وسكار ۋايلدتىڭ «جاستار - تولقىن سياقتى، الدىندا جار تۇرادى، ارتىنان جەل ايدايدى» دەگەن ءسوزى جاستاردىڭ قيىندىقتان قاشىپ قۇتىلمايتىنىن ايتىپ تۇر. لايىقتى ءبىلىم الۋ، جۇمىسقا ورنىعۋ، باسپانا تابۋ، ەڭ اقىرى مەملەكەت قۇرۋ ىسىندەگى ازاماتتىق پوزيتسياڭدى انىقتاپ، ءوز تەمبرىڭدى تابۋ دا وڭاي ەمەس.

جالپى، ۇلتتىق ساياسات دەگەندە، جاستاردىڭ ونداعى ءرولى قانداي بولماق؟ بولسا، وعان اسەر ەتۋ تەتىكتەرىن بىلە مە؟ مىندەتتى تۇردە شەرۋگە شىعىپ، اشىق حاتتارمەن مينيسترلىكتەردىڭ پوشتاسىن تولتىرىپ تاستاۋ كەرەك پە؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتار «جاس قازاقتىڭ» كەزەكتى كونفەرەنتسياسىندا تالقىعا ءتۇستى.

كونفەرەنتسيانىڭ بۇگىنگى قوناقتارى - «اسپەكت م» الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحيت اسانباەۆ، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن بابامۇراتوۆ، «ۇلت پاتريوتتارى» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ اتقارۋشى حاتشىسى جانبولات ماماي، جۋرناليست-زاڭگەر كامشات تاسبولات، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى جاراس كەمەلجان جانە «جاس الاش» اپتالىعىنىڭ ءجۋرناليسى ينگا يمانباي.

وسكار ۋايلدتىڭ «جاستار - تولقىن سياقتى، الدىندا جار تۇرادى، ارتىنان جەل ايدايدى» دەگەن ءسوزى جاستاردىڭ قيىندىقتان قاشىپ قۇتىلمايتىنىن ايتىپ تۇر. لايىقتى ءبىلىم الۋ، جۇمىسقا ورنىعۋ، باسپانا تابۋ، ەڭ اقىرى مەملەكەت قۇرۋ ىسىندەگى ازاماتتىق پوزيتسياڭدى انىقتاپ، ءوز تەمبرىڭدى تابۋ دا وڭاي ەمەس.

جالپى، ۇلتتىق ساياسات دەگەندە، جاستاردىڭ ونداعى ءرولى قانداي بولماق؟ بولسا، وعان اسەر ەتۋ تەتىكتەرىن بىلە مە؟ مىندەتتى تۇردە شەرۋگە شىعىپ، اشىق حاتتارمەن مينيسترلىكتەردىڭ پوشتاسىن تولتىرىپ تاستاۋ كەرەك پە؟ وسى جانە باسقا دا سۇراقتار «جاس قازاقتىڭ» كەزەكتى كونفەرەنتسياسىندا تالقىعا ءتۇستى.

كونفەرەنتسيانىڭ بۇگىنگى قوناقتارى - «اسپەكت م» الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحيت اسانباەۆ، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن بابامۇراتوۆ، «ۇلت پاتريوتتارى» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ اتقارۋشى حاتشىسى جانبولات ماماي، جۋرناليست-زاڭگەر كامشات تاسبولات، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى جاراس كەمەلجان جانە «جاس الاش» اپتالىعىنىڭ ءجۋرناليسى ينگا يمانباي.

داۋرەن بابامۇراتوۆ: ارينە، ۇلتتىق ساياسات تۇرعىسىنان، جاستاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. بۇعان مىسال رەتىندە گرەكياداعى، فرانتسياداعى الەۋمەتتىك تولقۋلاردا، ونىڭ الدىندا المانياداعى وقۋ باعاسىنىڭ جوعارىلاۋىنا بايلانىستى جاستار قالاي كوتەرىلدى؟! رەسەيدە ۇلتشىل باعىتتاعى ۇيىمدار ءبىر جيناعاندا 15 مىڭنان 20 مىڭعا دەيىن جاستىڭ باسىن قوسىپ، الاپات ميتينگتەر ۇيىمداستىرادى. قىرعىزستانداعى جاعدايدى ەسكە الۋدىڭ ءوزى قيىن. ياكي، جاستاردىڭ ءرولىن باعالاماعان قوعام قۇردىمعا كەتەدى. ال بىزدەگى احۋالعا كەلسەك، قازىر ءوزى وسىنداي كەزەڭ بە، ايتەۋىر جاستار بەلسەندىلىگى ءتۇسىپ كەتتى. ارينە، جاستار ۇدايى جوشۋ (بەلسەندىلىك) ۇستىندە بولمايدى. ونى تۇسىنەمىز. جاستار - كولىك شىعاراتىن زاۋىت يا ناۋبايحانا ەمەس. تۇسىنە بىلگەنگە بۋىن الماسۋى، جاڭانىڭ كەلۋى، ەسكىنىڭ كەتۋى وتە كۇردەلى ساياسي پروتسەسس قوي. كەيدە بۇكىل جاستاردى سوڭىنان ەرتە الاتىنداي كۇشى بار ءبىر عانا قايراتكەر جەتپەي جاتادى. جاستار ۇيىمدارى دا جوق ەمەس، بار. وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ەسىمىزدە، «جاس وتان» جاستار قاناتى، «جاسىل ەل» ەڭبەك شتابى، قازاقستان ستۋدەنتتەر اليانسى بار، بارلىعى مەملەكەتتىڭ ساياساتىن قولداپ، بىرجاقتى سويلەگەننىڭ وزىندە بەلسەندىلىكتەرى كۇشتى بولاتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قازىر ولاردىڭ دا ءۇنى باسەڭسىپ قالدى.

مۇحيت اسانباەۆ: ءبىراز جاستار ۇيىمدارى «ءتىل ماسەلەسىن ادەيى قالقان رەتىندە كوتەرىپ ءجۇر مە؟» دەگەن ساۋالعا ءجيى كەلەمىن. نەگە جاستاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ايتالىق تۇلەكتەردىڭ جوو-عا تۇسە الماي جاتۋ ماسەلەسى كوتەرىلمەيدى؟ ال بىزدە بارلىعى «ءتىل-ءتىل» دەپ سايلاۋ الدىندا، ساياسي ناۋقانداردا جامىرايدى دا جاتادى. مىسالعا، قىزىلوردا وبلىسىندا قازاق تىلىنە ەشقانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق دەپ ايتا الامىن. وڭكەي قازاقتار تۇرادى وندا. سول قىزىلوردالىق جاستار نەگە اۋىلعا تۇراقتامايدى، جۇمىس ماسەلەسى، وقۋ بارىسى قالاي؟ ول جاعىنا باس اۋىرتپايمىز. راسىندا، ءتىل ماسەلەسى قوعامدى جىكتەپ-بولەكتەيتىن فاكتورعا اينالدى. بيلىكتىڭ وزىنە قازاقشا سويلەتكىزۋ كەرەك. وسى سوڭعى 20 جىلدا بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى» دەگەن سىلتاۋمەن جۇمىستان كەتكەنىن ەستىمەپپىز. ەگەر وسىنداي جازا، ءىس-شارا قولدانىلماسا، مەملەكەتتىك تىلدەگى قىزمەتكەر ەشقاشان بۇل تىلدە سويلەمەيدى. مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز. ەكىنشىدەن، قازىرگى جاس كوشباسشىلارعا كوڭىلىم تولماي ءجۇر. جانبولات، ايىپ بولماسىن، بىراق «قالاي دا شەرۋگە شىعامىز» دەپ جار سالىپ، دەم شىعارىپ جاتتىڭدار. «جارايدى، ءبىز دە الاڭعا شىعايىق، جاستارعا قوسىلايىق» دەپ دەلەبەمىز قوزىپ وتىردى. شىعاتىن كەزدە شىعۋ، ايتاتىن كەزدە ايتۋ كەرەك. اقىرىندا نە بولدى؟ جاستار الاڭعا شىقپادى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ءبىر نارسەنى ويعا العان ەكەنبىز، اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ، سونى جاساۋ كەرەك ەدى... ايتپەسە، بۇل قازاقتىڭ ىشىندەگى «قازاق» جاۋلارىمىزعا «انە، ايتتى-ايتتى، سوڭىندا شىقپادى، جاستار ەشقاشان كوتەرىلمەيدى» دەپ ايتۋعا جاقسى مىسال، بولادى. ال اناۋ قازاقستان جاستار كونگرەسى سياقتى ۇيىمداردى مۇلدە جاستار ۇيىمدارى رەتىندە قاراستىرا المايمىن. اقشا بار كەزدە، جۇمىس ىستەگەننىڭ سيقىن جاسايدى. ءبىر كۇندىك شارۋا... قالادى ونىڭ ءبارى. دەگەنمەن، جاستاردىڭ بويىندا پراگماتيزم باسىم. ونى مويىنداۋ كەرەك. قىتايعا جەر بەرىلەدى دەگەن سىبىس تارادى. زيالىلاردا ءۇن جوق. دوكترينا داۋىندا تاعى دا شاحانوۆ كومانداسى توتەپ بەردى. وسىعان قاراپ، بىزدە ءبىردى-ەكىلى ادامنان باسقا، زيالى ورتا قالمادى ما دەگەن قورقىنىش بار. وسى ۇرەيدى ۇستەۋشى رەتىندە قازىرگى جاستار دا اعا بۋىننىڭ «اسىل تاجىريبەسىنە» جۇگىنىپ، جەكە مۇددەسىن، ءوز پايداسىن كوپ ويلايدى. «حابار» تەلەارناسىندا بولعان ءبىر-ەكى پىكىرتالاستاردا اۋىل ماسەلەسى ءسوز بولعاندا، اۋىلدان كەلگەن ستۋدەنتتەر «اۋىلدىڭ جاعدايى كەرەمەت!» - دەپ، مەنىمەن پىكىرتالاستىرادى. بۇعان نە دەيسىز؟

وركەن كەنجەبەك: ءبىراز جاستار ۇيىمدارى «بيلىك جۇيەسىن وزگەرتۋ كەرەك!» دەگەن جالعىز ءارى جالاڭ ۇرانمەن قارۋلانىپ الدى. بار تالابى وسى. باس ءتۇيىن شەشىلسە، قازاق ەلى جەرۇيىق رەسپۋبليكاسى بولىپ، بارشىلىق بولادى ەكەن-ءمىس. جالپى، وسىنداي راديكال ويلار، پيعىلدار بىزدەگى ماسەلەنىڭ شەشىمى بولا الا ما؟

جانبولات ماماي: شەرۋگە قايتا ورالساق، ول كەزدە الدىمىزدا ەكى جول تۇردى. ءبىرى - «الاڭعا شىعامىز». ياعني ءوز تالاپتارىمىزدى ورىنداتا الماي، قاقتىعىس بولىپ، باس جارىلىپ، قول سىنادى دەگەندەي. ەكىنشىسى - بيلىكتى ءبىزدىڭ تالاپتارىمىزبەن ساناستىرىپ، كونسترۋكتيۆتى جۇمىس ىستەۋ. ءبىز ەكىنشى جولدى تاڭدادىق. سەبەبى، وسى مەزگىلدە بىشكەكتە بۇلت ءۇيىرىلىپ، قىرعىز وقيعاسى ورىن الدى. بىزدە دە وسىنداي كوتەرىلىستىڭ بولعانىن قالاپ، جۇرەگىن الىپ ۇشقاندار تابىلىپ جاتتى. ءبىر وتتان الاۋ الىپ، وزىمىزدە جاققىسى كەلەتىن ازاماتتار بارشىلىق ورتامىزدا. سولاردىڭ ايداۋىنا ەرىپ، قولشوقپارىنا اينالاتىن بولساق، وندا الاڭعا شىعۋ كەرەك ەدى... بىراق ءبىزدىڭ ماقساتىمىز باسقا. ويىمىز بولەك. ماقسات - قازاق جاستارىنىڭ ەندى-ەندى ويانىپ كەلە جاتقان رۋحىن بىردەن ءسوندىرىپ تاستاماي، بىرتىندەپ الاۋ قوسىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكىزۋ بولدى. ودان كەيىن رۇقسات ەتىلمەگەن شەرۋ بولعان سوڭ، 500-1000 ادامنان استام ادام جينالمايدى. وقيعانىڭ قالاي ءوربىرى تاعى بەلگىسىز. سوندىقتان، وسىنداي شەشىمگە كەلدىك. ارينە، ەگەر ماقساتىمىز جۇرتتى دۇربەلەڭگە ءتۇسىرىپ، ونى بيلىكپەن قاقتىعىستىرۋ بولسا، وندا بىزدىكى دۇرىس ەمەس. ال ماقساتىمىز جۇرتتى ۇيىستىرىپ، جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، ءوزىمىزدىڭ دە ساياسي كۇش ەكەنىمىزدى تانىتۋ، بيلىكتى ساناستىرۋ، ولاردى كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرعىزۋ بولسا، وندا بىزدىكى جەڭىس. ءبىز وسى ەكى نارسەنى انىقتاپ العانىمىز ءجون. ەگەر قىرعىز وقيعاسى بولماعاندا، بيلىك ءبىزدى ەلەمەس ەدى. مينيستر تۇيمەباەۆپەن كەزدەستىك. ۆيتسە-مينيستر دە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە كەلمەس ەدى. الماتى باسشىلارى دا بايلانىسقا شىقپاس ەدى. ءبىر عانا مىسال، ءبارىمىز دە جەلتوقسان وقيعاسىن بىلەمىز، قاستەرلەيمىز قازاقتىڭ رۋحىن كوتەردى دەيمىز. دۇرىس-اق. دەگەنمەن، ەكىنشى جاعىنان، جاستاردىڭ دا، حالىقتىڭ دا رۋحىن جانىشتاپ تاستاعانداي بولدى. كوپتەگەن جاس وقۋدان، كومسومول قاتارىنان شىعارىلدى، تۇرمەگە جابىلدى، سوتقا سۇيرەلدى. كوممۋنيستىك - توتاليتارلىق رەجيم مۇنى ادەيى جاسادى. قازىر جاستاردىڭ رۋحى ويانىپ، ساياسي ساناسى ءوسىپ كەلەدى. ولاردى ورىنسىز وتقا يتەرىپ، قاناتىن كۇيدىرۋگە بولمايدى. بيلىكتىڭ قانداي قادامعا بارارى بەلگىسىز ەدى. ەندى-ەندى عانا جەتىلىپ كەلە جاتقان ازاماتتىق قوعامدى، جاستاردى كۇنى بۇرىن وتقا سالساق، ءبىزدىڭ رۋحىمىز تاعى بىرنەشە ونجىلدىققا كەيىنگە سىرعيدى.  ماسەلەن، ۇرىعى جەتىلىپ كەلە جاتقان جۇمىرتقانى ەرتە جارىپ تاستاساق، ونىڭ بالاپانى امان قالا ما؟ جوق! ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز دا وسى.  «ءتىل، ءتىل» دەي بەرەدى دەگەنگە مەن كەلىسپەيمىن. ەگەر ءتىلدىڭ جاعدايى دۇرىس بولسا، ولاي ايتپاس تا ەدىك. قازىر بارلىعىمىزدىڭ ماقساتىمىز ءبىر بولۋى كەرەك: ول - ۇلتتى ساقتاپ قالۋ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ. ودان بيىك ماقسات، مۇرات بىزدە جوق.

وركەن كەنجەبەك: جالپى، جاستار بەلسەندىلىگى كەمىپ كەتتى دەگەن پىكىرگە كەلىسەسىڭ بە؟
جانبولات ماماي: بۇل پىكىرگە كەلىسپەيمىن. سەبەبى، جاستاردى تەك ساياسي ومىرگە ارالاسۋ-ارالاسپاۋىنا قاراپ، باعا بەرۋ دۇرىس ەمەس. عىلىمدا قانشاما جاس ءجۇر. ونەردە شە؟ جۋرناليستيكادا دا سول قۇبىلىس. مىسالى، ۇلتتىق ماسەلەلەردى باتىل كوتەرىپ جۇرگەن جۋرناليستەر دەسەك، ونىڭ باسىم بولىگى جاستار ەكەنى داۋسىز. ياعني ءار جاس شاماسى كەلگەنشە، وي-ورەسى جەتكەن جەرىنە دەيىن قوعامنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. ساياسي ومىردە دە سىلبىرلىق بايقاعان ەمەسپىن. ۇلتتىق مايداننىڭ العى شەبىندە جۇرگەن «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوزعالىسىنا مىسالى، داۋرەن بابامۇراتوۆتىڭ «بولاشاق» قوزعالىسى، ءبىزدىڭ «رۋح پەن ءتىل» اتتى ۇيىمىمىز، باسقا دا جاستار بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇر. ازىلدەپ ايتساق، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «12 اپوستولىنىڭ»، ياعني 12 ورىنباسارىنىڭ ەكەۋى - جاستار. بۇل دا جاستاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى بەلسەندىلىگىن كورسەتەدى. بىزدە جاستار بار دا، جاستارمەن اينالىساتىن ساياسات جوق. بىلۋىمشە، «جاستار ساياساتى تۋرالى» زاڭ جوباسى قايتا جازىلىپ جاتىر. ايتكەنمەن، بۇل زاڭدا دا كەمشىلىك، قاتەلىك بولارىنا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. 700-دەن استام جاستار ۇيىمدارى بار دەسەك تە، ۇلتتىق ماسەلەلەردە ءۇن قاتىپ جۇرگەنى بىرەۋ، ەكەۋ عوي... قالعاندارى ءبىر تەندەردەن ەكىنشى تەندەرگە عانا جۇمىس ىستەيتىن دەڭگەيدە قالىپ قويدى. وسى جاعى وكىنىشتى-اق. «جاستار ۇندەمەدى»، «جاستاردىڭ قولىنان كەلمەدى» دەپ قاجاي بەرۋگە مەن قارسىمىن. جاستاردى قوعامنان بولەك الىپ قاراۋعا بولمايدى. قوعامى قانداي بولسا، جاستارى دا سونداي. فرانتسياداعى، گرەكياداعى جاستاردى ايتامىز. «بىزدىكى نەگە ولاي ەمەس؟» دەپ ساۋال تاستايمىز. ءاي، بىزدىكى قايدان ونداي بولادى؟ سەبەبى، بىزدە تۇتاس قوعام باسقاشا. «قۇس ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەن ءسوز بار. جاستار دا سولاي. دەسەك تە، قازىر بىزدە تالانتتى ءارى مىقتى جاستار بار. ولاردىڭ قاتارى وسەدى، ۇلكەن كۇشكە اينالادى دەگەنگە سەنەمىن.

مۇحيت اسانباەۆ: مەن رەۆوليۋتسيا جاساۋ، جاستاردى الاڭعا شىعارۋدى دىتتەپ وتىرعان جوقپىن. ماسەلە پرينتسيپتە عوي. شەرۋدىڭ بولماعانى دا دۇرىس شەشىم شىعار. مىسالعا، اينۇر قۇرمانوۆتى («تالماس» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى - رەد.) الايىقشى. قانداي جاعداي بولسا دا، قادالعان جەرلەرىنەن قان الماي قويمايدى. ۇلتشىل جاستارعا دا وسىنداي پرينتسيپشىلدىك جەتىسپەي جاتقان سياقتى. ەكىنشىدەن، امەريكا بولسىن، بريتانيا بولسىن، شەتەلدە جاستاردى ەشكىم بولمەيدى. جاستار مينيسترلىگى، يا جاستار جونىندەگى باسقارمالار جوق. بۇل تەك پوستكەڭەستىك ەلدەردە شىعارىلعان جۇيە دەسەك تە بولادى. جاستاردىڭ باسقالاردان نە ايىرماشىلىعى بار؟ ءبارىمىز دە قازاقپىز، زاڭعا بوي ۇسىنامىز... وسىلاي بولا كەلىپ، كوپتەگەن جاستار كاسىپ يگەرىپ، ونەر قۋدىڭ ورنىنا، ساياسات بويلايدى. كرەسلوعا ۇمتىلادى، جەڭىل ءومىردىڭ وبرازىن بيلىكتەن ىزدەيدى. مۇنى دۇرىس ۇدەرىس دەي المايمىن.

داۋرەن بابامۇراتوۆ: ماكە، پىكىرىڭىزگە قوسىلامىن. جانبولات ءوز سوزىندە كونسترۋكتيۆتى باعىتتا جۇمىسقا كوشتىك دەگەندەي پىكىر ايتىپ قالدى.  بىزدەگى 700 ۇيىمنىڭ ءبارى دە - كونسترۋكتيۆتى. ءيا، بۇلاي جۇمىس ىستەۋ كەرەك، كونسترۋكتيۆيزم كەرەك. دەگەنمەن، 701-ءشى راديكال ۇيىم رەتىندە وسى جانبولات جەتەكشىلىك ەتەتىن «رۋح پەن ءتىل» كلۋبىن ايتۋشى ەدىم. بىراق بۇلار دا سول بىرىنشىلىكتى اينۇر قۇرمانوۆتارعا بەرىپ قويدى. ال اينۇر قۇرمانوۆتىڭ وسال تۇسى - ەشقاشان ۇلتتىق ماسەلەلەردى قوزعامايدى، قايتا وعان جان-تانىمەن قارسى! ۇلتتىق ماسەلەنى قوزعاماساڭ، وعان قارسى شىقساڭ - قازاق قوعامىندا سىيىڭ بولمايدى. ءبىزدىڭ قوعامعا راديكال جاستار كەرەك. مىندەتتى تۇردە. مۇنداي ۇيىم بولماعان قوعام - شىرىگەن، توتاليتارلىق قوعام. ءبارىمىز دە كەزىندە راديكال بولدىق. رەسەي ەلشىلىگىنىڭ الدىندا شەرۋ ۇيىمداستىرعاندا 400 جاستى جينادىق. تالايىن ۇستاپ كەتتى. كەلەسى شەرۋدە سول جاستاردىڭ 5-ەۋى كەلدى، 395-ءى كەلگەن جوق. ياعني ءبىر قازاق شەرۋگە شىقسا، ەكىنشى رەت الاڭعا بەتتەمەيدى. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. ستۋدەنت شىقسىن الاڭعا، ارتىنان شام الىپ تۇسەدى، قىسىم جاسايدى...توقەتەرى، راديكال ۇيىمدار بولۋى كەرەك. سولارعا قاراپ، ءبىزدىڭ جاستار وزدەرىنىڭ دامۋ باعىتتارىن انىقتايدى. «ە-ە، انانىڭ سوزىنە سەنۋ كەرەك» نەمەسە «ونىڭ سوڭىنان ەرمەيمىز» دەپ، ءوز بەتتەرىنشە شەشىم شىعارادى. ال مۇنداي پليۋراليزم بولمايدى ەكەن، قيىن جاعدايعا دۋشار بولامىز.

كامشات تاسبولات: وسى العاشقى جاستار شەرۋىن ۇيىمداستىرامىز دەپ «جاس الاشتىڭ» رەداكتسياسىندا بولعان وتىرىستان تۇيگەنىم - ءبىزدىڭ جاستاردىڭ باسىن قوساتىن يدەيا جوق ەكەن. ءبارى جان-جاقتا بىتىراپ كەتكەن. ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرەتىن بولىپ كەلدىك تە، جەمە-جەمگە كەلگەندە، اركىم ءوز پىكىرىندە قالدى. بلوگشىلار ءوز ماسەلەسىن ايتىپ كەتتى. قازاق ەشقاشان ينتەرنەت ءۇشىن الاڭعا شىقپايدى. اۋىلعا ول تۇگىلى، قاراپايىم تەلەفون بايلانىسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە ەمەس پە؟ سول جيىندا كەيبىر جاستار «قوستىلدىلىكتى قورعاپ قالامىز» دەگەندەي دە پىكىر ايتتى. وسىدان-اق، بىزدە قانشالىقتى حاوس جاعداي قالىپتاسىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى. ەندى ۇلتتىق ماسەلەلەردى اشىق ايتىپ، ەم-دومىن ىزدەپ جۇرگەن جۋرناليستەر دەسەك، ولارعا دا كەرەمەت مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتقان جوق. بۇلاي قوعام تۇيىقتالىپ، ءار ازاماتتىڭ ىشىندەگى پسيحولوگيالىق قىسىم ارتا بەرسە، ارتى نە بولاتىنىن ءبىر اللا بىلەدى. سوندىقتان، حالىقتىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، جاستاردىڭ بويىنداعى قۇقىقتىق نيگيليزمنەن ارىلتۋعا جۇمىس جاساۋ كەرەك. ءبىزدى تەك قانا ۇلتتىق يدەيا بىرىكتىرەدى.

جانبولات ماماي: جاستار شەرۋىن شاقىرامىز دەپ ءجۇرىپ، ءبىز ءبىر ماسەلەنى شەشىپ الدىق دەسە بولادى. كىمنىڭ-كىم ەكەنىن انىقتاپ الدىق! باسىندا ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە 60-قا تارتا جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى، جۋرناليستەر بولدى، ەندى تۇپكىلىكتى الاڭعا شىعامىز دەپ شەشكەندە، «ەركىن ينتەرنەت ءۇشىن» قوزعالىسى مەن «رۋح پەن ءتىل» كلۋبى قالدى. بيلىكتى كەلىسسوز باسىنا وتىرعىزىپ، ءوز تالابىمىزدى ورىنداتقانىمىزدى «ازات» پارتياسى دا، ءتىپتى راديكال دەپ جۇرگەن «العا» دا تولىق قولدادى. ارينە، جاستاردىڭ دەربەس، تاۋەلسىز بولعانى دۇرىس قوي. دەگەنمەن، قولداۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر كۇشتەردەن كومەك بولماي، تاۋەلسىز جاستاردىڭ جارق ەتىپ شىعا كەلۋى دە قيىن ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. وسى جەردە جاستارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن، سولاردى ءبىر ارناعا بۇراتىن ساياسي كۇشتەر كەمشىن سياقتى. سويتە تۇرا، بىزدە «سولاي جاساۋ كەرەك ەدى»، «ولاي دۇرىس ەمەس، بۇيتپەيسىڭدەر مە!» دەپ اقىل ايتقىشتار كوپ-اق. سول ايتقاندارىنىڭ وننان دەمەي-اق قويايىن، جۇزدەن ءبىر بولىگىن جاساماي ما؟ وسى جەردە مىناعان نازار اۋدارعىم كەلەدى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جاسارال قۋانىشاليننىڭ ارەكەتىن ەسكە الىڭىزدار. مۇحتار شاحانوۆ دوكتريناعا قارسى «اشتىق جاريالايمىن» دەپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ تالابىن ورىنداتقاندا، قۋانىشالين نە دەدى؟ ونى «ساتقىن» دەپ اتادى. بىراق ول شاحانوۆتىڭ ناعىز ەرلىك جاساعانىن، دانا شەشىم قابىلداعانىن تۇسىنبەدى دە، تۇسىنگىسى دە كەلمەدى. پەندەلىك پارقىنان اسا المادى. كەيىننەن ءبىز الاڭعا شىعاتىنىمىزدى جاريالاپ، اقىرىندا بيلىكتى ءوز ايتقانىمىزعا كوندىرگەندە دە قۋانىشالين مۇنى «جاقتىرمادى». «ماماي قورىقتى» دەپ جار سالدى. اقىرىندا ءوزى اشتىق جاريالادى. ال نە شىقتى؟ جوعارى بيلىك تۇرماق، قالالىق اكىمشىلىكتەن بىردە-ءبىر ادام كەلمەدى. مۇنى ءوزى دە مويىندادى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوزىنىڭ سەبەپسىز اشتىعىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. ونداعى سىلتاۋى - «حالىق بيلىگى» اتتى قوزعالىسى ۇندەۋ جاساپتى. اناعان ءبىر شۇيلىگىپ، مىناعان ءبىر تيىسكەن قۋانىشالين نە ءبىتىردى؟ مىنە، وسىنداي ادامدار اركىمگە ءبىر سىن ايتقانشا، قولدارىنان كەلسە، وزدەرى ءبىر نارسە جاساسىن. بىزدىكى دۇرىس ەمەس بولسا، دۇرىسىن كورسەتسىن. سوندا حالىق كىمدىكى دۇرىس ەكەنىن كورەدى، انىقتايدى. سول تۇلعانىڭ ارتىنان ەرەدى.

وركەن كەنجەبەك: نەگە ءبىز وسى ۇلكەن اعالارىمىزدىڭ ۇراندارىن قايتالايمىز؟ اقىرى جاس ەكەنبىز، ماقساتىمىز بار دەلىك، ءوز ۇرانىمىز نەگە بولمايدى؟ ابسۋرد بولسا دا، «ءبىز كەلەشەك قوعامدا ەڭبەك ەتەتىن بولعاندىقتان، ۇشتۇعىرلى ءتىلدى قولدايمىز» دەسە دە؟

مۇحيت اسانباەۆ: ءيا، وتە ورىندى سۇراق. مىسالى، نەگە جاتاقحاناعا جاستار ورنالاسا المايدى دەگەن سۇراقتى كوتەرمەسكە؟

جاراس كەمەلجان: شىنىندا، جاڭا كامشات ايتىپ كەتكەندەي، بىزدە جاستار ءبىر يدەيانىڭ توڭىرەگىنە ۇيىسىپ وتىرعان جوق. تەك مۇحتار شاحانوۆتىڭ اينالاسىندا جينالىپ وتىرمىز. ونىڭ وزىندە سول ۇلتشىل دەگەندەرى عانا. ال قازىرگى جاعدايعا كوز اشىپ قاراساق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلە بولسىن، ۇلتتىق ماسەلە بولسىن، ول ءبىرىنشى كەزەكتە - قازاقتىڭ قامى، قاسىرەتى. مەنىڭشە، الداعى ون جىلدا ەڭ كۇيىپ تۇرعان ماسەلە - ءدىن ماسەلەسى بولماق. سوندىقتان، جۇمىستىڭ ارناسىن وسى باعىتقا بۇرعان ءجون-اۋ.

ينگا يمانباي: قازىر ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋدە جاستاردىڭ تەگەۋرىندى كۇشكە اينالا الماي وتىرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بىزدەر  اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ سول ماسەلەلەردى شەشۋدە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنەن ساباق الا الماي وتىرمىز. ولار سول ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن جيىرما جىل بۇرىن ءبىلدى. كۇرەستى. بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتتى. دەسەك تە، ولاردى تۇبەگەيلى شەشۋگە دارمەندەرى ءالى كۇنگە دەيىن جەتكەن جوق. مەنىڭشە، ءبىز اعا بۋىننىڭ وسىعان دەيىن جۇرگىزگەن كۇرەس جولىن سارالاپ، كەمشىلىكتەرىن قايتالاماۋعا، ارتىقشىلىقتارىنان ساباق الۋعا ءتيىسپىز. سوندا  عانا ناتيجەگە جەتۋگە بولادى. ولاردىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى، اۋىزبىرلىكتەرىنىڭ جوقتىعى مەن كەي جاعدايلاردا ۇلتتىق مۇددەدەن گورى جەكە مۇددەلەرىن جوعارى قويعاندىعىندا. جەكە امبيتسيانى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارعانىندا. قازىر ءبىز ءدال سول قاتەلىكتەردى قايتالاپ كەلەمىز. اركىم وزىنشە، ءبىر ماسەلە كوتەرەدى. ءالى دە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك تاقىرىپتارعا قاتىستى ماسەلەنى جۇمىلا كوتەرە الماي ءجۇرمىز. ماسەلەن، 11 ءساۋىر كۇنى وتكىزەمىز دەگەن جاستاردىڭ العاشقى جالپىۇلتتىق ميتينگىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىندە قانشاما جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى بولدى. سوڭىندا سولاردىڭ تەك ەكەۋى عانا قالدى. قالعاندارى جالتارىپ كەتتى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اعا بۋىن قاتەلىكتەرىن ءالى كۇنگە دەيىن قايتالاپ كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتەدى.

مۇحيت اسانباەۆ: قىسقاسى، جاستاردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن جاستاردىڭ ماسەلەسىن العا شىعارۋ كەرەك. سوندا عانا بىرىگۋ پروتسەسى باستالادى. جاستار ءوز ماسەلەسىن شەشىپ العان سوڭ عانا، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە ارا-ل-ا-س-ا الادى.

كامشات تاسبولات: ءبىز ءوز ارامىزدا وتىرىس جاساپ، ماقساتىمىزدى ايقىنداپ، قانداي باعىتتا جۇمىس جاسايمىز، ارامىزدان ساياسي كارەرا جاساي الاتىن ازاماتتاردى ىرىكتەپ الۋ كەرەك. ءبىز وتپەلى ساياساتتى قويىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن 100 جىلعا ايقىنداپ بەرەتىن ساياساتتىڭ نەگىزىن جاساۋىمىز كەرەك.

وركەن كەنجەبەك: راسىندا، جاستار ءولىارا كەزەڭدە تۇر. ءدال قازىر ساياسي سانامىز ويانىپ، بىرەۋىمىز كوممۋنيست، بىرەۋىمىز راديكال بولىپ، ارامىزدا سەگمەنتاتسيا، جىكتەلۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. دۇرىس-اق. بىراق 20-30 جىلدان سوڭ ءبىرىمىزدىڭ ارتىنان ءبىرىمىز كيللەر جالداپ، يا بيلىك-وپپوزيتسيا بولىپ تارتىسپاس ءۇشىن قازىر بىرىگۋ كەرەك. بىرىكسەك - قازىر، بىرىكپەسەك - ەشقاشان  دەگەندەي پرينتسيپ عوي. ەندى بىزدە قانداي ءتاسىل بار؟ چەرنىشەۆسكيدىڭ ساۋالىن قايتالاعىم كەلمەسە دە، قايتالاۋ كەرەك بوپ تۇر.

كامشات تاسبولات: شىنى كەرەك، اشىق حاتتان جالىقتىق. ءبىز دە، بيلىك تە. سوندىقتان، بۇل جول تاپتاۋرىن. جاڭا ىزدەنىس كەرەك. ءبىر-بىرىمىزگە كىنارات تاقپاي، بيلىك باسىنا ۇلتشىل ازاماتتاردى اكەلۋ كەرەك. ۇلتتىق ماسەلەلەر ۇلتشىل ازاماتتار بيلىككە كەلگەندە عانا شەشىلەدى. ازاماتشالاردى دا ۇمىتپايىق (كۇلەدى).

داۋرەن بابامۇراتوۆ: ارينە، ينگا ايتقانداي، جاستاردىڭ ءبىر شوعىرعا، ءبىر ۇيىمعا بىرىككەنى قانداي جاقسى! يدەالى دا وسى. دەگەنمەن، ۇلتتىق ماسەلەنىڭ ءوزىن جەكە-جەكە تارماقتارعا ءبولىپ تاستاپ جۇمىس ىستەگەن تيىمدىرەك بولا ما دەگەن ويىم بار. سەن دىنمەن اينالىس، سەن بىلىممەن اينالىس دەپ، مىسالى. «ءبىز جۇيەگە قارسى ەمەسپىز، بىراق مىنا ءبىر جەرىنە وزگەرىس ەنگىزگىمىز كەلەدى» دەپ جەكە ۇرىس الاڭدارىن اشا بەرسەك، جۇمىس ونەدى. ءبىزدىڭ جاعدايدا بىرىككەن - قاۋىپتى! بىرىكسەڭ، سەنى قۇرتۋ وڭاي. ساياسي تاجىريبەگە قاراساق، قانشاما ۇيىم بىرىگىپ، اقىرى ىدىراپ كەتەدى. ارقايسىسىمىز جەكە جۇمىس ىستەپ، ورتاق ماسەلەگە كەلگەندە ورتاق ءۇن شىعارىپ، ءبىر-ءبىرىمىز ءۇشىن تۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك. ءوز ارامىزدا كورپوراتيۆتىك ەتيكا قالىپتاسۋى كەرەك. سوندا عانا جۇمىس ومىرشەڭ بولادى. جاستار بىرەۋدىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ كەتتى دەگەن دە پىكىرلەر قاۋلاپ ءجۇر. قولشوقپار بولماي قويمايمىز. جاستار عانا ەمەس، اعا بۋىن دا الدەبىرەۋلەردىڭ قولشوقپارى. بىراق ءبىز ولاي ەكەن دەپ بولىنبەي، قارجىنى الا وتىرىپ، ورتاق ماقساتىمىزدان اينىماۋ كەرەكپىز. لەنين دە ەۆرەيدەن، ورىستان، فرانتسۋزدان اقشا الىپ ءجۇرىپ، رەۆوليۋتسيا جاسادى عوي.

جانبولات ماماي: جاستاردىڭ باسىن ءبىر ۇيىمعا قوسىپ، ورتالارىنان ءبىر كوشباسشى شىعارۋ ءۇشىن ءالى ءبىراز جىل كەرەك. ءبىزدى كوسەمشىلدىك دەگەن اۋرۋ مەڭدەپ كەلەدى. كوممۋنيستەر دەسە، ءابدىلدين، ۇلتشىلدار دەسە، شاحانوۆتى، وپپوزيتسيا دەسە جارماحان تۇياقباي مەن بولات ابىلەۆتى ايتادى. ياعني بۇتىندەي قوزعالىس يا پارتيا ءبىر-اق ادامنىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلادى. وسى ىندەتتى بايقاي وتىرىپ، بۇدان قازىرگى جاستار ارىلۋى كەرەك سياقتى. تۇلعالاردىڭ اينالاسىندا ەمەس، يدەيانىڭ اينالاسىندا بىرىگۋ كەرەك. مىنا جاستار ءتۇرلى سەكتاعا كىرىپ بارادى، ءوز قۇقىعىن بىلمەيدى دەپ تالاي ماسەلەنى قوپارىپ جاتامىز. اقيقاتى سول، جاستاردىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ كەرەك. ءبىلىمدى ادام وڭ جولدان بۇرىلمايدى، ءدىني ەكسترەميزمگە بوي بەرمەيدى. سانالى ءھام ءبىلىمدى ادام اۆتوريتاريزمگە دە توزە بەرمەيدى. ءبىلىمدى ادام ءوز اۋرۋىنىڭ نەدەن بولاتىنىن بىلەدى جانە شيپاسىن ەرتەرەك ىزدەيدى. سوندىقتان، وسىنداي ازاماتتار كوبەيسە، قوعام تازارادى. كەلەشەكتە ەلدىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن - بىزدەرمىز. سوندىقتان، ارقايسىمىز بۇگىن تاجىريبە جيناقتاپ، بۇگىن ءپىسىپ-جەتىلۋىمىز كەرەك. ەرتەڭگە دايىن بولۋ ءۇشىن. ءبىلىمدى كوتەرەيىك، بىلىكتى ارتتىرايىق، جاستاردى ارتىمىزدان ەرتەيىك.

"جاس قازاق" گازەتى