جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزدىڭ ء«بىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى بولمادى، ونى جازعان ءارىپ» دەۋى – ناعىز اقيقاتتان اتتاۋ! ويتكەنى، 60-جىلداردىڭ اياعىندا ءدال وسى تاقىرىپقا دۇرىلدەگەن داۋ وتكەنى اعا ۇرپاقتىڭ ەسىندە شىعار. اقىرىندا، ءسابيت، عابيت اتالارىمىز ارالاسىپ بارىپ، «ونبەيتىن داۋدى وسپەيتىن بالا قۋادى» دەپ توقتاتقان ەدى. ودان كەيىن دە ءار جەردە شاڭ بەرىپ قالادى.

 «ايتىس» انتولوگياسىنىڭ 2-تومىنا كىرگەن اتاقتى اقىن سارا مەن تورەبايدىڭ ايتىسىندا ءوز ەلىنىڭ ۇرىسىن باتىر دەپ ماقتايمىن دەپ سوزدەن ۇستالعان سارا ساسقانىنان قارسىلاسىنا قايتا-قايتا «كەلىمسەكسىڭ» دەپ تيىسە بەرەدى. ايتىستى تۇگەل بەرۋگە مۇمكىندىك بولماعاندىقتان سارانىڭ وسى سوزدەرى مەن تورەبايدىڭ جاۋابىن توپتامالاپ، ازىراق ءۇزىندى كەلتىرەيىك.

سارا

...بەلگىلى ايەلدە ەركە، سال ەكەنىم،

بىلەدى ءۇيسىن، نايمان سارا ەكەنىم.

اتاقتى سال ءبىرجاننان  باتا العانمىن،

بىلەدى ەل ولەڭگە ەبىم بار ەكەنىن.

مەن بىلەم الشىن جەرى تار ەكەنىن،

قونىسقا جاعالبايلى زار ەكەنىن.

ءجۇز قىرىق ءۇي جاعالبايلى كىرمە ەلسىن،

ىعىندا جۇرەتۇعىن قارەكەڭنىڭ.

تورەباي

...مەن دە بىلەم سەنىڭ دە بار ەكەنىڭ،

نايماندا اقىنسىماق سارا ەكەنىڭ.

بىرجانعا ون سەگىزدە مۇڭىڭ شاعىپ،

قۇتىلعان جيەنقۇلدان جان ەكەنىڭ.

ءمالىم عوي ماعان-داعى ءۇيسىن، نايمان،

مەنىڭ دە حابارىم بار ءار جاعدايدان.

ارعىن مەنەن قىپشاقتى كەمسىتەم دەپ،

جەڭىلدىڭ سۇيىندىك ارعىن  ءجامشىبايدان.

سارا، سەن ەمەسسىڭ عوي ونشا اقىن،

ءبىرجاننىڭ ارقاسىندا شىققان اتىڭ.

كوپ سويلەپ، كوك ەزۋ بوپ شالقي بەرسەڭ،

نايماننىڭ شىعاراسىن جامان اتىن.

سارا

...بارۋعا ءوز ەلىڭە ەرىنشەكسىڭ،

داۋلى ىسكە كەلگەندە كوڭىلشەكسىڭ.

مەنىمەنەن تورەبايىم سالعىلاسپا،

سەن كەلگەن ءبىزدىڭ ەلگە كەلىمسەكسىڭ.

...كىرمەسىڭ جاعالبايلى زاتىڭ الشىن،

شاپقىلاۋمەن كۇنىڭ وتكەن نەتكەن جانسىڭ.

ەلىڭە بي بولام دەپ شىرەنبە سەن،

ءبىر كەزدە تورەگە ەرگەن شابارمانسىڭ.

...ورلەپ كەتەم مەن ءسوزدى ايتقان سايىن،

از عانا الشىن بەلگىلى سەنىڭ جايىڭ.

جەتىسۋدا كۇن كورمەي ەلىڭە قايت،

وسىمەن ايتىس ءبىتتى، تورەبايىم!

تورەباي

...از الشىن بولسامداعى شەتتەگەم جوق،

وزىمە ءۇيسىن، نايمان بەتتەگەن جوق.

كورمەستەن بوسقا سويلەپ ساندالاسىڭ،

اتتارىن تورەلەردىڭ ەرتتەگەم جوق.

جالايىر شىبىندىداي قىستاۋ بەردى،

قارسى الدى، ەش بىرەۋى كەت دەگەن جوق.

سوڭىما ءۇيسىن، نايمان جىگىتى ەردى،

ءبارىن دە جولداس ەتتىم، جەك كورگەم جوق.

...انادان سەن تۋعاندا مەن دە تۋعام،

مەن دە سەندەي جاسىمنان ولەڭ قۋعام.

كىرمەسىڭ دەپ بەتىمە سالىق قىلما،

تالايىن سەندەيلەردىڭ سوزبەن بۋعام.

مەن ەمەس اداساتىن ەل تابا الماي،

جۇرگەم جوق باراتۇعىن جەر تابا الماي.

جاقسىسى ءۇيسىن، نايمان وتىنگەن سوڭ،

قالىپ ەم سول سەبەپتى ەلگە بارماي.

         وسى كەزدە سارا جەڭىلگەنىن مويىنداپ، بىلاي دەيدى:

تورەباي، ءسوزدى تاۋىپ جەڭىپ كەتتىڭ،

داۋىم جوق ايتار ءتۇيىر بوس ۇستاسىپ.

كەشەگى ون سەگىزدىڭ شاعى بولسا،

كەتەر ەم وزىڭمەنەن قول ۇستاسىپ.

ۇلىڭ بولسا بولسا قىز بەرەم، بي تورەباي،

بولايىق قۇدا ەكەۋمىز، بەك دوستاسىپ!

ەكى اقىن شىنىندا دا قۇداندالى بولادى.

ەلىنە، باتىسقا قايتپاي قالعان تورەبايدىڭ ءوزى ەمەس، اتا-بابالارى. جانە ول وقيعا كەشەگى «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن بولعان. 1726 جىلى كوكتەمدە سامەكەمەن بىرىگە ەدىل قالماعىن تاعى ءبىر رەت شاۋىپ العاننان كەيىن، ابىلقايىر وڭتۇستىك پەن شىعىستاعى قازاق جەرىن جاۋدان ازات ەتۋگە ءبىرجولاتا كىرىسەدى. ول كىشى جۇزدەن ارقايسىسى ون جىگىتكە تاتيتىن 20 مىڭ ساربازىن ەرتىپ كەلەدى. ماڭعىستاۋلىق ادايلار جانقيارلىق ەرلىك پەن وزەگىن سۋىرىپ  بەرەر باۋىرماشىلدىقتىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىسىنە تولى سول زاماندى «ساۋران اينالعان» دەپ اتايدى. سەگىز ارىس ادايدىڭ مۇڭالىنان شىققان، ابىلقايىر قولىنىڭ باس ساردارى شوتان باتىردىڭ اتىندا ارقادا كول مەن وزەن، ال، حاننىڭ ءوز اتىندا بىرنەشە جەر - تاۋ، جال، بۇلاقتار بار...

1726 جىلى ورداباسىداعى جيىندا  ابىلقايىر حان قازاقتىڭ باس قولباسشىسى، ال قانجىعالى بوگەمباي باتىر ونىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعانى بەلگىلى. العاشقى شايقاس ورداباسى تاۋىنىڭ ەتەگىندە وتكەن. بادام ستانساسىنان كەيىنگى بىرلىك اۋىلى مەن بۇرىنعى ماماەۆكا، بۇگىنگى كولتوعان اۋلىنىڭ اراسىنداعى ۇزىن جوتاداعى قاپتاعان ۇلكەن تومپەشىكتەر – سول كەزدەن قالعان باۋىرلاستار زيراتى. بۇدان سوڭ «قالماققىرىلعان» مەن «اڭىراقايدا» جوڭعاردىڭ بەلىن سىندىرعان قازاق قولى 1730 جىلعا قاراي ءوز جەرىن بالقاشقا دەيىن ازات ەتەدى. 1730 جىلى قالدان-سەرەنمەن (تسەۆان رابدان 1727 ج. قايتىس بولادى) ءبىتىم جاساسقان سوڭ ابىلقايىر ەدىل قالماقتارىنىڭ، ورىس كازاكتارى مەن باشقۇرتتاردىڭ، تۇرىكپەندەر مەن حيۋانىڭ شابۋىلىنا كۇندە ۇشىراپ وتىرعان ەلىنە قايتادى. ونىمەن بىرگە كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتتەرىنىڭ قايتقانى قايتادى، قايتپاعانى «تاعى ءبىر 3-4 جىل شىداساق، جوڭعاردى تۇگەل قۋامىز عوي» دەپ قالىپ قويادى. بىراق، سوعىس تابانى كۇرەكتەي  جيىرما بەس جىلعا سوزىلىپ كەتەدى...

مىنە، وسى كەزدە كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن باتىستان كەلگەن باتىر باۋىرلارىنا ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز ورتالارىنان ويىپ ورىن بەرەدى. ءالى كۇنگە دەيىن قازىعۇرتتان التايعا دەيىن ويدىم-ويدىم كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ اۋىلدارى وتىر. ولاردىڭ  كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى 25 اتا كىشى ءجۇزدىڭ قاي بولىگىنە جاتاتىنىن دا ۇمىتىپ قالعان. بەر جاقتاعى اتالارىن عانا ايتا الادى. ءسىڭىسىپ كەتكەندەرى دە جوق ەمەس. التايداعى شىققان تەگىن ۇمىتا الماي، ۇمىتقىسى كەلمەي جۇرگەندەرى وزدەرىن «نايمان-تامامىز» دەپ اتايدى. جوعارىداعى ايتىستا تورەبايدىڭ «جاقسىسى ءۇيسىن، نايمان وتىنگەن سوڭ، قالىپ ەم سول سەبەپتى ەلگە بارماي» دەپ وتىرعانى – وسى. كۇنىن كورە الماي قاڭعىپ كەلگەن كەلىمسەك تە ەمەس، كىرمە دە ەمەس، ءۇيسىن، نايمان جاقسىلارى ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەرلىگىن باعالاعانىن، باعالاعاندىقتان ورتالارىنان ويىپ ورىن بەرگەنىن ايتىپ وتىر. 

بۇل ايتىس ء«بىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى بولماعان، ءبىرجان جەتىسۋعا كەلمەگەن، ونى جازعان ءارىپ، «اق ۇيگە اڭدىپ باسىپ كىردى بىرەۋ، سيپالاپ كەرەگەنى ءجۇردى بىرەۋ، كەشىكپەي ىزدەگەنىن تۋرا تاۋىپ، ەتەگىن اق كويلەكتىڭ ءتۇردى بىرەۋ...» دەپ باستالار ولەڭ بار ەمەس پە، تۋرا وسى ولەڭدە نە ايتىلسا، 35 جاسار ءارىپ پەن 18 جاسار سارانىڭ اراسىندا سونىڭ ءبارى بولدى دەيمىز» دەپ كىتاپ جازىپ، ەكەۋىن اشىنا ەتىپ قويعان قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىزدىڭ جاڭساق پىكىرىنە قارسى باستى دالەل. بىراق، «تورەباي مەن سارانىڭ ايتىسىن دا ءارىپ جازعان با؟» دەگەن سۇراققا كەلگەندە  قابەكەڭنىڭ ءۇنى شىقپاي قالاتىن ادەتى بار. مۇمكىن، وسى جولى جاۋاپ بەرەر؟..

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz