(1995 جىلعى اكادەميالىق جيناق بويىنشا)

ءبىز ابايدىڭ «وتىز جەتىنشى» قاراسوزىنىڭ 13-ءىنشى ءافوريزمى نەمەسە قازىرگى «قىرىق بەسىنشى» قاراسوزى بويىنشا اڭگىمە وربىتەمىز.

مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ 1967 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان شىققان «اباي قۇنانباەۆ» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە ءبىز ايتقالى وتىرعان وسى قاراسوزى تۋرالى:

 «كوپشىلىك قارا سوزدەردەن جانە دە وزگەشەرەك قالىپتانعان – ابايدىڭ وتىز جەتىنشى ءسوزى. بۇل بولىمشە وزگە قارا سوزدەرشە تۇتاس قۇرىلعان ءبۇتىن شىعارما ەمەس. شارتتى تۇردە «وتىز جەتىنشى ءسوز» دەپ ءبىر اراعا باستارى قۇرىلعان افوريزمدەر سانالادى.

مۇرسەيىتتىڭ كوشىرۋلەرىندە جانە ابايدىڭ تولىق جيناقتارىنىڭ بارىندە وسى افوريزمدەر جيىرما ءۇش دەپ سانالادى.

انىعىندا، ابايدىڭ افوريزمدەرى بۇلار عانا ەمەس.

افوريزمدەر ابايدا جيىرما ۇشتەن الدەقايدا كوپ ەكەنىن اباي وقۋشىلارىنىڭ ءبارى دە بىلەدى» (203-بەت), - دەيدى.

ءيا، الدەقايدا كوپ ەدى... سونىڭ ءبىرى – 37-ءىنشى قاراسوزدەگى 13-ءىنشى افوريزم. بىراق ول بۇگىنگى اباي جيناقتارىندا بەرىلىپ جۇرگەندەي، وزىنشە بولەك جايىلىپ ءجۇر، «قىرىق بەسىنشى ءسوز» بولىپ.

«وتىز جەتىنشى قاراسوزدەگى» بۇل افوريزم باسقا افوريزمدەرگە قاراعاندا ۇزاقتاۋ ءھام ءبىتىمى دە بولەكتەۋ بولعاندىقتان جەكە شىعارىلعان.

ال ەندى ءبىزدىڭ نەگىزگى ايتپاق ويىمىز – وسى «قىرىق بەسىنشى ءسوز» دەپ بەرىلىپ جۇرگەن ءبولىمنىڭ سوڭعى سويلەمىنىڭ مۇلدەم وزگەرتىلىپ، باسقا ارناعا بۇرىلىپ، بۇرىلعاندا دا بۇرمالانىپ كەتۋ جايى.

سول بۇرمالانعان سويلەم 1995 جىلعى اكادەميالىق جيناقتىڭ «قىرىق بەسىنشى ءسوزىنىڭ» (218-بەت) سوڭىندا بىلايشا بەرىلگەن:

ء«بىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ».

انىعىندا، بۇل ادام ويىن مۇلدەم شەكتەپ-شىدەرلەۋ. اللا تاعالا پەندە بالاسىنا سانا بەرسە، اقىل بەرسە، سول پەندە بالاسىنا ءاۋ باستا جارالىپ قويعان، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى كورە-كورە، ولارعا كوڭىل ءبولىپ، اقىلمەن بايقاپ سەزىپ قورىتىندى شىعارۋ ارقىلى نەگە جانىنان عىلىم شىعارماسقا، نەگە جاڭالىق اشپاسقا؟! قازاق ايتاتىن «كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ دە استارىندا وسىنداي ۇلكەن وي جاتسا كەرەك. ال ءبىز ھاكىم ابايدىڭ دۇرىس ءسوزىن بۇرىسقا اينالدىرىپ ونى وزىمىزشە «تۇزەتەمىز».

اباي تەكستولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆ:

«ەڭ اقىرعى قىرىق بەسىنشى ءسوزدىڭ سوڭىنا نوقات قويىلسا دا، ءسوز اياقتالماعانى كورىنىپ تۇر.

ء«بىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ»، - دەپ باسىلعان (1940, 1945, 1954 جج. جيناقتار).

اباي سوزىمەن ەرتەدەن تانىس، كوشىرىپ جازىپ الىپ جۇرگەن، كوڭىلىنە ساقتاپ جۇرگەن اكىمال مامىرباەۆ، راقىش بايعازين، ءارحام ىسقاقوۆ ت.ب. ادامدارمەن سويلەسكەنىمىزدە ول كىسىلەر ابايدىڭ بۇل ءسوزى:

«…كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ الاتىن پاندەمىز»، -

دەپ اياقتالاتىنىنا سەندىردى. ءبىز وسىلاي اياقتالۋى ءسوزدىڭ ماعىنا، مازمۇنىنا ساي، نانىمدى دەپ بىلدىك» (ق.مۇحامەدحانوۆ «اباي شىعارمالارىنىڭ تەستولوگياسى جايىندا»، 154-بەت), - دەيدى ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە.

ەندى وسى ءسوزدى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ بولجامى بويىنشا وقىپ كورەلىك:

 ء«بىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ الاتىن پاندەمىز».

مۇندا دا «عىلىم شىعارا المايمىز» دەگەن وي ايتىلىپ تۇر. سويلەم دە ءبىر-بىرىمەن بايلانىسپاي تۇر. اۋەل باستاعى ماعىنادان ءبىر-اق كەتىپ تۇر. ادام بالاسىنىڭ ءىلىم-عىلىمى شەكتەۋلى دەگەندەي ويدى قۋاتتاپ تۇر. ارينە، ءبىز جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى كورە-كورە، ولارعا كوز جىبەرمەسەك، قورىتىندى شىعارا الماساق، اقىلمەن بايقاپ سەزبەسەك عىلىم تۇگىلى تۇك تە وندىرە المايمىز. ماسەلەن، ءبىر عانا دالەل ايتالىق، ادامزات بالاسى اللانىڭ جاراتقان قۇستارىنا قاراي-قاراي، اقىلمەن سەزىنىپ وي جىبەرە كەلە ۇشاتىن نارسە ويلاپ تاپقان جوق پا؟! بۇل عىلىم ەمەس پە، بۇل دامۋ ەمەس پە؟!

الايدا، عالىمنىڭ جوعارىدا كەلتىرگەنىمىزدەي، كەم-كەتىكتىڭ ورىنىن تولتىرماق ماقساتتا تالماي ىزدەنۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! قولجازبالاردى سالىستىرىپ، اباي سوزىمەن تانىس ادامداردان سۇراستىرۋىنىڭ ءوزى – ونىڭ ابايعا دەگەن قۇرمەتى بولسا كەرەك. الايدا، قايىمداي عالىم تاراپىنان وسىنداي دالەلدەر ايتىلسا دا، سول سياقتى ناقتى دالەل وسى 1933 جىلعى كىتاپتا تۇرسا دا، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدىڭ، عىلىمي بايلامىمىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ارناعا توعىسپاي ءجۇرۋىنىڭ سەبەبى، مۇمكىن، اباي مۇراسىنا بەيجاي قارايتىندىعىمىزدان بولار؟!.

ق.مۇحامەدحانوۆ وسى عىلىمي ەڭبەگىندە: «ابايدىڭ «قاراسوزدەرى» اقىننىڭ جيناعىنا 1933 جىلدان باستاپ قانا كىرىپ ءجۇر» (118-بەت), - دەپ جازادى. ولاي بولسا، عالىمنىڭ 1933 جىلعى تولىق جيناقتاعى 37-قاراسوزدەگى 13-ءىنشى دەپ تۇرعان بۇل ءافوريزمدى وقىماۋى مۇمكىن ەمەس...

بىراق 1995 جىلعى جيناقتا قاتە كۇيىندە ورىن الىپ وتىرعان بۇل ءسوز 1954 جىلعى جيناقتىڭ 2-تومىندا «قىرىق بەسىنشى ءسوز» دەپ دارالانىپ بەرىلگەن قاراسوزدىڭ ەڭ سوڭعى سويلەمىندە دە قاتە كۇيدە. 1945, 1948, 1977 جىلعى جانە تاعى دا باسقا تولىق جيناقتاردا دا سولاي.

ال وسى 13-ءىنشى باپ 1940 جانە 1945 جىلدان بەرى دەربەس قاراسوز رەتىندە بەرىلىپ كەلەدى. ءھام الگى قاتەلىك تە ءالى كۇنگە دەيىن «قىرىق بەسىنشى ءسوزدىڭ» سوڭىنان جابىسىپ الىپ قالار ەمەس.

ال مۇحتار اۋەزوۆ دايىنداپ شىعارعان 1933 جىلعى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ «وتىز جەتىنشى ءسوزىنىڭ» 13-ءىنشى افوريزىمىندەگى وسى سوڭعى سويلەم قالاي بەرىلگەن ەكەن، سوعان كەلەيىك. كىتاپتىڭ 296-نشى بەتىندە:

 ء«بىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز; جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى كورىپ-كورىپ، اقىلمەن بايقاپ سەزبەسەك»، -دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلىپ تۇر.

ياعني، ايبايدىڭ ايتپاق ويى – ءبىز عىلىم شىعارا الادى ەكەنبىز - جارالعان، جاسالعان نارسەلەرگە قايتا-قايتا وي جىبەرىپ اقىلمەن سەزسەك.

سونىمەن، ءبىز ءبىر عانا سويلەمىن كەلتىرىپ وتىرعان بۇل ءسوز – «وتىز جەتىنشى ءسوزدىڭ» 13-ءىنشى ءافوريزمىنىڭ سوڭعى سويلەمى.

جوعارىدا ءتۇسىندىرىپ وتكەنىمىزدەي، كەيىنگى جيناقتاردا وسىناۋ 37-ءىنشى قاراسوزدىڭ 13-ءىنشى پۋنكتىندەگى بارلىق سوزدەر وزىنشە بولەك ەنشى الىپ، «قىرىق بەسىنشى ءسوز» دەلىنىپ ءجۇر، ونى جازدىق. سوندىقتان دا، 37-ءىنشى قاراسوزدەگى افوريزمدەر قازىرگى كۇنى 24 ەمەس، 23 قانا. وكىنىشتىسى سول، ءبىز جازعان ءسوز ءجونسىز «تۇزەتۋلەرگە» ۇشىراعان.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ماسەلە  - وسى «قىرىق بەسىنشى قاراسوزدەگى» كەيبىر سوزدەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋ جايى.

سونىڭ ءبىرى – ءبىرىنشى سويلەمدەگى استى سىزىلعان ءسوز. سوڭعى اكادەميالىق جيناقتا ول (1995 جىلعى) بىلايشا بەرىلگەن: «ۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە»، - دەپ.

ال اباي «نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىن» دەپ سويلەمەسە كەرەك. 1933 جىلعى تولىق جيناقتا: «جانە نەشە ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە» (296-بەت), - دەپ انىق جازۋلى تۇر.

راسىندا دا، «نەشە مىڭ ءدىن» بولمايدى، ولاي دەۋ اقىلعا دا سىيمايدى. «نەشە ءتۇرلى ءدىن» دەسە، قيسىنعا كەلەدى. سوندىقتان، بۇل جەردەگى «مىڭ» دەگەن – باسى ارتىق ءسوز.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا (1995 جىل، الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، «اتامۇرا» باسپاسى) وسى وزگەرىستەر جايىندا ناقتى ەشتەڭە جازىلماعان.

مۇندا تەك: «مۇرسەيىت قولجازبالارىنىڭ 1905, 1907, 1910 جىلعى نۇسقالارىنىڭ قاي-قايسىسىندا دا «ناسيحات» ءسوزىنىڭ 13-ناقىلى رەتىندە بەرىلگەن. اباي شىعارمالارىنىڭ 1940 جىلعى باسىلىمىنان كەيىن دەربەس ءسوز رەتىندە جاريالانىپ كەلەدى. باسىلىمدارىندا ازداعان تەكستول. وزگەرىستەر كەزدەسەدى» (352-بەت), - دەيدى دە، ءبىر-ەكى تەكستولوگيالىق وزگەرىسكە ۇشىراعان سوزدەرگە عانا توقتالادى:

 «1-ابزاتستاعى ء«ار ءتۇرلى قىپ», 2-ابزاتستىڭ سوڭعى سويلەمىندەگى «ناندىم»، «ناندىرامىن» دەگەن سوزدەر 1905, 1907, 1910 جىلعى قولجازبالار نەگىزىندە 1977 جىلعى جيناقتا ء«ار ءتۇرلى قىلىپ»، «يناندىم»، «يناندىرامىن» دەپ بەرىلگەن» (350-بەت).

وقىپ وتىرعاندارىڭىزداي، نەگىزگى بۇرمالانىپ جۇرگەن سوزدەر تۋرالى ءلام-ميم ءسوز جوق. جالپى الداعى ۋاقىتتا اباي شىعارمالارى ءالى تالاي رەت شىعادى، سوندا وسى ايتىلعان ەسكەرتپەلەر ەسكەرىلسە ەكەن دەمەكپىز.

باۋىرجان بەرىكۇلى

Abai.kz