"كوشەدە قازاقى ورامالىمەن كەتىپ بارا جاتقان كەلىنشەك ۇيىندەگى اتا-ەنەسى، اينالاسىنداعى كۇيەۋىنىڭ رۋلاس اعايىن تۋىستارىنا سالەمىن سالىپ، قايىن-قايىن سىڭلىلەرىنىڭ اتىن اتاماي ات تەرگەسە، باۋىرىندا بالالارى، جانىندا سۇيىكتى جارى، باسىندا قۇتتى شاڭىراعى بار بولسا، سول جان عانا ءبىر اۋلەتتىڭ اياۋلى كەلىنى بولا الادى. ال شىققان توركىنى; اناسى ءتالىمدى-تاربيەلى، يبالى-يناباتتى، اتا-ەنەنىڭ قۇرمەتىنە، ءار سالعان سالەمى ءۇشىن حالىقتىڭ باتاسىنا بولەنگەن، اكەسى دە سانالى اتا-اناسىن ايالاعان ابزال جاننىڭ قىزى – بارعان جەرىندە باقىتقا بولەنىپ ءجۇر. ورامالدى ايەل - باقىتتى ايەل" دەپ ەدى بىردە قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى قوعام قايراتكەرى ورازكۇل اسانعازى حانىم. 

ءيا، قازىر قوعامدا، كوشەدە، ۇيدە، مەملەكەتتىك جۇمىس، كەڭسەدە، ساۋدا ورىندارىندا، مەكتەپتە، جوو دا قازاقى ورامال تاعىپ كۇمىس كۇلكىسىمەن جىميىپ ءيىلىپ سالەمىن سالىپ تۇرعان باقىتتى جانداردى كەزدەستىرە الامىز با؟

قازاق ايتادى:

«ايەل ورامال تاقپاسا ارىن ۇمىتادى.

كۇيەۋىنىڭ بارىن ۇمىتادى،

شاشى تاماققا تۇسەدى،

وزىنە كەلگەن قوناقتىڭ نازارى تۇسەدى.

سالەم سالماسا ءوزىن سىيلايتىن

قايىن اتا، قايىن اعادان ايىرىلادى،

تەگىن باتادان قاعىلادى» دەپ.

ارينە، باتا الماعان ايەل قايدان باقىتتى بولسىن. ورامال تاعۋ – ناعىز مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. كەشەگى كەڭەستىكتەر قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، رۋحانياتىن جويۋ ءۇشىن: «ورامال تارتۋ – ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، قۇلدىقتىڭ بەلگىسى، ايەلدەردى قورلاۋ»، – دەپ ورامال تارتقانداردى مازاقتاپ، ارىنا ءتيىپ، ورامالدان بەزدىرىپ جىبەردى. قازىرگى ايەلدەردىڭ اتا جاۋى – ورامالى، باسىن تىستەپ الارداي قورقىنىشپەن قارايدى. ونىڭ ورنىنا جاپىرەيتىپ تەلپەك كيىپ الادى.

يسلام ءدىنى ايەلدەرگە تاندەرى كورىنەتىندەي جۇقا كيىم كيۋگە، ومىراۋى اشىق كويلەكپەن ەركەكتەردىڭ كوزىنە قىلمىڭداپ ءتۇسۋدى قولدامايدى. ال، قازىرشە جاس قىزدار تۇگىلى 50-60-70-تەن اسقان ايەلدەر، نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ الدىندا سۇيكىمى جوق قۇبىجىق بولىپ جۇرەدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ءوزىنىڭ حاديسىندە: ء«وز كۇيەۋىنەن باسقاعا زەينەتتەنىپ ساندەنىپ، سىرتقا شىققان ءبىر ايەل قيامەت كۇنى نۇرسىز ءبىر قاراڭعىلىققا ۇقسايدى. ايەل بەيساۋات كورىنۋگە بولمايتىن ۇياتتىڭ ۇياسى، سوندىقتان ول سىرتقا شىقسا، شايتان ونىڭ سوڭىنا تۇسەدى، ازعىرۋعا تىرىسادى»، – دەگەن . جوو مەن مەكتەپ، بالاباقشادا ىستەيتىن «وقىعان» ايەلدەردىڭ ءتۇر سىقپىتا قاراڭىز. «جاقسى مەن جاماندى ايىرا المايتىن قوعام، ءوزىن-ءوزى قۇرتىپ تىنادى»، – دەگەن ەكەن بابالارىمىز ەر تۇرىكتەر.

كەڭەس وداعى كەزىندەگى قازاق ۇلتىن سۇيمەۋگە، جەك كورۋگە تاربيەلەيتىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى ساياساتتىڭ ءالى ءسىرىسى سوگىلمەگەن. وقۋلىقتارداعى بارلىق شىعارمالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، تۇبىنە ۇڭىلسەڭىز، بارلىعى بىرجاقتى اتا-بابا سالت-داستۇرىنەن، دىنىنەن، بايلاردان قورلىق كورىپ ءبىر-بىرىنە قوسىلا الماعان ىلعي باقىتسىز جاندار تۋرالى جازىلعان. كەڭەس وداعى ورناعانشا، ءبىزدىڭ انالارىمىز، قىزدارىمىز، اجەلەرىمىز مىڭداعان جىلدار بويى، تەك قورلىق-زورلىقپەن مال سياقتى ءومىر سۇرگەندەي. اتا-بابالارىمىز تۋرالى ماقتاپ، قۇرمەتتەپ جازعان بىردە-ءبىر رومان تۇگىلى ءبىر سويلەم تاپپايسىز. قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىندا: «قازاق ايەلىنىڭ قاس جاۋى، قازاق ايەلدەرىن تەڭسىزدىكتە قورلىق-زورلىقتا ۇستاپ، مالعا تەڭەگەن فەودالدىق سالتقا قارسى كۇرەس... رومان ارقىلى فەودالدىق شىرىك سالتتى اشكەرەلەۋ، قالىڭ حالىق بۇقارانى ودان بەزدىرۋ، ايەلدەردى ازاتتىق كۇرەسكە قارسى شاقىرۋ ەدى...» دەگەن سويلەمدەردى وقىپ جاعامدى ۇستادىم.

قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جويىپ، وزىندە جويۋ ءۇشىن ارالاس نەكەنى ەلىمىزدە ناسيحاتتاپ، جارنامالاپ جانتالاسىپ جاتىر. قازاق وزگە ۇلتتىڭ قىزىن السا ول جاڭا تۋعان نارەستەسىنە نەنى ۇيرەتەدى؟. بەسىك جىرىن قاي تىلدە ايتادى. ارينە شەشەسىنەن، تۋعان ۇياسىنان كورگەندى ۇيرەتەدى. ول سوسىن قايدان قازاق بولسىن، ونىڭ ۇستىنە قانى ارالاس تازا دا ەمەس. ولار كوبەيگەن سايىن قازاق ۇلتىنا قاۋىپ تۋدىرۋى مۇمكىن. قازاق دەگەن اتى بولا تۇرا، قازاق حالقىن مەنسىنبەيتىن، ءتىل، ءدىن، سالت-داستۇرىنەن جيىركەنەتىندەر، وسىلاردىڭ تۇقىمدارى. ويتكەنى ولار وزدەرىن ەشقاشان تازا قازاق سەزىنبەيدى. وزگە ۇلتقا تيگەن قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى دە ەشقاشان قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن دۇنيەگە اكەلمەيدى، قازاقستاندا وزگە ۇلتتىڭ سانىن كوبەيتەدى. قازىرگى ەۋروپانىنىڭ استان-كەستەنىن شىعارىپ جاتقان سول كەلىمسەكتەردىڭ ۇرپاقتارى. ارالاس نەكەدەن تۋعاندار ءبىرى اعىلشىن، ءبىرى فرانتسۋز، ءبىرى نەمىس بولىپ جازىلىپ وسى ۇلتتاردى جىلدان جىلعا ازايتىپ، جويىپ بارادى. ەندى جيىرما جىلدا ەۋروپا سارى ناسىلدەر ەلى ەمەس قارا توبىردىڭ ەلىنە اينالادى...

بۇرىنعى كەزدە كۇيەۋى ولگەن ايەلدەر ورامالىن الىپ تاستاپ شاشىن جايىپ جىبەرىپ جىلاعان. بۇل - قايعى قاسىرەتتىڭ بەلگىسى. ورامال تارتىپ جۇرگەن كەلىن وتە ادەمى يبالى، سىپايى، مادەنيەتتى، نازىك بولىپ كورىنەدى. وعان ەرىكسىز ءىشىڭ جىلىپ ءوز دەڭگەيىڭدە قۇرمەتتەي باستايسىڭ. ونداي كەلىندى ۇلىمنىڭ جارى، نەمەرەلەرىمنىڭ اناسى مەنىڭ كەلىنىم دەپ بىلەسىڭ.  ال، ورامالسىز جۇرگەن كەلىن، بىرەۋدىڭ قىزى، بوتەن بىرەۋ ءتارىزدى نەمەسە ەرتەڭ توركىنىنە كەتەتىن، اجىراساتىن ۋاقىتشا جۇرگەن جالدامالى ايەل سياقتى كورىنەدى. قوعامدىق كولىككە مىنگەندە ورامال تاققان ايەلگە، كەلىنشەككە ورىن بەرمەگەن جان كورمەدىم. كەرىسىنشە، ورامالسىز ايەلگە ونداي قۇرەمەتپەن ەشكىمدە قارامايتىنىنا كوزىم جەتتى.

كوشەدەگى، مەكتەپتەگى، كەڭسەدەگى، جوعارعى وقۋ ورنى، ساۋدا ورنىنداعى كەز-كەلگەن ايەلگە، جاس كەلىنشەككە: «نەگە ورامال تاقپايسىڭ؟» ايتىپ كورشى. ازىرەيىل كورگەندەي بولادى. كەڭەس وداعى «گۇلدەنگەن كوممۋنيزم» كەزىندە اتا-بابامىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى، ءدىنىمىزدى ارمانسىز قورلادىق. سول كەزدە كوزدەرىن تىرناپ اشقاننان سوتسياليستىك جۇيەنىڭ يدەولوگياسى; وكتيابريات، پيونەر، كومسومول، كوممۋنيست ەتىپ، ميلارىن بوتقا قىلىپ جىبەردى. نەنىڭ – اق، نەنىڭ – قارا ەكەنىنە باستارى جەتپەي ومىردەن ءوتىپ كەتكەنى قانشاما. پاۆليك موروزوۆتىڭ «ەرلىگىن» قايتالايمىز – دەپ اتا-اناسىن، بۇكىل تۋىسىن، يتجەككەنگە ايداتىپ، اتقىزىپ جىبەرگەندەرىندە سان جوق. وسىندايلار بيلىكتە جوعارىلاعاندا، ءوز تامىرىن ءوزى كەسىپ وتىرعانىن، ايەلگە ورامال تاققىزباي باقىتسىز ەتكەنىن، دىنسىزدىككە ۇگىتتەگەنىن، ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قارسى كۇرەسكەنىن، تۋىسىن اتقىزعانىن قانشاما جازىقسىز جانداردىڭ وبالىنا قالدىم دەمەي، بيلىگى مەن شەنىنە مالدانىپ، «جارقىن بولاشاق ءۇشىن» كۇرەسىپ ءجۇرمىز» دەپ ماساتتاندى. مىسالى، م.ۇسەنوۆا «سەميا ي رەليگيا»، مەكتەپ، 1986 ج.; ج.دۇيسەنبين «كيەلى مە الدە...»، «قازاقستان»، 1980 ج.; ءو.ءشارىپوۆ «يدەيالىق سەنىم جانە ءدىني فاناتيزم»، «قازاقستان» 1991 ج. ت.ب. مىڭداعان كىتاپ، گازەت-جۋرنالدار وسى جولعا ءتۇستى. قازىرگى جاۋلارىمىز نەشە ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار اشىپ، ونى وزدەرى قارجىلاندىرىپ، ءارتۇرلى «ايەل تەڭدىگى»، «ايەل مەن بالانى قورعاۋ»، «گەندەرلىك ساياسات» ت.ب. سۇرقيا «كوممۋنيزمىمەن» ەمەكسىتىپ، قازاق ەركەكتەرىنە قارسى قازاق ايەلدەرىن سالىپ قويدى. قازاق ايەلدەرى وسى بەتتەرىنەن قايتپاسا، وندا قازاق حالقىنا قارسى قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار ماقساتىنا جەتىپ، مىڭداعان جىلدار بويى جاۋلارىمىز جويا الماعان قازاقتى، ايەلدەرى ەلۋ جىلدا تۇقىمىنان توزدىرىپ، تۋمىسىنان ازدىرىپ قازان ەتۋى مۇمكىن.

وسى نەگە قازاق ايەلدەرى وقىعان سايىن، ءبىلىمدى بولىپ بيلىگى، مانسابى جوعارىلاعان سايىن ۇلتىنان، ونىڭ سالت-داستۇرىنەن جەرىنىپ، ءتىل، دىنىنەن بەزىپ كەتەتىنىنە تۇسىنبەيمىن. كەرىسىنشە، ادام ءبىلىمى جوعارىلاعان سايىن تاريحىنا، مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە، حالقىنا، دىنىنە جاقىنداپ ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاۋعا ءتيىس ەمەس پە؟ «ايەل تەڭدىك» الۋ كەرەك دەيدى، سوندا كىمنەن؟ بايعا تيمەگەندەر، اجىراسقاندار، بايلارى قايتىس بولعاندار كىمنەن تەڭدىك الادى سوندا؟ ال، كۇيەۋى، بالا-شاعاسى بارلار كىممەن تەڭ بولۋى كەرەك؟ بۇكىل ەركەكتەرمەن بە؟ سوندا اتاسى، اكەسى، بالاسى، جيەنى، ناعاشىسى، قۇدا-جەكجاتتارى، اعاسى، ىنىسىنەن قىزدارى تەڭدىك الادى ما؟ وسىنى ويلاپ تاپقان ادام – ناعىز نادان.

بىزدە دە كەشەگى «راۋشان كوممۋنيستىڭ» سىڭلىلەرى وسى كۇنگە دەيىن وزدەرى سۋ ىشكەن قۇدىقتارىنا تۇكىرىپ، وزدەرىن قانىنان جاراتقان اكە، اتالارىن قورلاۋمەن كەلەدى. اللانىڭ قاق جولىن ۇستاعاندارعا كورسەتپەگەن قورلىقتارى جوق. اسىرەسە، مۇعالىم ايەلدەر اتەيستىك كوزقاراستى ساناعا كۇشپەن ءسىڭىرىپ، وقۋشىلاردى جازالاۋ ارقىلى زورلىقپەن رۋحسىزداندىردى. وسىندايلار مەملەكەتتەن وردەن، مەدال، باتىر اتاعىنا دەيىن الدى.

بيلىك باسىنداعى نەمەسە دەپۋتات بولىپ جۇرگەن ەڭ بولماعاندا ءبىر ايەل رۋحاني، يبالى، بولاشاق انا بولار قىزدار تاربيەلەۋ جونىندە ءۇنى شىعىپ كوردى مە؟ نەمەسە ۇلتى، قازاق حالقى  ءۇشىن «ۇلشىل» اتانعان، بيلىگىنەن قۋىلعان، تۇرمەگە تۇسكەن، اتىلعان ءبىر ايەل تاۋىپ بەرە الاسىڭ با؟

وتكەن جىلدارى قازاقتىڭ ءبىر «كوسەم» ايەلى تەلەديداردان: «مۇسىلمان ەلدەرىندە ارابيا، يوردانيا ت، ب، ەلدەردىڭ پارلامەنتتەرىندە 19 پايىزعا دەيىن ايەلدەر وتىر. بىزدە ولاردان از»، – دەپ بايبالام سالدى.

ءيا، بۇل – شىندىق. بىراق، ءبىزدىڭ «اجىراسقان»، كۇيەۋگە تيمەگەن، الپىسقا كەلسە دە بەت-اۋزى كوكالا بوياۋ، بالتىرلارىنىڭ تامىرلارى ادىرايىپ، قىسقا كويلەك كيىپ، شاشتارى جالبىراپ، بايسىز بالا تاپقان، وزگە ۇلتتارعا شىققان، ىشكىلىك پەن جەڭىل ءجۇرىستى «وركەنيەتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن» دەيتىن اقىماق ايەلدەردى; باسىندا ورامالى، جۇزىندە نۇر، سىپايى مۇسىلمان دەپۋتات، مۇسىلمان مينيستر انالارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قاسىندا جارى، باۋىرىندا بالالارى، باسىندا ورامالى، اۋزىندا اللاسى بار ايەلدى پرەزيدەنت ەتىپ سايلاسا دا ءبىر ەركەك قارسى بولمايدى. ونداي ايەل: «بالا بيلىگىمە بالە بولادى»، – دەپ بالاسىن جاساندى تۇسىك جاساتىپ، تۇلا بويىنا جاراتىلعان شارانانى ايۋاندىقپەن ولتىرمەيدى. ءبىر بايدان اجىراسىپ، ەكىنشىسىنە ءتيىپ، ودان ءۇشىنشى... جەزوكشەلىك جولعا تۇسپەيدى. تەلەديداردان، گازەتتەن جاماندامايدى. كۇيەۋىمەن اجىراسپايدى. قازىرگىدەي «ايەل بولعانى ءۇشىن عانا» سايلانىپ وتىرمايدى.

مۇسىلمان ەلدەرىندە، ايەلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ، ونى حالىققا ۇيرەتىپ، ادالدىققا، يناباتتىلىققا، بالا سۇيۋگە ونى تاربيەلەۋگە ۇيرەتىپ، ونەگەلى، ۇلگىلى تاربيەسىمەن ۇلتتىڭ اناسىنا اينالىپ وتىرعاندىقتان، توبەلەرىنە كوتەرىپ دەپۋتات، مينيستر ەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ «كوسەمسىماق» ايەلدەردىڭ گەندەرلىك ساياساتىنىڭ اقىرى قازاق ءۇشىن ءولىم اكەلەدى. قازىردىڭ وزىندە ءبىلىم سالاسىندا 85 پايىز ايەلدەر باسقارادى. «نۇر وتان»-نىڭ سوڭعى ەسەبى بويىنشا ءبىلىم سالاسى جەمقورلىقتان ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپتى. وسى جەمقور ايەلدەردىڭ بىردە بىرەۋى ءدىنىمىزدى ۇستانىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتامايدى. نە ءبىلىم، نە عىلىم، نە تاربيە جوق. ەندى مەملەكەت بيلىگىنە 50 پايىز ايەلدەر كەلسە، وندا ءولدىڭ قازاق، كورىڭدى قازا بەر...

نەمىستىڭ جازۋشى ءارى عالىمى ليحتەنبەرگتىڭ (XVIII عاسىر): ء«بىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ، داستۇرلەر ەنگىزىپ وتىرعان. ال، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ءتۇرلى سەبەپ-سىلتاۋلار تاۋىپ، سول ءتارتىپ، سالت-داستۇرلەردى جويىپ وتىرمىز...» دەگەنى بىزگە ايتىلعان.

بالالاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق سەزىم 17-18 جاسقا دەيىن قالىپتاسادى. بالالاردى بالاباقشادان «الدار كوسە»، «اسان مەن ۇسەن» ت.ب. تولىپ جاتقان شىعارمالارمەن ءبىر قازاقتى باي مەن كەدەيگە ءبولىپ، «باي اقىماق، كەدەي اقىلدى» دەپ سانالارىن ۋلاپ، ولاردى باي-قۋاتتى بولۋعا ەمەس، بەيشارالىققا تاربيەلەيدى. كەدەيلەر اقىلدى بولسا، نەگە بايىپ كەتپەيدى؟ بىراق، ءومىر بويى ەسى كەتىپ «باي بولۋدى» اڭساۋمەن وتەدى. مەكتەپتە ايەلدەر جەمقورلىقپەن اينالىسقانشا ءبىلىم-عىلىم ەنگىزىپ، دامىتۋ ءۇشىن كۇرەسپەي مە؟  جوعالعان ءدىنىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى مىناداي تاربيەمەن قالاي قايتارامىز. وڭتۇستىكتە ۇستانعان سالت-ءداستۇرىمىزدى: «قىزدارىن مالعا ساتادى. قالىڭ مال الادى. ورامال تاققىزادى. جۇمسايدى» دەپ جاماندايمىز. مەن ايتار ەدىم. ورامالسىز ايەل – باقىتسىز ايەل. ايەلدىڭ اقىلى قىسقارعان سايىن شاشى قىسقارادى -دەپ.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz