىقتاي ۇزىن سارى ماڭدايىنا تۇسكەن ساباۋ-ساباۋ، جيرەن شاشى جالبىراپ، ۇستىندەگى اق كويلەگىنىڭ اشىق ومىراۋىنان، ايەل سۋرەتىنىڭ باسى قىلتيىپ، القا-سالقا كۇيىندە بيلەپ جۇرگەن تيمۋرعا ويقاستاپ جەتىپ باردى.
― سەن نەگە مەنىڭ ايەلىممەن بيلەيسىڭ؟ – دەدى ەكپىندەپ. سالعان جەردەن تارعىل داۋسى ىزعارلى شىقتى. تيمۋردى قاشىپ كەتەدى دەپ ويلادى ما، شاپ بەرىپ قولىنان ۇستاپ الدى. شۇڭىرەك، كوكپەڭبەك تۇز كوزى وتە سۋىق. قۋشىق ماڭدايى جيىرىلىپ، اشۋعا ءمىنىپ العان. بۇرىننان وندا ءوشى بار ادامداي، ءوڭى تۇتىگىپ تۇر. سويلەگەن ءسوزى مۋزىكانىڭ داۋسىنا قوسىلىپ، كۇمبىرلەپ ەستىلدى. سو بويدا سىرىقتاي ۇزىن جىگىتتىڭ ايەلى كىم ەكەنىن بىلگىم كەلىپ، جان-جاعىما قارادىم. بيلەپ جۇرگەن توپتىڭ اراسىنان ەتجەڭدى كەلگەن كەلىنشەك ەكەۋىنە كوزىن الماي قاراپ تۇردى. بىراق ۇزىن تۇرا وعان كوڭىل اۋدارىپ قاراعان جوق. ونىڭ ءوز ەسەبى وزىندە بولسا كەرەك، دەگەن وي كەلدى ماعان.
ۇزىنتۇرانىڭ ءتۇرىن كورگەن تيمۋر قاپەلىمدە نە ايتارىن بىلمەي، كىناسىن مويىنداپ تومەن قارادى.
جىگىتتىڭ كوزى ەجىرەيىپ، تيمۋردىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇر.
― نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ − دەدى.
― تۇسىنبەدىم، نە دەدىڭ؟ – دەدى تيمۋر اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ءتىلى
كۇرمەلىپ.
― سەن نە، ساڭىراۋسىڭ با؟ ايەلىممەن نەگە بيلەيسىڭ دەپ
تۇرمىن عوي، ساعان.
― بۇل جەردە جالعىز سەنىڭ ايەلىڭمەن ەمەس، باسقا دا قىز-
كەلىنشەكتەرمەن بيلەدىم. وندا تۇرعان نە بار؟ – دەدى تيمۋر قاباعىن كىرجيتىپ.
― سەن ولاي بۇلتارما! – دەدى ۇزىنتۇرا.
― سەن دە بوسقا تيىسپە، ماعان. مەن سەنى تانىمايمىن. ءاي-ءشاي جوق،
نەگە تيىسەسىڭ؟ – دەپ تيمۋر ءارى قاراي ايتا الماي، ىزادان بۋلىعىپ قالدى.
― ءبارى ءبىر مەن ساعان شىنىڭدى ايتقىزباي قويمايمىن.
― مىنانى كوردىڭ بە؟ – دەپ جۇدىرىعىن كورسەتتى دە، − الدە مەنىڭ
ايەلىمدى بۇرىننان تانيسىڭ با؟ قۇشاعىڭا قىسىپ، ءماز بولىپ سويلەستىڭ. مەن ءبارىن دە كوردىم.
ەكەۋىنىڭ داۋرىعىپ، كەرىلدەسكەن داۋىستارىنا بيلەپ جۇرگەندەر دە ء ۇرپيىسىپ قاراپ قالدى. مىنەزى اۋىر يارمولا بيمەن شارۋاسى بولماي، قيالعا بەرىلىپ، الىستى شارلاپ كەتسە كەرەك، ايقاي شىققان جاققا ەندى قاراپ، قاپتالىندا تۇرعان ماعان:
― اناۋ نە دەپ تۇر. ءجۇر، بارايىق، − دەدى. مەن ونىڭ سوڭىنان ەردىم.
― ەكەۋىڭنىڭ بولىسە الماي جاتقاندارىڭ نە؟ – دەدى ول قاستارىنا بارعان بويدا.
يارمولانى كورگەندە، ۇزىنتۇرانىڭ قىزارعان كوزى اقشيىپ كەتتى.
― ساعان نە كەرەك؟ كەت ءارى، جان كەرەك بولسا، − دەدى تارعىل داۋسى شىتىناپ.
يارمولا ونىڭ ءسوزىن قاپەرىنە دە العان جوق. قايتا ودان سايىن قايسارلانا ءتۇستى.
― مەن سەنەن ادام قۇساپ، سۇراپ تۇرمىن عوي. نەگە اكىرەڭدەيسىڭ، − دەدى.
ايقاي شىققان داۋىسقا قاراپ قالعان توپتىڭ ىشىندە نيكوناردا بار بولاتىن. ول دا كورگەن بويدا، قاسىنداعى بيلەگەن قىزبەن شارۋاسى بولماي، ەمپەلەڭدەپ قاسىمىزعا جەتىپ كەلدى. تورتەۋمىز ءتورت شەتتەن، سىرىقتاي ۇزىن بويلى جىگىتتى قورشاپ الدىق.
ۇزىنتۇرا تورتەۋمىزگە قارسى تۇرا الماسىن ءبىلدى مە، قاشاتىن ادامداي اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراپ، وزىنە قادالعان كوزدەردى كورگەندە، قايتا جىگەرلەنىپ، كىشكەنە قىزارعان كوزى شاراسىنان شىعا الارىپ، تورتەۋمىزگە كەزەك-كەزەك ايباتتانا قاراپ، ءسال تۇردى دا:
― سەندەرگە نە كەرەك؟ – دەدى تۇكسيگەن قاباعىن قارس جاۋىپ.
― بۇل سۇراققا ءبىرىنشى سەن جاۋاپ بەر. باسە، ساعان نە كەرەك؟ – دەدى يارمولا.
― سەندەردىڭ قولدارىڭنان نە كەلەدى، سوندا؟ وڭكەي سۇمپيگەن سۇمەلەكتەر، – دەدى ول دا ەسەسىن جىبەرمەي.
جانجالدىڭ ءجون-جوسىعىن ەندى تۇسىنە باستاعان نيكوناردىڭ كوك كوزى ەجىرەيىپ:
― كىم سۇمەلەك ەكەنىن ءالى كورەسىڭ، اسىقپاي تۇرا تۇر. الدىمەن سۇراققا جاۋاپ بەر، − دەدى.
― بۇل جەردەن وڭاي قۇتىلام دەپ ويلاما، ورىنسىز جالا جاۋىپ،
تيىسكەنىڭ ءۇشىن، سىباعاڭدى الماي كەتپەيسىڭ. ونى ءبىلىپ قوي، − دەدى اشۋى تەرىسىنە سىيماي كەتكەن تيمۋر شىداي الماي.
ونىڭ تاس قىپ ۇستاعان قولىن، تيمۋر جۇلقىپ جىبەرىپ، بوساتىپ الدى.
سو كەزدە تۇنگى جارىققا شاعىلىسىپ، بىلەگىنەن سىپىرىلىپ، جەرگە تۇسكەن التىن باۋلى ساعاتىن ۇزىنتۇرا سونداي ءابجىل قيمىلمەن، جىپ ەتكىزىپ، قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
― ساعاتىمدى بەر! − دەپ قولىن سوزعان تيمۋردىڭ اششى داۋسى ءتۇن تىنىشتىعىن ءدۇر سىلكىندىردى.
وسى كەز بەيمەزگىل شاقتا شىعىپ جاتقان ايعاي-شۋعا ءۇرپيىسىپ قاراپ تۇرعان توپتىڭ جايمەن جىلجىپ، جاقىنداپ قالعانىن بايقاپ قالعان ۇزىنتۇرا، اياق استىنان ىزعارىن شاشقان كەلبەتىنەن ايىعىپ، وزىنەن-ءوزى قيپاقتاپ، اينالاسىنا قاراي بەردى.
― نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ مەن سەنەن ساعات العان جوقپىن، − دەدى بەتى شىمىرىكپەستەن. ال، نە ىستەيسىڭ دەگەندەي سازارىپ، تيمۋردان كوزىن الماي قارادى.
وسى كەزدە اشۋى تەرىسىنە سىيماي كەتكەن يارمولا ۇزىنتۇرانى اياقپەن ىشتەن تەپتى. بىراق ونى ەلەڭ قىلعان ول جوق. تيمۋردىڭ سوزعان قولىنان ۇستاپ، وزىنە تارتىپ، يتەرىپ جىبەردى. ونى قۇلاپ بارا جاتقان جەرىنەن، مەن ۇستاپ قالدىم. سوسىن يارمولانى جاقتان ءبىر سالدى. نيكونار دا قاراپ تۇرماي، بەلدەن تەپتى. سىريعان ۇزىن دەنە اياعىن ءبىر-ەكى باسىپ، جولدىڭ جيەگىندەگى تاسقا ء سۇرىنىپ قۇلادى. توبەلەسكە يكەمسىز مەن دە قوسىلىپ، تورتەۋمىز ونى تۇرۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، جىنىمىز قوزىپ، ەسەرلەنىپ سوققانىمىز سونشا، ء بىر ۋاقىتتا قۇلاعىن ۇستاپ، قۇلىنداعى داۋسى شىقتى. وعان دا قاراماي، ءالى دە تەبە بەرەر مە ەدىك، ەڭگەزەردەي ەكى ساقشى جەتىپ كەلىپ، تورتەۋمىزدى باسى-كوزىمىزگە قاراماي، قولىنداعى تاياعىمەن توپەپ ۇرعاندا، كوزىمىزدىڭ وتى جارق ەتىپ، قاشۋعا مۇرشامىز كەلمەي قالدى. ارتىنشا بيپىلدەتىپ، ميليتسيانىڭ ماشيناسى جەتتى.
ۇزىنتۇرا قيرالاڭداپ، زورعا تۇردى. مۇرنى قاناعان.
قۇلاعىن ۇستاپ ىڭىرسىپ، ۋھلەي بەرەدى. ءتىس قاققان بالە ادەيى ىستەدى مە، كىم ءبىلسىن.
ساقشىنىڭ بىرەۋى كەلگەن ميليتسيا لەيتەنانتىنا:
― ءبىر ادامعا تورتەۋى جابىلىپ ۇرىپ جاتقان ۇستىنەن تۇستىك، − دەدى.
ول سوزگە كەلمەي:
− ماشيناعا اپارىڭدار، − دەپ نۇسقاۋ بەردى. ءوزى شەتكە شىعىپ، راتسيامەن سويلەستى. ميليتسيادا ەكى ساعات وتىرىپ، جاۋاپ الىپ بولعان سوڭ، تورتەۋىمىزدى ەكى تاپشانى بار كىشكەنە بولمەگە قامادى. ۇزىنتۇرانى ەرتەڭ ساعات ۇشتە كەل دەپ، ۇيىنە قايتاردى. ول تالايدى كورگەن بالە ەكەن، ەرتەسىنە دارىگەردەن سپراۆكا الىپ كەلىپ، تەرگەۋشىگە بەردى. سۇيتسەك بۇرىن ناشامەن سوتتالعان بولىپ شىقتى. بىراق بىزدەردىڭ ءىسىمىز ودان جەڭىلدەنگەن جوق. ءتورت ادامنىڭ ءبىر ادامعا جابىلعانىن ۇيىمداسقان قىلمىس دەپ ايىپ تاعىپ، سوت ەكى جىلعا شەشىم شىعاردى.
تۇرمەدە كىشكەنتاي كامەراعا ءبىر كۇن قامادى. كىرپىگى جىپىلىقتاعان، سىرىقتاي ارىق، جاسىقتاۋ، دوڭگەلەك كوز نادزيراتەل زىلدەي اۋىر ەسىكتى گۇرس ەتكىزىپ جاپتى دا، سول ەسىكتىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنەن ەڭكەيىپ:
― كەرەك بولعان جاعدايدا شاقىرارسىڭ، − دەدى دىڭگىرلەپ.
كامەرانىڭ ورتاسىندا تۇرعان كۇيىمدە، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن الدەقانداي قۇسا كەۋدەمدى كەرنەپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي الابۇرتتىم. ارتىنشا كوڭلىم بوسادى. دەمدە ەڭسەمدى باسقان ۇرەي قۇيىنداي ءۇيىرىپ بارىپ سەيىلگەندە، كامەرا ءىشىن كوزبەن شولىپ شىقتىم. شىتىناپ جارىلعان توبەدە − شاڭ باسقان ەلەكتر شامى، تەرەزەدە − كوك بوياۋى ساتالاق-ساتالاق جۋان تەمىر تور. كۇڭگىرت، لاس بولمە ىشىندە ساكىدەن باسقا تۇك جوق. الدەقانداي جازۋلار مەن قارا داق ءتۇسىپ، ايعىزدالىپ قالعان ءۇي قابىرعاسىندا شاشىراپ جازىلعان ارىپتەردى وقىپ، كورۋگە ۇيات، كەلەڭسىز سۋرەتتەردى كورگەندە، ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم.
كامەرا ەسىگىنىڭ ار جاعىنان الدەبىرەۋ اياعىن تارپىلداتىپ كەپ، اشۋلى ءتىل قاتتى:
― نە دەيسىڭ؟
― سەلك ەتىپ، جالت قاراسام، ەسىكتەگى تەسىكتەن سۋىق جانار وقتاي
قادالىپ تۇر ەكەن.
― ءسىز شاقىردىڭىز با؟
― جوق، مەن كۇلگەن ەدىم...
― تەسىكتەن قاراعان سۋىق جانار جوعارى كوتەرىلدى دە، كۇڭك ەتكەن كومەسكى داۋ ىس ەستىلدى.
بۇل جەردە كۇلۋگە بولمايدى...
نادزيراتەلدىڭ سوپاق بەتى، ءاجىم تورلاعان جازىق ماڭدايى كوز الدىمنان ەلەستەپ ءوتتى...
تاستاي قاراڭعى كامەرانى ءارلى-بەرلى كەزىپ ءجۇرمىن. كەشەدەن بەرى بويدى بيلەگەن جايسىزدىقتان، كوڭىل قۇلازىپ، ءىشىم تولىپ بارا جاتىر.
بولمە ءىشى جىم-جىرت. ناق وسى ءبىر تىنىشتىقتى كۇتكەندەي، سيدام ارىق ۇزىنتۇرانىڭ قالقيعان قۇلاعى، ەتى ىسكەن كوكشىل كوزى، جالبىراعان جيرەن شاشى، تاماعىنداعى بۇدىرماعى جوعارى-تومەن بۇلت-بۇلت ەتىپ جۇگىرگەنى، ۇزىن كەي پىنە دەيىن كوز الدىما كەلدى.
... كۇمبىرلەگەن مۋزىكانىڭ اۋەنىمەن، شات-شادىمان كۇلكىگە بولەنىپ، بيلەپ جۇرگەن تيمۋرعا ۇزىنتۇرانىڭ ادەيى تيىسكەنى جانە ونىڭ التىن ساعاتىن يەمدەنۋ ماقساتىندا، جالعان اشۋلانىپ، وڭاي ولجادان دامەلەنگەن جىلان كوزدەرى جىلميىپ، كوز ىلەسپەس شالت قيمىلمەن، جىپ ەتكىزىپ قالتاسىنا سالا قويعانى، ساۋىسقانشا ساقتىقپەن قاراپ، قاباعىنىڭ استىمەن اينالاسىنا كوز جۇگىرتكەنى ەسىمە ءتۇستى. ء«وزى ناركومان بولسا، ءوزى تاعى دا تۇرمەدە وتىرىپ شىققان بولسا، التىن ساعاتتى كورىپ، ادەيى سوقتىققانىن ەندى ءبىلىپ، سانىمدى ءبىر-اق سوقتىم. «نەتكەن زىميان ەدىڭ! يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعان سۇمىراي!» − دەپ زىعىردانىم قايناپ، تاس تيگەن اينەكتەي شىتىنادىم. ءىستى دۇرىس جۇرگىزبەي، بەكەردەن-بەكەر، جاس ءتانىمىزدى جارالاعان، جىرتيعان كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمعان تەرگەۋشىگە دە زىعىردانىم قايناپ، ءتىسىمدى قايرادىم. مىنە، بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە وسىنشا ساۋال بىرىنەن سوڭ ءبىرى لىقسىپ كەلىپ، كىنام جوقتىعىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە الماعانىما وكىندىم.
نادزيراتەلدىڭ سوپاق بەتى، ءاجىم تورلاعان جازىق ماڭدايى كوز الدىمدا ءالى تۇر...
قاماۋداعىلاردى سىرتقا شىعارىپ جۇرگىزدى.
تۇرمەنىڭ سىرتقى قابىرعاسىنىڭ جوعارعى جاعى تىكەندى سىم تارتىلعان بيىك بولات شارباقپەن قورشالىپتى. اۋلاداعى اسفالتتتىڭ وي-شۇقىرلى جەرلەرىندە ىركىلگەن قاق سۋلار جىلتىرايدى. جوعارىدان كۇن ساۋلەسىنىڭ قيىعى اۋلاداعى اسفالت بەتىنە ۇرلانا ءتۇسىپ، سۇرعىلت جالپاق كولەڭكەلەردىڭ ورتاسىن ويۋلاندىرىپ الدەقانداي ءبىر ورنەك تۇسكەن. الگىندە عانا كوتەرىلگەن قوڭىر جەل تۇرمە ءۇيىنىڭ قالتارىس-قالتارىستارىن قۋالاي ۇرلەپ، باياۋ عانا ىزىڭداپ قويادى.
قاسىمدا كەلە جاتقان ەتجەڭدى كەلگەن ورتا بويلى شيكىل سارى كىسى:
― بۇرىن سەنى كورگەن جوقپىن عوي. مۇندا كەلگەنىڭە قانشا كۇن بولدى؟ –
دەدى سىبىرلاپ. اۋىزىندا ءبىر ءتىسى جوق، قىزىل يەگىنە كوزىم تۇسكەندە، ونسىزدا ازا بويىم قازا بولىپ تۇرعان دەنەم شىمىركەنىپ كەتتى.
― ەكىنشى كۇن، − دەدىم.
مەنىڭ كوڭىلسىز كۇيىمدى سەزىپ:
− ءوزىڭ تىم جاس ەكەنسىڭ. قاجىما، ۇيرەنە كەلە، قالاي ءوز ۇيىڭدەي بولىپ كەتكەنىن بىلمەي قالاسىڭ، ءالى. تەك، قاسارىسپاي، جانىڭداعىلاردىڭ ايتقانىن ىستەپ، ءتىلىن تاۋىپ، دوستاسىپ الساڭ بولدى. ولار ساعان كەرەك جەرىندە كومەگىن ايامايدى. ونسىز بۇل جەردە كورگەن كۇنىڭ قاراڭ. بۇنداي جەردە سويلەسۋگە ۇلىقسات ەتپەيدى. ءبىلىپ قويعانىڭ دۇرىس، – دەدى دە قايتىپ سويلەمەدى.
― قاسىڭداعى ءۇش سەرىگىڭدى ايتپادىڭ عوي. ولار قايدا؟ – دەپ ءسوزىن ءبولدىم.
― ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن. ويىما جاقسى سالدىڭىز، − دەپ كوزىن جىپىلىقتاتىپ، الاقانىمەن جەلكەسىن قاسىدى.
اۋىرىپ قالىپ، ءبىر جىل وقي الماي قالعانىمنىڭ كەسىرىنەن، ون سەگىزگە تولعانىما ءبىر اي وتكەن. بويلارى مەنىمەن شامالاس بولعانمەن، ۇشەۋى دە مەنەن كىشى بولاتىن. ولاردىڭ جاسى جەتپەگەندىكتەن، جاسوسپىرىمدەردىڭ تۇرمەسىنە كەتتى.
تۇرمەدە نەبىر جايلار ءوتتى باستان. ۇمىتپاسام، سونىڭ ءبىرى كەلەسى كۇنى بولدى. تۇسكى استى ءىشىپ بولعاسىن، اسحانادان شىعا بەرىستەگى كراننىڭ قاسىندا تۇرعان كرۋجكامەن سۋ الىپ ىشە بەرگەنىمدە، بويى ورتادان ءسال جوعارى تاتار جىگىت مەنىڭ جاڭادان كەلگەنىمدى ءبىلدى مە، قولىمداعى كرۋجكانى ءاي-ءشاي جوق جۇلىپ الدى. ونىمەن قويماي، يتەرىپ جىبەردى. بەتون پولدا جاتقان تەمىرگە ءسۇرىنىپ قۇلاپ قالدىم. ول كرۋجكىدەگى سۋدىڭ توگىلگەنىنەن قالعانىن جۇتا سالىپ، ىدىستى ورنىنا قويا بەرگەن كەزدە، جالما-جان ورنىمنان تۇردىم دا، ىستەگەن قىلىعىنا جىنىم ۇستاپ، جۇدىرىعىممەن كوك جەلكەدەن ءبىر قويدىم. ول تالتىرەكتەپ بارىپ، بوي تۇزەدى. ايۋشا اقىرعان داۋسى جەر جارعانداي شىعىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن كەلىپ، كەۋدەمدى يىعىمەن قاعىپ جىبەردى. ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ قۇلاعان جەرىمدە تۇرا الماي جاتسام، قاسىما كۇجىرەيىپ، قالىڭ قاباعى قارا بۇلتتاي ءتۇيىلىپ، نادزيراتەل جەتىپ كەلدى.
― بۇل جەردە نەگە جاتىرسىڭ؟ − دەدى. ونىڭ ءزىلدى داۋسىنان قورىققانىم سونشالىق، دەنەمدى اياز قارىعانداي، دىرىلدەپ كەتىپپىن. جالما-جان نامىسقا تىرىسىپ، اۋىرعان جەردى دە ۇمىتىپ، تۇرا بەرگەنىمدە، قولىنداعى تاياعى قۇيرىعىما سارت ەتتى.
― ساعان ايتىپ تۇرمىن. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ – دەپ قۇيرىعىمنان تاعى ۇردى.
نە دە بولسا، شىنىمدى ايتايىن دەپ، اينالاما قاراسام، اسحانادان تاماق ء ىشىپ شىققاندار ماعان قاراپ شىقىلىقتاپ كۇلىپ، ءماز بوپ تۇر. سولاردىڭ اراسىنان بىرەۋى، مەنىڭ الگى جىگىتتى ىزدەگەنىمدى بايقاپ قالسا كەرەك، الاقانىمەن اۋزىن جاۋىپ باسىن شايقادى.
― ەش نارسە دە بولعان جوق. قۇلاپ قالدىم، − دەدىم.
― كىمدى الداعىڭ كەلەدى؟ ايت شىنىڭدى!
― مەنىڭ جاۋاپ قاتپاي، ءۇنسىز قالعانىم وعان ۇنادى ما؟ الدە جاڭادان كەلگەن ادامعا اياۋشىلىق جاسادى ما، ءزارلى داۋسى جۇمسارىپ:
― دۋشتاعى شەلەككە سۋ قۇيىپ ال دا، سول جەردە جاتقان ترياپكىمەن پولدى جۋىپ شىق، − دەدى.
ەدەندى جۋعان كەزدە تۇرمەنىڭ ءىشى سارى سونانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ كەتتى، ءۇزىلىپ ەستىلگەن اندەر، داراقى كۇلكىلەر، بوقتىق سوزدەر قوسىلىپ، ۇزىن دالىزدە ەدەن جۋاتىن شۇبەرەكپەن سۋ شىلپىلداپ جاتتى.
وسى ءبىر تاستان قالانعان ەسكى ۇيگە اكەلىپ قاماعان جانداردىڭ تىرلىگىنە قاتتى اۋەستەنىپ، ۇيىپ تىڭداعانىم سونشا، قولىمداعى شۇبەرەكتى ءتۇسىرىپ الىپ، سىلەيىپ قاتتىم دا قالدىم.
جينالعان توپتى ءبىز تۇمسىق تۇرمە باستىعىنىڭ كومەكشىسى كەلىپ تاراتىپ جىبەردى.
كەلەسى كۇنى تۇسكى تاماقتى ءىشىپ بولعاسىن، كامەراعا كەلدىم. كەشەگى تاتار جىگىت توسەگىن اكەلىپ، ەسىك جاقتاعى بوس ورىنعا جايعاسىپ جاتىر.
مەنى كورىپ:
― سەن ەندى مەنەن قۇتىلا المايسىڭ. سەندە مەنىڭ ەسەم بار.
سونى بىلەسىڭ بە؟ − دەدى تىستەنىپ سويلەگەن داۋسى تەمىر جونعان ستانوكتىڭ داۋسىنداي، كامەرانىڭ ىشىندە زىڭىلداپ.
مەن وعان كوڭىل بولمەگەن بولىپ، توسەگىمە وتىردىم. مەنىڭ جاۋاپ قاتپاعانىم قابىرعاسىنا باتسا كەرەك.
― نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ساعان ايتىپ تۇرمىن! − دەپ كىشكەنە كوزىنىڭ قاراشىقتارى ماعان ىزعار شاشا قارادى.
― نە دەۋىم كەرەك؟ ءوزىڭنىڭ ءجون-جوسىقسىز تيىسكەنىڭ دۇرىس دەپ ويلايسىڭ با؟ سەن دە ەسەڭدى جىبەرگەن جوقسىڭ. قۇيرىعىمنىڭ اۋىرعان جەرى ءالى سىزداپ تۇر. مەندە الارىڭ جوق، بەرەرىڭ جوق، نەگە ءتيىستىڭ؟ وندا سونى ءتۇسىندىرشى. مىنانى قارا! الىنە قاراماي، مەنەن جاۋاپ الماقشى؟! − دەدى مىسقىلمەن.
سۇيتسەم، ول ءۇش رەت تۇرمەدە وتىرىپ شىققان جەرىنەن قايتا تۇسكەن اككى نەمە بولىپ شىقتى. تۇرمەدەگىلەر ونى ء«بورى» دەپ اتايدى ەكەن.
كامەرادا بەسەۋ ەدىك. ەندى التاۋ بولدىق. كەلگەن كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋعاندا تاتار جىگىت ەكى قولىمەن تاماعىمدى قىسىپ، بۋىندىرىپ جاتقان جەرىنەن نادزيراتەلدىڭ تەسىكتەن ءۇڭىلىپ قاراعانىنىڭ پايداسى ءتيىپ، امان قالدىم. سودان زارەم قالماي، قورىققانىم سونشا، ءۇش كۇن قاتارىنان كوزىم ىلىنبەي قويدى. ء«بورى» ەرتەسىنە جاتقان جەرىنە كەتىپ قالدى. سوعان قاراعاندا، نادزيراتەلگە دە ايتقانىن ىستەتكىزەتىن بولعانى. سودان قۋ جان ءتاتتى ەمەس پە، نامىستى قولدان بەرىپ، الدىندا زىر جۇگىرەتىن بولدىم. جالعىز مەن ەمەس، كامەراداعىلاردىڭ ءبارى ء«بورىنىڭ» الدىندا سوزگە كەلمەي، بۇكەڭدەپ، ايتقانىن ەكى قىلمايدى. ال اسحاناعا بارعاندا، تاماقتى كەزەكپەن الدىنا اپارىپ بەرەمىز. كەزەكشى بولاتىن ادامدى ءوزى ايتىپ ەسكەرتەدى. ءبىر تاڭ قالاتىن جاي، ەسىرتكىگە اۋەستىگى جوق. بىراق باسقالاردى تارتپاسىنا قويماي، قورقىتىپ تارتقىزادى. تۇرمەدە بۇرىن مەن ەستىپ كورمەگەن، نە ءبىر سوراقىلىقتاردىڭ كۋاسى بولدىم. بىرەۋلەردىڭ شەگە جۇتقانىن، الماستى شىقىرلاتىپ شايناعانىن، قايناعان شاينەككە ءبىر پاچكا شايدى سالىپ، ىشكەنىن كوزىم كوردى.
اكەمنىڭ ارقاسىندا التى ايدا تۇرمەدەن شىقتىم. ۇيگە كەلگەننەن كەيىن، ءومىر باسقاشا بولادى دەگەن ويىم بەكەر بولدى. ءشوپتى تارتپاعان كۇنى جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي، ءۇيدىڭ بەرەكەتىن الام.
بارىنەن دە اكە-شەشەمە وبال بولدى. تاپقاندارىن بەرمەسىنە قويماي الىپ، زار جىلاتتىم. ۇيلەنسە ادام بولار دەپ ويلادى ما، قويار دا قويماي ۇيلەندىرىپ ەدى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە پەرزەنتتى بولدىم. بىراق ودان ءومىرىم وزگەرمەدى. ۇيگە بىردە قونىپ، بىردە قونباي ءجۇردىم. ءسۇيتىپ جۇرگەن ماعان اكەم كەشكى مەكتەپكە تىركەپ، اتتەستات الىپ بەردى.
ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. مەنىڭ كۇن ۇزاقتى بار ەرمەگىم: ىشىمدىكپەن كوڭىلىمدى اۋلاۋ، تەمەكى تارتىپ، ناشانىڭ ازابىنان قۇتىلۋ، باسقا ەشنارسە مەنى قىزىقتىرمادى. مەن ءۇشىن ءومىردىڭ قىزىعى قالماعانداي، تۇلا بويىمدى ەنجارلىق پەن دارمەنسىزدىك بيلەپ، سۇلەسوق ء جۇردىم.
نەسىن جاسىرام، جۇرۋگە جاعدايىم كەلمەگەن كۇنى كوشەنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىندا تۇنەپ شىعام. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە، تاڭ شاپاعىنىڭ قىزعىلت نۇرىنا بولەنىپ ويانسام، شىركەۋدىڭ شارباعىنىڭ سىرتىندا جاتىرمىن. دالادا جاتىپ ۇيرەنگەن ادەتپەن، جاتقان جەرىمە ونشا ءمان بەرە قويماپ ەم. بىراق ەنجارلىق باسقان كۇيدەن ارىلعانداي، ادەمى اۋەندى ەستىپ ورنىمنان تۇردىم. ەندى جۇرەيىن دەسەم، باسقان اياعىم وزىمە باعىنباي بارادى. سودان كۇنى بويى شىركەۋدىڭ اندەتكەن قوڭىراۋ داۋسى قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى. ءبىر تاڭ قالعانىم قوڭىراۋ داۋسىنىڭ جاعىمدى ەستىلەتىنى سونشالىق، جان دۇنيەممەن ۇيىپ، تىڭداي بەرگىم كەلدى.
ەرتەڭىنە نەگە ەكەنىن ءوزىم دە تۇسىنبەي، شىركەۋگە بارعىم كەلىپ، ۇيدەن شىقتىم. ورازانىڭ كەزى بولاتىن. قالانىڭ ورتا تۇسىنان شىركەۋدىڭ قوڭىراۋ مۇناراسى كوككە شانشىلىپ تۇر. كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسقان التىن كۇمبەزى جالت-جۇلت ويناپ، تەمىر كرەسى قالا ۇستىندە مەن مۇندالايدى. شىركەۋ قوڭىراۋىنىڭ داۋسى جاڭعىرىعا شىعىپ، كوك جۇزىنە جايىلىپ، كوكتەمگى دالاعا كوڭىلدى ءۇن قوسىپ تۇرادى. ءتاڭىر ءۇيىنىڭ اپپاق قابىرعالارىنىڭ ار جاعىنان، قالىڭ اعاشتار كورىنەدى.
شىركەۋدىڭ الدىندا تۇرعان ماشينالاردىڭ اراسىنان ءوتىپ، اينالاسى تەمىر شارباقپەن قورشالعان ۇلكەن قاقپانىڭ ەسىگىنەن كىردىم.
بارلىق جەرى ايناداي تاپ-تازا. شاشىلعان قىلتاناق ءشوپ كورمەيسىڭ. جۇرەككە جىلى، كوڭىلدى، قۋانىشتى اسەر قالدىرادى. تاپ-تازا قۇجىرالاردىڭ الدىندا گۇلدەر ءوسىپ تۇر. تەرەزەلەرگە اپپاق پەردەلەر تاعىلعان.
شىركەۋگە كىرگەنىمدە، تاڭىرگە دەگەن شىن ىقىلاسپەن ونىڭ قۇدىرەتىنە مويىنسۇنعاندىق سەزىم بىردەن بيلەپ اكەتتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن، ءوزىمدى-ءوزىم تۇسىنە الماي جۇرگەن بويىمداعى جۇمباق سىردىڭ نە ەكەنىن سەزگەندەي بولدىم.
شىركەۋدىڭ ءبىر جاق شەتىندە، بىردەي جاپىرىلىپ، قارا كيىنگەن موناح ايەلدەر، ەكىنشى جارىمىنداعى ۇلكەن-كىشىسى ارالاس قالا تۇرعىندارى دا، ۋىزداي جاپ-جاس قولبالا قىزدار دا، تىرسىلىن بىلدىرمەي جاي باسىپ، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ ءجۇر. جاپ-جاس ءانشى موناح قىزداردىڭ كۇمىستەي سىڭعىرلاعان جىڭىشكە داۋىستارى جاڭعىرىعىپ، ماي شامنىڭ كوڭىرسىگەن يسىمەن بىرگە، بۇكىل كۇمبەز كەڭىستىگىن جايلاپ العان. جۇرتتىڭ ءجۇزى قاسيەتتى مايدىڭ كوڭىرسىگەن يسىنەن كورىنبەيدى.
اقىرى نامازدان كەيىن، جۇرت تاراي باستادى. سول جەردە ءبارىنىڭ ءبىر كىسىدەي، ىزگى تىلەكپەن، بەرىلە شوقىنىپ تۇرعاندارىن كورىپ، جاراتقان يەمنىڭ قۇدىرەت-كۇشىنىڭ شەكسىزدىگىنە تاڭ قالدىم. ماعان شىركەۋدىڭ اسەرى جانىما جايلى تيگەنى سونشالىق، ىزدەگەنىمدى تاپقانداي، كوڭىلىم ء وسىپ، ءار نارسەنى قىزىقتاپ، جان-جاعىما قاراپ، ورنىمنان قوزعالماي تۇرىپ قالدىم. ءالى دە تۇرا بەرەر مە ەدىم.
― كىمدى كۇتىپ تۇرسىز؟ − دەدى باسىن ءيىپ، موناح قىز ماعان.
قاپەلىمدە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي، ءۇن-ءتۇنسىز شىعىپ كەتتىم.
شىركەۋگە بارعان كۇننەن باستاپ، ىشكى دۇنيەمدە وزگەرىس پايدا بولا باستاعانىن بايقادىم. بۇرىن ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، قۇمار تەمەكىمدى تارتىپ، «سۇيىكتى» ىشىمدىگىمدى ىشكەسىن عانا جانىم جاي تاۋىپ، وزىمە-ءوزىم كەلەتىنمىن. ايتپەسە، دەنەم قۇرىسىپ، ەڭسەم ءتۇسىپ، سىركەم سۋ كوتەرمەيتىن. ەندى تەمەكىنى بىردە تارتسام، بىردە تارتپاي، ىشىمدىكتى دە بىردە ىشسەم، بىردە ىشپەيتىن حالگە جەتتىم.
شىركەۋگە كۇن قۇرعاتپاي بارىپ ءجۇردىم. بارماسام ءبىر نارسە جەتىسپەيتىندەي كوڭىلىم الاڭدايدى. ونىڭ ەسەسىنە، باۋىر باسىپ قالعان «ۇيىرىمنەن» قاشقاقتايتىن ادەت پايدا بولا باستادى. اللانىڭ ماعان كورسەتكەن جاردەمى شىعار، ولار مەنەن ايرىلعىسى كەلمەي، كۇش كورسەتىپ، قورقىتسا دا كونبەدىم.
كۇز ايى بولاتىن. ءبىر كۇنى قالانىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، قاتتى جەل تۇردى. باعانالاردىڭ سىمدارىن ءۇزىپ، ءۇيدىڭ توبەسىندەگى شيفەرلاردى ۇشىرىپ جاتتى. سول كۇنى كوپ ادامدار جاراقات الىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى.
مىنە، وسى كۇننىڭ مەنىڭ ەسىمدە ساقتالىپ قالۋىنىڭ سەبەبى، ۇيدەگىلەرمەن كەلىسىپ، شىركەۋدە ءبىرىنشى كۇن تۇنەگەن ەدىم. ءار كەلگەن سايىن، وسىندا قالۋدىڭ رەتىن تاپپاي، قينالىپ ء جۇرۋشى ەدىم. سونىڭ ءساتى ءتۇسىپ، پوپقا جاعدايىمدى ايتىپ، سويلەسكەنىمنىڭ پايداسى ءتيدى.
شىركەۋگە كەلىپ، جايعاسقان العاشقى كۇنى تالعامى بولەك ورتانىڭ اينالاسىنداعى جىم-جىرت تىنىشتىق تا، جان-جاعىنا قاراماي، قارا كيىنىپ جۇرگەن موناح ايەلدەر دە كوڭىلىمە وعاش اسەر ەتە قويعان جوق. قايتا جاڭا ورتانىڭ ماعان بىردەن ۇناعانىنىڭ اسەرى شىعار، كەلگەن بويدا ادامدارمەن ء تىل تابىسىپ، ءسىڭىسىپ كەتتىم. ۋاقىت وتە كەلە، شاشىلعان ويىم جيناقتالىپ، ءمانى كەتكەن ءومىردىڭ ءسانى كەلە باستاعانىن سەزگەن مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك بولمادى. كوز تارتار جاڭا ءبىر دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعانداي، كوڭىل شىركىن تاسىپ، ۇجماقتىڭ تورىنە شىققاننان كەم بولمادىم. وسىدان سوڭ، اللانىڭ قۇدىرەت-كۇشىنە سەنبەي كورشى، – دەپ اۆرورا جۇمساق جىميدى.
تاعى ءبىر ايتاتىن جاي، شىركەۋدە وزىمە جات ورتادا جۇرگەندەي بولماي، مازالاعان شىم-شىتىرىق ويدان دا، ەڭسەمدى ەزگەن جايسىزدىقتان دا ايىعىپ، جان دۇنيەم ساۋلەلى شۋاققا جىلىنىپ، كوڭىل-كۇيىم راحاتتاندى. بۇل كۇندەرى ماعان تۇسىنىكسىز تىلسىم دۇنيەنىڭ اسەرى بولسا دا، ايتەۋىر ءبىر جاڭالىقتىڭ بولارىن سەزگەندەي، قۋانىشىمدا شەك جوق.
تىلەگىم ورىندالعان سوڭ، جارىق دۇنيەنىڭ قىزىعىنان قۇر قالىپ، تار قاپاستىڭ قارماعىنا ىلىنگەننەن دە ءارى بولىپ، ۇيدەن بەزىپ، مۇساپىرشە حال كەشىپ، كوشە كەزىپ، قاڭعىعان ومىردەن قۇتىلعانىما تاۋبە ەتتىم.
قىسقارتىپ ايتسام، بويدان كۇش كەتىپ، نە تىرىدە، نە ولىدە جوق، ەكى دۇنيەنىڭ ارالىعىندا سۇيرەتىلگەن جاننىڭ ومىرىندە قانداي ءسان بولماق؟! سەن، سەنبە، وسى جاعداي مەنىڭ باسىمنان ءوتتى. كەيدە وكىنىش جايلاعان جالعىزدىقتان قارادان قاراپ كۇيىنىپ، ادام ولتىرگەننەن بەتەر ازاپقا ءتۇسىپ قينالعانىم، ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. سوندا ءتىرى جان بولىپ تاعدىرىما قارسى كۇرەسە الماعانىما كۇيىندىم. بويدان كۇش كەتىپ، دارمەنسىزدىك جايلاسا، ويلاۋدان دا، قۋانۋدان دا قالادى ەكەن.
جانىڭىزعا قاتتى باتقان ەكەن، − دەدىم شىداي الماي.
― وي، ايتپاڭىز! – دەپ باسىن شايقادى ول.
― بۇرىن ازىپ-توزىپ، قور بولعان ادام كورسەم، نەتكەن باقىتسىز جان دەپ ويلاۋشى ەدىم. سۇيتسەم دۇنيەدە مەن تۇسىنە بىلمەيتىن ءمان-جايلار كوپ ەكەن، − دەپ ءسال كۇلىمسىرەپ قويدى.
― اعا، كوپ سويلەپ جالىقتىرعان جوقپىن با؟ اڭگىمەنىڭ اياعىنا كەلدىك، − دەدى قاباعىن ءسال كوتەرە ءتۇسىپ.
― و، نە دەگەنىڭ؟! شارشاتاتىن اڭگىمە ەمەس قوي. ماعان قاتتى ۇنادى، − دەدىم رازىلىعىمدى ءبىلدىرىپ.
― اڭگىمەنىڭ ۇناعانىن مەن دە بايقادىم. وتىرعان ورنىڭىزدان قوزعالماي، ۇيىپ تىڭدادىڭىز، − دەدى ريزا كوڭىلمەن.
ەسىرتكىگە ەلىتكەنىم سونشالىق، كورمەگەندى كورگەن اقىماق باستى قويا بەرىڭىز. بارىنەن دە مەنىڭ جولىمدا شىر-پىر بولعان اكە-شەشەمە وبال بولدى. دارىگەردەن-دارىگەرگە سۇيرەلەپ اپارىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزعان جەرىنەن، قاشىپ كەتكەنىمدى ويلاسام، سۇمدىق. ءوتتى، كەتتى. قايسىبىرىن ايتايىن.
― شىركەۋدە قانشا اي جاتتىڭ؟
― وندا ءبىر جىلدان ارتىق جاتۋعا ۇلىقسات ەتپەيدى. ماعان ءبىر جىل تولعاندا، وتباسىڭنىڭ ۇلىقساتى كەرەك، − دەپ شىعارىپ سالدى. الدەنە ەسىنە ءتۇستى مە، سەلدىر قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاپ، ءۇنسىز قالدى.
مەن ونىڭ تىمىرايعان ءتۇرىن كورىپ، ەندى اشىلىپ سويلەمەسىن بىلسەم دە، قايتا سوزگە تارتىپ:
― نە جۇمىس ىستەيسىڭ؟ − دەدىم.
― جەكە شارۋاشىلىعىم بار. قاراماعىمدا جيىرما ادام جۇمىس ىستەيدى. ءبارى جاقسى. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن شىركەۋدى جان دۇنيەم اڭساپ، كوڭىلىم سولاي قاراي اۋا بەرەدى. ءومىرىمنىڭ قىزىعى سوندا قالعانداي، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، – دەدى اۆرورا مۇڭايىپ.
― بارەكەلدى، ىنىشەك! ءوزىڭ سياقتى اداسقان جاستاردىڭ مۇسىلمانى – مەشىتتەن، حريستيانى – شىركەۋدەن رۋحاني مەدەت تاۋىپ جاتسا، قانەكەي. بۇل دەگەنىڭىز، اللانىڭ شاپاعاتى عوي، – دەدىم مەن جاقسى ءسوزىمدى اياماي.
ول تەرەزەگە قاراپ:
― اعا، مەن تۇسەتىن ستانتسياما جەتىپ قالىپپىن، – دەدى دە توسەگىن اسىعىس جيناي باستادى.
Abai.kz
