(العىسوز ورنىنا)

شىعىس الەمى ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ ورلەۋىنە زور شاراپاتىن تيگىزگەن، تالاي ۇلى عۇلامالار مەن شايىرلاردى ومىرگە اكەلدى. تامىرىن سوناۋ ەجەلگى زامانعى ءدىني اڭىزداردان تارتىپ، شىعىس دانالىعىمەن سۋارىلعان ءسوز ونەرى جۇزدەگەن جىلداردان سوڭ باتىس ەلدەرىنە دە سۇيىنشىلەپ جەتىپ، كەيىنگى ورتا  عاسىر مەن قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ گۇلدەنۋىنە داڭعىل جول سالىپ بەردى.  ء حى-ءحىى عاسىرلاردا گرەك جانە لاتىن قاينارلارىن زەرتتەپ، ءمولدىر بۇلاعىنان قانىپ ىشكەن ەۋروپا نازارىنىڭ، مادەنيەتتەر الماسۋىنىڭ ولىاراسىنداعى ءبىر كەزەڭدەردە ءبىرجولاتا شىعىسقا اۋعانى دا شىندىق. ەڭ اۋەلى يسپانيادا، سودان كەيىن، فرانتسيا، يتاليا، انگليادا مۇسىلمان ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرى ءتارجىمالانىپ،  ول تۋىندىلار، اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ ماقتاپ جۇرگەن كوپتەگەن ۇلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قيال بەسىگىن تەربەپ، شابىتىن وياتىپ، ەۋروپا تورىندە ادامزات بالاسىنىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالعان تاڭعاجايىپ تۋىندىلار ومىرگە كەلىپ، كىندىگى كەسىلدى.   

جارتى عاسىر بۇرىن عانا امەريكانىڭ ايگىلى  عالىمى فيليپ حيتتي «تاياۋ شىعىستىڭ قىسقاشا تاريحى: ءۇش كونتينەنتتىڭ التىن كوپىرى» دەگەن مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە ەجەلگى ترۋبادۋرلاردىڭ ماحاببات جىرلارىنىڭ – ورتا عاسىرلارداعى اراب ليريكاسىنىڭ اۋدارمالارى ەكەنىن، ال، ورتا عاسىرلارداعى ماريا قىز بەن «اسقان سۇلۋ ايەل» كۋلتىنىڭ كرەست جورىعىنان سوڭ  شىعىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالىمەن دۇنيەگە  كەلگەنىن بۇلتارتپاس دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرگەن-تۇعىن. ءتىپتى، يسلامعا  دەيىنگى ءVىى عاسىرداعى ۋزرا تايپاسىنداعى ماحاببات كۋلتىنىڭ ەۋروپادان بۇرىن ارابتاردىڭ ميستيكالىق پوەزياسىندا كورىنىس تاپقانىن ءبىر ءسات  ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايگىلى  فرەيد پەن يۋنگتىڭ يدەيالارىن، ولاردان بۇرىن ايتقان دەپ جۇرگەن اتاقتى سوپى، تەورەتيك، ارابتىڭ تەرەڭ ويشىلى جانە پسيحولوگ يبن ءال-ءارابيدىڭ ء حىىى عاسىردىڭ باسىندا ونەردە ءبىرىنشى بولىپ «ادەمى ايەلدەن قۇدايدى كورۋدى» ۇيرەتكەنىن نەگە ۇمىتىپ قالدىق، ءبىز وسى؟  عاسىردان عاسىرعا جەتىپ، جۇزدەگەن جىلدار بويى الەمدىك ادەبيەتتىڭ التىن قازىعىنا بايلانعان ماحاببات تاقىرىبىنىڭ ء«لايلا مەن ءماجنۇن» جايلى اراب اڭىزىنان باستاۋ الىپ، شەكسپيردىڭ «رومەو مەن دجۋللەتتا» شىعارماسىندا دامىتىلىپ،  بلوكتىڭ «سۋلۋ ايەل تۋرالى» ايگىلى جىرىندا كەمەلدەنە تۇسكەنى  ادەبيەت تاريحىنان بىلەتىن مىسالدارىمىز ەمەس پە ەدى.  كورنەلدىڭ  «سيد» دراماسىنىڭ جازىلۋىنا تازا اراب سيۋجەتىنىڭ نەمەسە شيللەردىڭ «تۋراندوت حانشايىمىنىڭ» تۋىنا شىعىس شايىرى ءنيزاميدىڭ «جەتى سۇلۋ» پوەماسىنىڭ نەگىز بولعانىن وي تارازىسىنا سالىپ سالماقتاساق، اڭگىمەمىزدىڭ تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتەتىن سىڭايى  بار. دەگەنمەن، ءبىز وسى جەردە ايتىلعان سوزىمىزگە ىقىلاسى اۋعان  وقىرماننان اڭگىمەمىزدىڭ توركىنىن دۇرىس ءتۇسىنۋىن سۇرايمىز.  البەتتە، ءبىز شىعىس ادەبيەتىنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا تاريح قويناۋىنىڭ تەرەڭىندەگى مىسالدارعا وي قىدىرتىپ جاتقان جوقپىز. ماسەلە، ونەردىڭ تيگىزگەن ىقپالى نەمەسە ءتىپتى، «ماحاببات تاقىرىبىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىنىڭ» ەڭ الدىمەن شىعىستا  دۇنيەگە كەلىپ، ادامزات  مادەنيەتىنىڭ رۋحاني القابىنا تارىداي شاشىلعانىندا دا ەمەس.  الەمدىك ادەبيەتتىڭ قۇنارلى توپىراعىنا ءبىر  شىبىقتاي قادالىپ، بۇگىندە جالعىز  ۇلتتىڭ عانا ەمەس، بارلىق ادامزات بالاسىنىڭ ورتاق ماقتانىشى بولىپ، جايقالعان بايتەرەگىنە  اينالعان شەكسپيردى، كورنەل مەن شيللەردى جوققا شىعارعىسى كەلگەن نيەتتەن دە اۋلاقپىز.  ايتسە دە،  شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ارالاسا وتىرىپ، جارىسا جاپىراعىن جايىپ، ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناس نەگىزىندە دامىعانىن ەستەن شىعارماساق ۇلكەن ولجا بولار ەدى.  قۇدايدىڭ كەنجە بالاسىنداي بولىپ دۇنيە ەسىگىن اشىپ، ادامزاتتىق رۋحتىڭ كىندىك شەشەسىندەي بولىپ كەتكەن ادەبيەتتىڭ ومىرگە قالاي كەلىپ، قالاي كەمەلدەنگەنىن بىلمەگەندىكتەن، ءبىز بۇگىن وسىنداي ءبىر شالاعايلىقتىڭ جاپپاي بەلەڭ الۋىنا جول بەرىپ الدىق.  

تاياۋدا استاناداعى كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ بىرىنەن رەسەي باسپالارىنان شىققان «100 ۇلى اقىن» جانە «قارا ءسوزدىڭ 100 ۇلى شەبەرى» دەگەن تانىمدىق كىتاپتار كوزىمە وتتاي باسىلىپ، قىزىعىپ ساتىپ الدىم. ءبىر وكىنىشتىسى قالىڭدىعى كىرپىشتەي، بەزەندىرىلۋى كىسى قىزىعارلىق  ەكى تومدىقتا شىعىس تۇگىل، تۇتاستاي العانداعى ازيا ەلدەرىنىڭ پوەزياسى مەن پروزاسى جايلى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر كوڭىلىمىزدى كونشىتپەدى.   ادەبي مۇراسى كول-كوسىر قىتايدان بار-جوعى لي بو مەن دۋ فۋ سەكىلدى بىرەن-ساران اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى عانا قامتىلعانىنا كوڭىلىمىز تولمادى.  تاڭ داۋىرىندەگى ادەبيەت الىپتارى ۆان ۆەي، مىن حاو-جان، بو-تسزيۋيلار شىعارماشىلىعى جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعانىنا قارنىمىز اشىدى.  جاپون اقىندارىنان تەك باسەگە عانا توقتالعاندارىنا رازى بولمادىق.  Oتومو-نو ياكوموتي، اريۆارا –نو ناريحيرا، Oسيكoتي-نo ميتسۋنە، سايگەلەردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى نەگە ەشتەڭە ايتىلماعانىنىڭ سەبەبىن تۇسىنبەدىك. ءبارىن بولماسا دا جاپون پوەزياسىنىڭ دامۋىنا زور ىقپالىن تيگىزگەن سايگەنى ەلەۋگە  بولاتىن ەدى عوي.  شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارى ساناي، اتتار، ءشامساددين، رۋمي مەن فيزۋليلەر تۋرالى دا ءبىز بۇل جيناقتان مالىمەت تابا المادىق.  ال، «قارا ءسوزدىڭ 100 ۇلى شەبەرى» دەگەن تاعى ءبىر توم ەڭبەكتى وقىپ شىققانىمدا، ونى قۇراستىرعان ت.ۆ.گرۋدكينا، ن.پ.كۋبارەۆا، ۆ.پ.مەششەرياكوۆ، م.ن.سەربۋلداردىڭ تانىمدارىنا قارنىم اشىپ، كىتاپتىڭ مازمۇندىق ساپاسىنان ءتۇڭىلىپ كەتە جازدادىم.  پروزا جانرى تەك ەۋروپا ەلدەرىندە عانا بۇرشىك اتىپ، تەك، سوندا عانا كوكتەپ-كوگەرىپ، جەمىسىن بەرگەندەي اسەر قالدىرادى ەكەن، بۇل قالىڭ كىتاپ.  قازاق پەن قىرعىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اۋەزوۆ پەن ايتماتوۆتاردى تىلگە تيەك ەتپەگەندە، ەڭ بولماعاندا نوبەل سىيلىعىن الىپ، الەمدى مويىنداتقان ناگيب ماحفۋز، ياسۋناري كاۆاباتا مەن كەندزابۋرو وەلاردى  ەسكە الۋدى  قاجەت دەپ تە تاپپاپتى، كىتاپتى جازۋشىلار.   

مالتابارلىق ماقساتپەن جارىق كورگەن  مۇنداي دۇنيەلەر   ونەردىڭ ولشەمى بولمايدى دەگەنىمىزبەن، كىتاپ دۇكەندەرىمىزدىڭ سورەلەرىندە سىرەسىپ تۇرعان جاڭاعىداي ەڭبەكتەردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى وقىرمان  تالعامىنىڭ قالىپتاسىپ جاتقانىن مويىنداماسقا بولمايدى.   اسىرەسە، ءبىر قايناۋى ءالى جەتپەي تۇرعان، وسىنداي شيكى دۇنيەلەردىڭ الەمدىك  ادەبيەتتى تەرەڭىرەك بىلۋگە جانى قۇمار جاستارىمىزدى اداسۋشىلىققا ۇرىندىرىپ، ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن جان-جاقتى تانۋداعى ىزدەنىسىنە تۇساۋ سالاتىنىن مويىنداماسقا امال كەم.  بۇگىنگى كۇننىڭ ويلى وقىرمانى شىعىس پەن باتىسقا، ازيا مەن ەۋروپاعا، افريكا مەن امەريكاعا بولمەي، شىعارمالارى ادامزات بالاسىنىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسىنا اينالعان ادەبيەت الىپتارى تۋرالى كىتاپتىڭ جازىلۋىن   ساعىنا كۇتىپ ءجۇر.

ادەبيەت - ادامنىڭ جانى. ول كۇننىڭ التىن ساۋلەسىندەي بولشەكتەۋگە كەلمەيتىن جانە بولمايتىن قۇدايدىڭ باعا جەتپەس قازىناسى، ادام بالاسىنا امانات ەتىپ كەتكەن ۇلى مۇراسى. جاراتۋشىنىڭ پەندە بالاسىنا تارتۋ ەتكەن ەڭ ۇلى سىيىن وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە، شىعىس پەن باتىسقا بولە بەرسەك كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىز ادەبيەت ارقىلى دا ءبىر-بىرىمىزگە ءسۇيسىنىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇسىنۋ قابىلەتىنەن ايىرىلامىز. جالىنىمىز ءوشىپ، «ادامزاتتىڭ ءبارىن سۇيگىسى» كەلەتىن باۋىرمالدىق سەزىمىمىزدى جوعالتىپ،  العا قاراي ۇمتىلمايتىن، ادەبيەتتىڭ لاۋلاعان وتىنان رۋحتانا المايتىن بەيشارا حالگە تۇسەمىز.

اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە رەسەي مەن باتىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ تۋىندىلارىن ناسيحاتتاۋ ءىسى جۇيەلى جولعا قويىلعان. الايدا، قۇداي قوسقان كورشىمىز وزبەك، قىرعىز، تاتار، تاجىك، ءتىپتى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ سانى 2 ميللياردقا جەتىپ قالعان قىتاي حالقىنىڭ ادەبيەتى جايلى ءبىز وسىنداي سوزدەردى ماقتانىشپەن ايتا المايمىز.  ءبىر كۇن ۋاقىت تاۋىپ استانا قالاسىنداعى كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ، وندا الەمدىك ادەبيەتتىڭ قانداي جاۋھار تۋىندىلارىنىڭ  ساتىلىپ جاتقانىن كورىپ قايتىڭىزشى،  ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ شىندىق ەكەنىنە كوزىڭىز انىق جەتەدى.  ناسيحاتى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقاندىقتان، ادام سانى 7 ملرد. جاقىنداپ قالعان جەر تۇرعىندارىنىڭ   4,5 ملرد. استامى ەنشىسىنە تيەسىلى ازيا ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە، شىعىستىڭ باي مادەنيەتى مەن ءسوز ونەرى جايلى قازاق وقىرماندارىنىڭ بىلەتىن دەرەگى دە، قايىرشىعا تاستاعان ساداقاداي ويدان-قىردان جيناعان بولماشى بىردەڭەلەر عانا. كوزىمىزگە ۇڭىرەيىپ كورىنىپ تۇرعان وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا الماساق تا، كەلەشەكتە ونىڭ جويىلۋىنا سەبەپكەر  بولسىن دەگەن ىزگى نيەتپەن ەلى مەن جەرى، ءناسىلى مەن ۇلتىنا بولمەي، الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى جايىندا قازاق راديوسىنان «شەتەل ادەبيەتى» باعدارلاماسىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىمىزعا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى. كەلەشەكتە وسى حابارلاردى دايىنداۋ بارىسىندا جيناعان ماتەريالدار نەگىزىندە ء«جۇز جاۋھار» اتتى، ءار كىتاپتىڭ كولەمى كەم دەگەندە 25 باسپا تاباق بولاتىن، التى تومنان تۇراتىن الەم ادەبيەتىنىڭ ءجۇز ۇلى اقىنى مەن ءجۇز ۇلى جازۋشىسىنىڭ شىعارماشىلىعىن تالداعان ۇلكەن ەڭبەك جازۋ جوسپارىمىزدا بار. بيىلعى جىلى ءبىر اللاعا سىيىنىپ، ويعا العان ءىسىمىزدى باستاپ شىعىس شايىرلارى جايلى ءبىر ۇلكەن كىتاپ جازۋعا تاۋەكەل ەتپەكشىمىز.  كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن رۋحاني ازىق بولاتىن وسى ەڭبەگىمىزدىڭ تەزىرەك جازىلۋىنا ىقپال ەتىپ، الاڭسىز جۇمىس جاساۋىمىزعا شىعارماشىلىق جاعداي تۋعىزىپ، كومەك كورسەتكىسى كەلەتىن، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە شىن جانى اشيتىن  ۇلتجاندى ازاماتتار تابىلىپ جاتسا - قۋانا-قۋانا قولىن قىسۋعا دايىنبىز. تابىلماسا – وكپەلەمەيمىز.

ءبىر ءدىندار ادامنان اللانىڭ ادامعا تالانتتى نەسيەگە بەرەتىنىن ەستىگەنىم بار. جاسىم جەر ورتاسىنا تاياپ قالعان شاقتا بويىمدا قۇداي بەرگەن تالانتتىڭ بار ەكەنىنە كوزىم شىن جەتە باستادى. ەندەشە جاراتۋشىنىڭ بەرگەن قارىزىن وزىنە قايتاراتىن ۋاقىت تا كەلگەن سياقتى. ويتكەنى، ەلۋ شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن از جاس ەمەس. قىرىققا دا تولماي ومىردەن وزعان  پۋشكين مەن بەلينسكيلەردىڭ ادەبيەت ءۇشىن قانشاما قىرۋار ەڭبەك ەتىپ، ونى قانداي زاڭعار بيىكككە كوتەرىپ كەتكەنى ەسىڭە تۇسكەندە،  ەلۋگە كەلىپ قالعان جاسىڭنان ەرىكسىز ۇيالادى ەكەنسىڭ.

«ەشتەن دە كەش جاقسى» دەگەن الدامشى ۇمىتكە مالدانىپ، كۇيبەڭ تىرشىلىكپەن ءبىراز ۋاقىتىمىزدى بوسقا وتكىزىپ الىپپىز. ەندى ەش نارسەگە  قارايلاماي، شامامىز كەلگەنشە ويعا العان ءىسىمىزدى  قارعا ادىم بولسا دا العا جىلجىتا بەرۋگە بەلىمىزدى بەكەم بۋدىق. دەگەنمەن، بۇل جازعان دۇنيەلەرىمىزدى  عىلىمي ەڭبەك رەتىندە ەمەس، اڭگىمەمىزگە ارقاۋ ەتكەلى وتىرعان ۇلى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ  تۋىندىلارىمەن تانىسقاننان العان اسەرىمىزدى، ولاردىڭ شىعارماشىلىعى جايلى وقىعان كىتاپتار مەن جۇزدەگەن ماقالالاردى شولىپ شىققان سوڭ تۇيگەن ويلارىمىزدى ءنازيرا ۇلگىسىندە بايانداپ بەرگەن اڭگىمەمىز رەتىندە قابىل الىڭىز.   

                                    ***                            

شىعىس توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇلى شايىرلاردىڭ ىشىنەن رۋمي جىرلارىنىڭ جۇلدىزى ەرەكشە جارقىرايدى. اقىن تۋىندىلارىنىڭ دارالىعى مەن سۇلۋلىعىن، شىنايىلىعى مەن تەرەڭدىگىن جۇرەگىڭ سەزگەنمەن،  ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە ءتىل قۇدىرەتى جەتپەيدى. قانداي عالامات وي مەن تازا سەزىم، بيىك رۋح پەن مول ماعىنا جاتىر اقىن جىرلارىندا! ءرۋميدى وقىعان سايىن ىشكى الەمىڭە ءبىر مول، يگى ساۋلە كىرگەندەي جان سارايىڭ جاڭعىرىپ قويا بەرەدى.  اقىلىڭ جەتپەيتىن، جۇرەگىڭ عانا سەزەتىن ءبىر ەرەكشە قۇدىرەت بار، اقىن پوەزياسىندا.  سانا-سەزىمىڭدى بيلەپ الىپ، جان الەمىڭدى بىرەسە اسپاندا قالىقتاتىپ، بىرەسە تۇڭعيىقا باتىرىپ جىبەرەتىن رۋمي پوەزياسىنا تەڭەۋ تابۋ شىنىمەن دە قيىن.  شىعارماشىلىق مۇراسىن جۇرت قۇرانعا تەڭەگەن كەمەڭگەردىڭ   تۋىندىلارىن اسپانداعى كۇنمەن عانا سالىستىرۋعا بولاتىن شىعار;  سەبەبى، رۋمي پوەزياسى گۋمانيزمىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، يدەيالارىنىڭ تولەرانتتىعىمەن، حالىقتار مەن ۇلتتاردى دوستىققا شاقىراتىن، وزگە دىندەردى قۇرمەتتەۋگە ۋاعىزدايتىن مەيىرىمدىلىگىمەن جەر بەتىندەگى بارلىق ادامزات بالاسىنىڭ جۇرەگىنە ىزگىلىكتىڭ التىن شۋاعىن شاشقان  -  قۇدىرەتتى ونەر. ەگەر دە شايىردىڭ ارتىنا قالدىرعان باي مۇراسى جان-جاقتى ناسيحاتتالىپ، الەمدىك ادەبيەتتەگى وزىنە لايىق ورنىن العاندا رۋمي تۋىندىلارى شەكسپير مەن گەتە شىعارمالارىنداي  بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ  رۋحاني يگىلىگىنە اينالار ەدى.  ءبىر قۋانارلىعى ۇلى اقىننىڭ  ءومىرى مەن ارتىنا قالدىرعان مول مۇراسى جونىندە كەزىندە ءبىراز زەرتتەۋلەر جازىلىپ، وقىرمان ەنشىسىنە بۇيىرىپتى. كەلەشەكتە وسى دۇنيەلەردى انا تىلىمىزگە اۋدارۋ ءىسىن قولعا الساق، قازاق وقىرمانىنىڭ ساناسىنا پاراسات ساۋلەسىن شاشاتىن يگىلىكتى ءىستى اتقارعان بولار ەدىك. عالىمدار بۇل ەڭبەكتەردى ەكى توپقا ءبولىپ، مازمۇنىنا سايكەس ورىندارىن دا بەلگىلەپ قويدى.  رۋميتانۋ عىلىمىندا سونىڭ ءبىرىنشى توبىنا اقىننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن ورتا عاسىرلارداعى انتولوگيالار، ەكىنشىسىنە – شايىردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ساراپقا سالعان زەرتتەۋلەر، سوپىلىق كوزقاراسىن ساراپتاعان تالداۋلار جاتقىزىلىپ ءجۇر.  

بەرىلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، باتىستىق شىعىستانۋ عىلىمىنداعى وسىعان قاتىستى جازىلىپ، وقىرمان كوزايىمىنا اينالعان ر. نيكولسون، ا.دج.. اربەرري، ۆيل ديۋرانتا، دج.س. تريمەنگەما، ۋ. چيتتيكا، ا.م. شيممەل، ح. بيۋرگەليا، ە. مەيەروۆيچ، ك. حاكيما، ك. ەرنەستا، م. فاحري، ا. گيۋلپينارلي، ش. وزكۋلا، ا. كاباكلى، م. وندەرا جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىنىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن اتاپ وتكەندى پارىز  سانادىم.     

1995 جىلى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان لينن ۆيلكوكستىڭ «سوپىلىق جانە پسيحولوگيا» كىتابى بۇگىنگى تاڭداعى الەمدەگى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – سوپىلىققا ارنالعان. ال، دجون. ا.سۋبحانانىڭ «سوپىلىق پەن ونىڭ قۇندىلىقتارى» ( «سۋفيزم: ەگو سۆياتىە ي سۆياتىني») كىتابى دا وسى تاقىرىپتى جان-جاقتى تالداعان - قۇندى زەرتتەۋ. اتالعان ەڭبەكتەردىڭ دە رۋمي شىعارماشىلىعىنىڭ كىلتىن تاۋىپ، جۇمباعىن  تۇسىنۋگە تيگىزەتىن كومەگى كوپ. 

ءرۋميدىڭ ءومىرى مەن مۇراسىن زەرتتەۋگە يران عالىمدارى دا  سۇبەلى ۇلەس قوستى. اسىرەسە، اقىن ءومىربايانىن ناقتىلاپ، ونىڭ بارلىق تۋىندىلارىن جارىققا شىعارعان عالىم ب. فرۋزونفارۋدىڭ ونىڭ  شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايتا كەتكەن ءلازىم. يران عالىمدارى سايد نافيسي، زابەۋللوح سافو، ر. شافاك، م. ماحدجۋبا، ر. حيدويات. ك. گاني، م.مۋناۆۆارا، الي داشتي، ابدۋلحۋسايني زاررينكۋب، م.شارافا، ب. فرۋزونفارا، مۋرتازو مۋتاححاري، A.M. باحتيوري، ك. زاموني، ا. تادايۋنا، م. مۋۆاححادا ەڭبەكتەرى دە رۋمي پوەزياسىن تەرەڭىرەك تانۋعا جول باستايتىن باسپالداقتار.

رەسەيدە ۇلى اقىننىڭ مۇراسى XIX عاسىردا-اق ا. كرىمسكي، ە.ە. بەرتەلس، ۆ.ۆ.بارتولد، ۆ.ا.جۋكوۆسكي، ۆ.گوردلەۆسكي، م.ف.احۋندوۆا زەرتتەۋلەرى ارقىلى كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. رۋمي تۋرالى جازعان ماقالامىزدا ول ەڭبەكتەرگە دە كوز قىرىمىزدى سالىپ وتتىك.  بۇل زەرتتەۋلەر بىزگە اقىن تاعدىرىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنداعى تاريحي جانە مادەني جاعدايلارمەن دە كەڭىرەك  تانىسۋعا مول مۇمكىندىك بەردى.

تاجىكىستاندا جارىق كورگەن ن.ف.وديلولوۆانىڭ «دجالالاددين ءرۋميدىڭ دۇنيەتانىمى»، ح.م.زيەۆانىڭ «ماۆلاۆيا سوپىلىق وردەنى، م.ت.مامادجونوۆانىڭ «دجالالاددين ءرۋميدىڭ فيلوسوفياسى» ەڭبەكتەرىنىڭ رۋميتانۋ عىلىمىنا قوسقان جاڭالىعى دا وراسان زور. ال،  قادىروۆ كارىمجاننىڭ «سوپىلىقتىڭ پەداگوگيكالىق جانە ديداكتيكالىق يدەيالارى: قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ يدەيالىق قاينارى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىندا ساناي، نيزامي، اتتار، رۋمي، عازالي، ساادي مەن ءدجاميدىڭ پەداگوگيكالىق جانە ديداكتيكالىق يدەيالارى زەرتتەلگەن. سونداي-اق، ح.افزالوۆ، ك.قادىروۆ، م. لۋتفۋللوەۆ، ف. شاريفزودا، ي.ح.كاريموۆا، ا.پاحلاۆونوۆ، س.ءسۋلايمونيدىڭ تاجىك-پارسى كلاسسيكتەرىنىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراستارىنا قاتىستى تالداۋلارى دا شىعىس مادەنيەتىنىڭ سىرىنا  تەرەڭىرەك ۇڭىلۋىمىزگە كوپ پايداسىن تيگىزدى.  

دەگەنمەن، قانشاما زەرتتەۋلەر جازىلعانىمەن، ءرۋميدىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراسىن جان-جاقتى اشىپ بەرگەن ەڭبەك ءالى كۇنگە دەيىن جازىلماپتى. ۇلى اقىننىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراسى، ونىڭ تەورەتيكالىق جانە ديداكتيكالىق اسپەكتىلەرى تولىق زەرتتەلمەپتى. سوندىقتان دا رۋمي كەمەڭگەرلىگىنىڭ وسى ءبىر قىرىنا كەلەشەكتە نازار اۋدارىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

قىسقاشا قايىرعاندا الەمدىك رۋميتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جاي-جاپسارى وسىنداي. ەندى ۋاقىتتى سوزا بەرمەي، نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشىپ، قىمباتتى وقۋشىمىزدى ءرۋميدىڭ ءومىرى جانە شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋىمىزدى باستايىق.   

                                           ***

ۇلى اقىندار جايلى بارلىق ۋاقىتتا دا حالىق اراسىنا تاراعان اڭىزدار كوپ.  عۇلاما پلاتون «ەگەر ناعىز اقىن بولعىڭىز كەلسە، ءوزىڭ تۋرالى اڭىز تۋعىزا ءبىل»، - دەگەن ەكەن، ءبىر سوزىندە. سوكراتتىڭ شاكىرتى، اريستوتەلدىڭ ۇستازى پلاتوننىڭ دۋالى اۋزىنان وسى ءبىر قاناتتى ءسوزدىڭ شىققانىنا ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت تاسقىنى اعىپ وتسە دە، كارى تاريح ونىڭ ءومىردىڭ اينىماس قاعيداسى مەن ماڭگىلىكتىڭ زاڭدىلىعىنا اينالعانىن قايتا-قايتا دالەلدەۋمەن كەلەدى.

 اڭىزدى اقىنعا دەگەن حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن  ماحابباتى تۋعىزاتىنى امبەگە ايان.  ۋاقىت وتە  بەرگەن سايىن ولار اقىننىڭ ءومىر تاريحىمەن قول ۇستاسىپ كەتىپ، ويدان شىعارىلعان اڭىز بەن ومىرلىك شىندىقتىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماي قالاتىن جاعدايىمىز دا بار.   مىسالدى الىستان ىزدەپ، اۋرە بولىپ قايتەمىز.   باقيلىق بولعانىنا جارتى عاسىر دا تولماعان مۇقاعالي جونىندە ايتىلىپ جۇرگەن تالاي اڭگىمەلەردىڭ قايسىسى شىندىق  ەكەنىن اجىراتا الماي، بۇگىنگى تاڭدا اقىن بەينەسىنىڭ اڭىزعا اينالىپ كەتكەنىن ءبىر ءسات ەسىمىزگە تۇسىرسەك،  ەل ىشىندەگى كەيدە ءبىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن اڭگىمەلەردىڭ راسى مەن وتىرىگىن ايىرۋدىڭ جىلدار وتكەن سايىن كۇردەلە تۇسكەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.  ەندەشە توعىز عاسىر توپىراعىنىڭ استىندا كومىلىپ قالعان ءرۋميدىڭ ءومىرى تۋرالى ناعىز شىندىقتى ىزدەۋدىڭ ء «بىر مايا ءشوپتىڭ ىشىنەن ينەنىڭ سىنىعىن ىزدەگەنمەن» پارا-پار ارەكەت ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس.  

كونە زاماننان بىزگە جەتكەن سونداي اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە اقىننىڭ اكەسى باحااددين ۆالادتىڭ  (شىن اتى-ءجونى مۇحاممەد يبن حۋسەين ءال-حاتيبي ءال-بالقي) بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن تۋعان جەرى  بالقىدان كەتىپ،  مەككە مەن مەدينەدەگى قاسيەتتى جەرلەرگە  تاعزىم ەتۋگە بەل بۋىپ  ساپارلاپ شىققاندا نيشاپۋر قالاسىنا ايالداعانى ايتىلادى. بۇل قالادا ول پارسىنىڭ اتاقتى سوپى اقىنى فاريددادين اتتاردى جولىقتىرادى.

اقىننىڭ اكەسى ءوز زامانىنداعى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ زيالىلاردىڭ ءبىرى بولدى.  ەلىنە سىيلى اقىنمەن اڭگىمەلەسۋ باقىتى بۇيىرعان  اكەسىنىڭ قۋانىشتان كوڭىلى تولقىپ، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جاراسىپ، ۇزاق جىلدار بويى كورىسپەگەن دوستارداي ۇزاق سىرلاسادى.  اڭگىمەسىنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتقان اتتاردىڭ كوزى ءبىر ۋاقىتتا  جانارى جاۋدىرەپ، ەكەۋىنىڭ سۇحباتتاسۋىن تاپجىلماي تىڭداپ وتىرعان ۆالادتىڭ ۇلىنا ءتۇسىپ كەتەدى. اللا جاراتقان ەرەكشە بولمىسىندا اقىندىقپەن بىرگە كورىپكەلدىك قاسيەت تە بار اتتار بالانىڭ بويىنداعى ۇلكەن تالانتتىڭ ۇشقىنىن اڭگىمەنى تىڭداعان ساتتەگى وتتاي جانعان جانارىنان بايقاپ قالىپ، اكەسىنىڭ جۇزىنە مەيىرلەنە قاراپ: «قۇداي قالاسا، سەنىڭ ارتىڭنان ەرگەن ۇلىڭنىڭ اتاعى شىعىپ، مىڭداعان ادامداردىڭ جۇرەگىنە شوق تاستاپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ ماقتانىشىنا اينالاتىن كۇنى  الىس ەمەس»، -  دەپ ساۋەگەيلىك جاساپ، تاياۋدا عانا جازىپ بىتىرگەن، قالامىنىڭ سياسى ءالى كەبە قويماعان «اسرار-نامە» («قۇپيالاردىڭ كىتابى») پوەماسىن سىيلاپ، باتاسىن بەرەدى. 

باقىتتان باسى اينالعان بالا داستاندى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ،  ەڭ كيەلى مۇلكىندەي قاستەرلەپ ۇستايدى. ءمانى تەرەڭ، ماعىناسى شىڭىراۋداي شىعارمانى قايتا-قايتا وقىپ، ءومىر بويى ودان تاعىلىم الادى. كوڭىلىنە قوناقتاعان كۇدىكتىڭ تۇمانىن سەيىلتكەن ساۋلەلى ءسوزدىڭ شۋاعىن دا، تىنىشتىق بەرمەي جانىن مازالاعان كۇرمەۋى كۇردەلى ساۋالداردىڭ جاۋابىن دا ول وسى شىعارمادان تابادى.  ەسەيە كەلە بالانىڭ جۇرەگىنەن تاڭعاجايىپ  جىرلار تۋىپ، راسىندا دا ول مىڭداعان ادامداردىڭ جان الەمىنە جول تاپقان اتتاردان دا داڭقى اسقان عاجايىپ اقىن بولدى.     

رۋمي اقىننىڭ قالىڭ بۇقاراعا تانىمال بولعان لاقاپ اتى. «رۋمنان شىققان» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى شايىردىڭ تۋىپ-وسكەن مەكەنىمەن بايلانىستىرادى. اقىننىڭ شىن اتى-ءجونىنىڭ دجاللاددين مۇحاممەد ەكەنىن بۇگىنگى تاڭدا جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان ءرۋميدىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءدىني-فيلوسوفيالىق كوزقاراسى تاياۋ جانە ورتا شىعىس حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىنە قاتتى اسەر ەتىپ، ويلاۋ جۇيەسىندە تەرەڭ ءىزىن قالدىردى. 

بىرەۋلەر، اۋليە ساناپ، ۇلىلىعىن سيپاتتاۋعا تەڭەۋ تابا الماي قينالعان،  ەكىنشىلەرى، ونىڭ ۇلىلىعىن مويىندىعىسى كەلمەي، جوققا شىعارۋعا تىرىسقان رۋمي ەسىمىمەن ادەبيەت تاريحىندا ماڭگى اتى قالعان  اقىن 1207 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە، بالقى قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. بۇگىنگى كۇنى اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلەۋسىز عانا قالاشىق بالقىنىڭ  ءبىر كەزدەرى قىتاي مەن ءۇندى، يران مەن ماۋرەنناحردىڭ كەرۋەن جولدارىنىڭ توعىسىنداعى گۇلدەنگەن الىپ شاھار بولعانىنا قازىرگى ۋاقىتتا بىرەۋدى سەندىرۋ قيىن-اۋ!  قيىن! سوناۋ الىس زاماندا بۇل قالا  حورەزمشاح بيلىگىن جۇرگىزگەن الااددين مۇحاممەدكە باعىندى.

ادام بالاسىنىڭ تۇلعا بولۋىنىڭ ىرگەتاسى اكە-شەشەسىنىڭ باۋىرىندا جۇرگەندە-اق قالانا باستايدى. ءرۋميدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەسىنىڭ كورسەتكەن ءتالىم-تاربيەسىنىڭ تيگىزگەن شاراپاتى مول. اكەسى باحااددين ۆالاد  قوعامدا سىيلى، مۇسىلماندىق ءدىن ءىلىمى، قۇران مەن مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى حيكايالاردى جاقسى بىلگەن كوزى اشىق، ساۋاتتى ادام بولدى.   عاجايىپ شەشەندىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن ول سول زاماندا ۇلكەن دارەجە بولىپ سانالعان، ءدىن ۋاعىزشىسى جوعارى مارتەبەسىن يەلەنگەن ادام.  سوعان قاراماستان اكەسىنىڭ بۇيرەگى سوپىلىق – ءدىني ميستيتسيزمگە بۇرىپ تۇردى. بىراق باحااددين ونى جالپاق جۇرتتان جاسىرمادى  جانە ءوزىن زياتكەر-سوپى احماد ءال-عازاليدىڭ رۋحاني شاكىرتى ساناپ، زامانداسى، تاجىريبەشىل-سوپى نادجماددين كۋبردىڭ كوزقاراسىن جاقتادى.  باسقاشا سوزبەن ايتساق،  جان-جاقتى تەولوگيالىق ءبىلىمى، سول زامانعا ساي عالىمدىعى ونىڭ  ءدىني تالىمگەر مەن ۇستاز رەتىندەگى بەدەلىن قالىپتاستىردى.   جۇرت الدىندا سويلەگەن دارىستەرىمەن ول جينالعان تىڭداۋشىلاردىڭ  جۇرەكتەرىن ەلجىرەتىپ، كوڭىلدەرىن باۋراپ، سەزىمدەرىن ۇيىتتى. كەيىن اكەسى جۇرتقا ايتقان  ۋاعىزدارىن ء«ال ما’اريف» («تانىم») اتتى جيناققا توپتاستىردى. سول جىلدارى  تاياۋ شىعىستا ۇستەمدىك ەتكەن،  قۇدايدى تانۋ مۇمكىندىگى تۋرالى سوپىلىق دوكترينانى بايانداعان قاعيدالارمەن ۇيلەسىم تاپقان  يسلامدىق ءدىني دۇنيەتانىم تۇجىرىمى بولىپ تابىلاتىن بۇل جيناق،  اكەسىنىڭ ەڭبەگىن وقىپ ۇيرەنگەن ءدجالالادديننىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا اسەر ەتە باستادى.   

ء«ال ما’اريف» («تانىم») جيناعىنداعى كەزدەسەتىن، كەيبىر تۇسپالدى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا  ءرۋميدىڭ اكەسى باحااددين ۆالاد پەن ءدىن مامانى، حورەزمشاز سارايىنىڭ جانىنداعى سەنىم ماسەلەلەرىنە بايلانىستى تالاي ايتىس-تارتىستاردىڭ جەڭىمپازى  فاحراددين ءرازيدىڭ اراسىندا پىكىر قايشىلىعى تۋىپ، ونىڭ اياعى ءوزارا وشپەندىلىك پەن جاۋلاسۋعا ۇلاسقانعا ۇقسايدى. اۋلەت پەن ونىڭ سارايى ءرازيدى قولدادى. ءجۇز جەردەن وقىمىستى بولساڭ دا ساراي جانىنداعى ىقپالى كۇشتى ءدىني قىزمەتكەرمەن وشتەسۋ وتە قاۋىپتى ەدى، ول زاماندا.

بىلىمىنەن گورى ايلاكەرلىگى باسىم، ونىڭ ۇستىنە بيلىككە دە باسقالاردان گورى ءبىر تابان جاقىن ءرازيدى جۇرتتىڭ ءبارى جەك كورگەنىمەن، ۇستاسىپ قالۋدان قاتتى قايمىعاتىن. قارسى كەلگەن ادامىنىڭ كوزىن قۇرتىپ جىبەرۋگە ءرازيدىڭ زالىمدىعى مولىنان جەتەتىن.  1209 جىلى فاحريددين ءرازيدىڭ جىمىسقى ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا حورەزمشاحتىڭ بۇيرىعىمەن ءدارۋىش مادجاددادين باعدادي ءدىن بۇزارلىعى ءۇشىن ايىپتالىپ، امۋردارياعا باتىرىپ ولتىرىلگەن سوڭ، ونىمەن ءسوز تالاستىرۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن. ەندەشە ءتىسىن قايراپ جۇرگەن دۇشپانىنا مىنەز كورسەتىپ، ادام تۇگىل جەل تيمەگەن بەتىنە قارسى كەلىپ قالعان ء باحاادديننىڭ باسىنا  ەلىنەن كەتۋ تۋرالى ويدىڭ كەلۋى سونشالىقتى ءبىر تاڭ قالارلىق  نارسە ەمەس. دەگەنمەن، كوڭىلىنە العان  ويىن ول رازي ومىردەن وتكەننەن كەيىن عانا ىسكە  اسىرا الدى. حورەزمشاح پەن باعدات حاليفتەرىمەن اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ ءۇزىلۋى، ءحاليفتىڭ جاقتاستارىنا قارسى قۋدالاۋلاردىڭ ءورشي ءتۇسۋىنىڭ سالدارىنان، اقىر سوڭىندا باحااددين قاجىلىقتى سىلتاۋ ەتىپ، تۋعان جەرىن تاستاپ، كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ءرۋميدىڭ اكەسىنىڭ ءدال قاي كۇنى بالقىدان كەتكەنى بەيمالىم. شاماسى ول جانۇياسىن الىپ، 40 شاكىرتى جانە ىزباسارلارىمەن بىرگە 1214 پەن 1216 جىلداردىڭ ارالىعىندا ەلدەن ءجۇرىپ كەتكەن بولۋى ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى، 1217 جىلى ونىڭ رۋمعا  (كىشى ازيا) كەلىپ، رۋمدىق سەلجۇقتار مەملەكەتىندەگى قالالاردىڭ ءبىرى مالاتياعا ورنالاسقانىن راستايتىن دەرەكتەر  بار، عىلىمدا.  مالاتياعا جەتكەندە  ءدجالالادديننىڭ  ون جاستان ەندى عانا اسقان شاعى بولاتىن.   

                                            ***

رۋمي ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى  كىشى ازيانىڭ ساياسي كارتاسى الاشۇبار ەدى.  ورتالىعىندا كونيا استاناسى بوي كوتەرگەن (ەجەلگى يكونيۋم) سەلجۇقتاردىڭ رۋمدىق سۇلتاناتى (1077-1307) ورنالاستى. ول اللاددين كايكۋبادا ءى-ءشى  (1219-1236) مەن گياسادين كايحوسراۆ (1236-1245) باسقارعان داۋىرلەردە ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتى وركەندەگەن، كۇشتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولدى. شىڭعىس حاننىڭ جەتەگىنە ەرگەن دالا شاپقىنشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنان قاتتى شارشاپ، ودان قۇتىلۋدى اڭساعان ماۋرەنناحردان يرانعا قاراي اعىلعان بوسقىنداردىڭ كوزدەرىنە الىستاعى وسى سۇلتانات  جەرۇيىقتىڭ مەكەنىندەي بولىپ ەلەستەدى. تولاس تاپپاعان بوسقىنداردىڭ لەگى وعان  قاراي سارقىراعان وزەندەي بولىپ اعىلدى. شەبەرلىگىمەن ءدۇيىم جۇرتتى تامساندىرعان تالاي-تالاي قولونەرشىلەر، دۇنيەنىڭ سىرىن زەرتتەگەن تالاي-تالاي عالىمدار، عاجايىپ عازالدارىمەن جۇرەكتەردى تەبىرەنتكەن  تالاي-تالاي شايىرلار سۇلتاناتتاعى  قالالاردان پانا  تاپتى. دەگەنمەن، مۇسىلمان الەمىنىڭ بۇل بولىگىندەگى تىنىشتىق سالتاناتىنىڭ شىن مانىسىندە الدامشى عانا قۇبىلىس  ەكەنىن ولار قايدان ءبىلسىن.

ء ىس جۇزىندە رۋم سۇلتاناتىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ىرگەتاسى ەكى قۇرىلىمنان تۇردى: شالعاي ايماقتا ورنالاسقان كوشپەلى تايپالار مەن ەلدەگى قالالار جانە جەر يەلەنۋشى اۋدانداردا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن  وتىرىقشى تۇرعىندار. بۇل ەكى قۇرىلىمنىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەس  فەودالداندىرۋ پروتسەسىندە شيەلەنەسە ءتۇسىپ، كەلىسپەۋشىلىككە ۇلاستى. تايپالار وتىرىقشىلىق ومىرگە ءوتۋدىڭ ءتۇرلى ساتىسىندا بولاتىن،   سوندىقتان دا تايپالىق-تۋىستىق بايلانىستىڭ السىرەۋى مەن ولاردىڭ ىشىنە فەودالدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ  ورنىعۋى اۋىرتپالىقسىز وتكەن جوق. ورتالىق بيلىكتىڭ باقىلاۋعا العىسى كەلگەن ارەكەتتەرىنەن دە ەش ناتيجە شىقپادى، كوشپەندى ەرىكتىلەر باقىلاۋدا بولۋعا كونبەدى. سۇلتاناتقا ۇلى سەلجۇقتار مەملەكەتىنەن مۇراگەرلىككە قالعان اسكەر وتىرىقشى شارۋاشىلىعى مەن قولونەر ءوندىرىسى بار قالالارداعى اۋلەتتەردىڭ ماڭايىنا شوعىرلانىپ، فەودال شونجارلاردىڭ عانا مۇددەسىن قورعادى. الەۋمەتتىك احۋال كۇردەلەنىپ، ءتۇرلى قوعامدىق قۇرىلىمداردىڭ اراسىنداعى تەكە-تىرەستەردىڭ  سالدارىنان اياق استىنان بابا يسحاكتىڭ  (1239) جەتەكشىلىك ەتۋىمەن باستاعان كوتەرىلىس بۇرق ەتە قالىپ، سۇلتاناتتىڭ جاعدايىن شاتقاياقتاتىپ تاستادى. بيلىك حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنان تۋعان  كوتەرىلىستى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ارەڭ باسقاندا، رۋم سۇلتاناتىنىڭ شەكاراسىندا تاتار-موڭعول باسقىنشىلارى پايدا بولا قالدى. كەسەداع ماڭىنداعى شايقاستا ولار سەلجۇق اسكەرىنىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ تالقانداپ، سۇلتانات ءوزىنىڭ باعىنىشتىلىعىن مويىنداپ، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى، بارلىق بيلىك موڭعول بيلەۋشىلەرىنىڭ قولىنا ءوتتى. ءۇش ايدان كەيىن تاتار-موڭعول جاۋلاۋشىلارى يرانعا باعىت الىپ، رۋمدى ويراندادى، ەلدىڭ كوپتەگەن قالالارىن جەرمەن-جەكسەن قىلدى، مىڭداعان ادامداردى اياۋسىزدىقپەن ءولتىرىپ، ونداعان مىڭ تۇرعىنداردى تۇتقىنعا الدى. مىنە وسىلايشا ءبىر كەزدەرى گۇلدەنگەن رۋم سۇلتاناتىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، ءحىىى عاسىردىڭ اياعىندا ونداعان حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتىپ، 1307 جىلدارى ءومىر ءسۇرۋىن ءبىرجولا توقتاتتى.

                                                    ***

رۋمعا كەلە سالىسىمەن باحاادين وتباسى اۋەلى مالاتيادان سيۆاسقا (1219 جىلى), سوسىن اقشەكىرگە كوشىپ ول جەردە ءۇش جىلداي تۇراقتادى.  شامامەن 1222 جىلى لارەندا (قازىرگى قارامان) قالاسىنا قونىس اۋدارىپ، وندا جەتى جىلداي ءومىر ءسۇردى. لارەندادا ء دجالالادديننىڭ شەشەسى ءمۇمىن-حانىم دۇنيە سالدى، وسى جەردە ول 1225 جىلى شارافاددين لالا سامارقانيدىڭ قىزى جاۋھار حانىمعا ۇيلەنىپ، ءبىر جىلدان كەيىن تۇڭعىش پەرزەنتى سۇلتان-ۆەلەد ومىرگە كەلدى. كەيىن اقىننىڭ ۇلى «ۆالاد-نامە» پوەماسىندا («ۆالاد تۋرالى كىتاپ») اتالارىنىڭ ومىربايادىق شەجىرەسىن ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىپ شىعىپ، اكەسىنىڭ بىردەن-ءبىر شىراقشىسىنا اينالىپ، ارتىنا قالدىرعان رۋحاني مۇراسىنا يە بولىپ قالدى.

لارەندىدەگى ءومىر قالىپشا اعىپ جاتقان ۋاقىتتا  بۇل قالادان دا كەتۋگە تۋرا كەلدى: كەنەتتەن باحاادينگە رۋم سۇلتاناتىنىڭ ءامىرشىسى الااددين كايكۋبا ءى-ءدىڭ دەربەس ەلشىسى كەلىپ، كونياداعى اتاقتى مەدرەسەلەردىڭ بىرىندەگى قۇرمەتتى جانە  لاۋازىمدى قىزمەتتى ۇسىندى.  ۇسىنىستى قابىل العان اكەسى 1228 جىلى كونياعا تارتىپ وتىرىپ،  1231 جىلدىڭ 23 اقپانىندا سوندا دۇنيە سالدى.   اراب اڭىزى بويىنشا،  ول جەردە ەجەلگى گرەك فيلوسوفى پلاتون دا قايتىس بولعان ەكەن. ول جىلدارى كونيا سۇلتاناتتىڭ استاناسى بولدى. 1220 جىلى ءامىرشى  كايكۋباد وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ونىڭ ءىزباسارى كايكاۋس ءى-ءدىڭ كەزىندە قۇرىلىسى باستالعان جاڭا مەشىتتى سالىپ بىتىرەدى. جاقسى اباتتاندىرىلعان جانە ساۋلەتتى مەدرەسەلەرىمەن داڭقى شىققان ۇلكەن شاھارعا ەگيپەتتەن،  سيريادان جانە يراكتان اعىلعان ستۋدەنتتەردىڭ لەگى   تولاستاماي، مادەني جانە ءدىني ءومىر استانادا قايناپ جاتتى.

          اكەسى ومىردەن وتكەن سوڭ، جيىرما ءتورت جاسقا ەندى عانا تولعان دجالالاددين مەدرەسەدەگى ونىڭ ورنىن باسىپ، جەرگىلىكتى ءدىني بەدەلدىلەردىڭ توبىنا قوسىلدى. بىراق،  سول زامانداعى قالىپتاسقان تۇسىنىك  بويىنشا ۇلكەن مەشىتتە جۇما سايىن ۋاعىز ايتۋ، جەرگىلىكتى اقسۇيەكتەر مەن اۋقاتتى قالالىقتاردىڭ بالالارىنا ءدىن ماماندىعى مەن ءدىن قۇقىعىنىڭ نەگىزدەرىن وقىتۋ جانە  قۇراندى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ول تىم جاس بولىپ سانالدى. وكىنىشكە قاراي، سول جىلدارداعى ءدجالالادديننىڭ قانشالىقتى ءبىلىمدى بولعانى تۋرالى دەرەكتەر عىلىمدا ساقتالماعان. ءجيى-ءجيى كوشۋگە تۋرا كەلگەندىكتەن ونى تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ ىسىمەن اكەسى اينالىسقان بولۋى كەرەك.  

بىراق، كەنەتتەن كونيادا، ءدجالالادديننىڭ ماڭىنا، وعان قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن مارقۇم اكەسىنىڭ ءىزباسارلارى، ىقپالدى جانە بەدەلدى شاكىرتتەرى جينالا قالدى. 1232 جىلى تەرمەزدەن اكەسىنىڭ نيەتتەسى، «كۋبراۆيا» ميستيكالىق باۋىرلاستىعىنىڭ مۇشەسى سەيد بۋرحاناددين مۋحاككيك ارنايى كەلىپ، ءوزىن تولىقتاي ءدجالالادديننىڭ رۋحاني تاربيەسىنە ارناپ، بولاشاق اقىن توعىز جىل بويى ونىڭ ءمۇريت-شاكىرتى بولدى. بۋرحاناددين وعان  «ميستيكالىق» جولدىڭ ماڭىزدى قۇپيالارىن ۇيرەتىپ، سىرت كوزگە اسا بايقالمايتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىردى.  بىراق،  ءدال سول جىلدارى ءدجالالادديندى ۇستازىنىڭ تاعىلىمى اسا قىزىقتىرا قويمادى.  ول ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، وعان قول جەتكىزەتىن تولىق جانە جۇيەلى ءبىلىم الۋدى ارماندادى. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن سيرياعا اتتانىپ، مۇسىلمان عىلىمى مەن ءدىني ءبىلىمنىڭ ورتالىعى الەپپو مەن داماسكىدە جەتى جىلداي ۋاقىتىن وتكىزدى. ەلىنە قايتىپ ورالعاندا تاياۋدا عانا تاققا وتىرعان گياساددين كايحوسراۆ ءىى-ءشى ونى مەدرەسەنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى.

بيىك مارتەبەگە قول جەتكىزگەن ءدجالالادديننىڭ ودان كەيىنگى بەس جىل بويعى ءومىرى ءوز ارناسىمەن قالىپتى اعىپ، ءال-اۋقاتى جاقسارىپ، باراقات تىرشىلىك كەشىپ جاتتى. ءۇيلى-باراندى بولىپ، مەدرەسەلەردە ءدارىس، ۇلكەن مەشىتتەردە ۋاعىز وقىدى. قۇرمەت كورسەتكەن شاكىرتتەرى مەن ستۋدەنتتەرى دە كوپ بولدى.

ءبىر قاراعاندا ادام بالاسىنا وسىدان ارتىق قانداي تىنىشتىق پەن باقىت كەرەك. باقىتتى ومىردەن باسى اينالعان دجالالاددين سول ۋاقىتتاعى ەلىن الاڭداتقان الەۋمەتتىك جانە ساياسي داۋىلدارعا اسا نازار دا اۋدارا قويمادى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەرگە قارسى بابا-يسحاكتىڭ باستاۋىمەن بولعان كوتەرىلىس تە، مونعول  اتتى اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلدارى دا، قۇلدىققا ايدالعان وتانداستارىنىڭ كوز جاسى ونى اسا الاڭداتا قويمادى. شايىر شىعارماشىلىعىمەن تانىسقان ادام ونىڭ كول-كوسىر مۇراسىنان جوعارىدا ايتىلعان وقيعالار جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز تابا المايدى. اقىن دۇنيە سالعاننان كەيىن ونىڭ ءىزباسارلارى مەن ءومىربايانىن زەرتتەۋشىلەرى وسى ءبىر ولقىلىقتى بايقاپ قالىپ،  دجالالاددين جونىندە نەشە ءتۇرلى اقىلعا سىيمايتىن اڭىزداردى ويلاپ شىعارعانى دا ادەبيەت تاريحىنان بەلگىلى. 

 دجالالاددين بولسا، سول زامانداعى جوعارى مانساپ سانالاتىن، قوعامدا قاتتى قۇرمەتتەلەتىن ءدىني قايراتكەر بولۋدىڭ  جولى اشىلعانىنا شىن كوڭىلىمەن رازى ەدى.  ءدىن ىسىنە بەرىلىپ قۇرانعا ارناپ تۇسىنىكتەمەلەرىن جازعىسى جانە  كەڭ ماعىنالى تۇسىنىكتەمەلەرمەن قامتىلعان، ادەبي تىلمەن كەستەلەنگەن پايعامبار سوزدەرىنىڭ جيناعىن شىعارعىسى كەلدى. اقىن بولامىن دەگەن وي ول كەزدەرى ءدجالالادديننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرگەن جوق.  پوەزيامەن شۇعىلدانۋ ءدىني ادامداردىڭ اراسىندا ول زاماندا جاعىمسىز ءىس بولىپ سانالدى.  

بىراق تاعدىردىڭ جازۋىمەن, ازعانتاي عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونىڭ ءومىرى كۇرت وزگەرىپ سالا بەردى. كەزبە سوپى ءشامساددين مۇحاممەد تابرىزىمەن كەزدەسكەن ءبىر ءسات ونىڭ ويىن مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىپ، بۇكىل ءومىرىن وزگەرتىپ جىبەردى.  

                                   ***

ەكى ۇلى عۇلامانىڭ كەزدەسۋىن مەن ءوز باسىم تاعدىردىڭ ءىسى دەپ ۇعامىن.  جۇمىر باستى پەندەنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن، جەر قوينىنا ەنگەنشە  قاسىنان ءبىر ەلى قالمايتىن سەرىگى بار. ول –تاعدىر. ادام بالاسىنىڭ باعىنىڭ جانۋى مەن قايعى-قاسىرەتكە بەلشەسىنەن باتۋى، سارا جولدى تاڭداۋى نەمەسە ءومىر ورمانىندا اداسۋىنىڭ ءبارى دە وسى تاعدىردىڭ  جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا.  تالانت  اللانىڭ  سىيى دەگەنىمىزبەن، اقىندىق  سول قۇدايدىڭ  قالاۋىمەن  – ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىرى بولسا كەرەك.  

شىعىستىڭ ۇلى پەرزەنتى ءرۋميدى اقىن ەتكەن دە - تاعدىردىڭ قۇدىرەتى بولاتىن. ەگەر ول ءومىر ساپارىندا ءشامسادديندى جولىقتىرماعاندا رۋمي ەسىمدى ۇلى اقىننىڭ تاريحتا بولماۋى، ونىڭ جالىنداعان جانىنان تاماشا تۋىندىلاردىڭ تۋماۋى دا ابدەن ىقتيمال  ەدى.   

ەكى كەمەڭگەردى تاعدىر جولىقتىرعان وقيعا 1244 جىلدىڭ 26 قاراشاسىندا بولدى. سول كۇنى تابرىزدە تۋىپ-وسكەن كەزبە ءدارۋىش ءشامساددين داماسكىدەن ساپارلاپ كەلە جاتىپ كونياعا ايالداپ، قانت ساتۋشى ساۋداگەردىڭ ۇيىنە ايالدايدى.  ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن تازا اۋامەن تىنىستاۋ ءۇشىن سىرتقا شىعىپ، شاكىرتتەرى مەن ستۋدەنتتەرىنىڭ ورتاسىندا قوشەمەتكە بولەنىپ، وعان قاراي كەلە جاتقان ءدىن قىزمەتشىسىن الىستان كوزى شالادى. ادامداردىڭ قاراسى وزىنە جاقىنداپ قالعاندا ول شاكىرتتەرىنىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەن دجالالاددينگە قاراپ: «ەگەر بىلسەڭ، ايتشى ماعان، قۇدايدىڭ قۇلدارىنىڭ قايسىسى ۇلىراق: مۇحاممەد پايعامبار ما، الدە بيستامنان شىققان بايازيت پا؟»، -  دەپ كۇتپەگەن جەردەن، وعان توسىن ساۋال قويادى.   «ارينە، مۇحاممەد، ويتكەنى قۇراندا ونىڭ ادامدارعا جىبەرىلگەن سوڭعى پايعامبار ەكەنى ايتىلعان»، - دەگەن ماعىناداعى ءدجالالادديننىڭ بەرگەن جاۋابىنا قاناعاتتانباعان ءشامساددين: «ەندەشە مۇحاممەدتىڭ «و، اللا ءبىز سەنىڭ شىن مانىسىندە قانداي ەكەنىڭدى بىلمەيمىز دەگەن ءسوزىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ال، بايازيت بولسا «مەن داڭقتىمىن. مەن داڭقتىمىن! مەنىڭ قۇدىرەتىم سونشالىقتى ۇلى» دەپ جار سالعان-تۇعىن»،- دەيدى، اسپانداعى كۇنگە قاراپ كۇلىمسىرەپ.

دانىشپاننىڭ دۇنيە سىرىن وزگەشە سارالاپ، باسقاشا تارازىلايتىن تەرەڭ تانىمى ءدجالالادديندى تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعىزادى.  جاسى بىرازعا كەلىپ قالعان دارۋىشتەن  ول باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىن بولمىسى بولەك جاراتىلعان تۇلعانى كورەدى. بۇرىن-سوڭدى دجالالاددين تاپ وسىنداي ەرەكشە بولىپ تۋعان  ادامدى جولىقتىرماپتى. ول ەلىنە ساپارلاپ كەلگەن ءدارۋىشتى  مەدرەسەنىڭ جانىنداعى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ، سول كۇننەن باستاپ سىرتقى الەمنەن قول ءۇزىپ، 16 اي بويى شامساددينمەن سىرلاسىپ، ۇلاعاتىنان عيبرات الادى. ءشامساددين ءىلىمى ول ءۇشىن دۇنيەنىڭ ءبارى قامتىلعان ماحابباتتىڭ ساۋلەسىنە  اينالادى. ۇلى دوستىقتىڭ ارقاسىندا ول بۇرىن سوڭدى بايقاماعان جاڭا الەمنىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ سىرىن تۇسىنگەندەي وزگەشە كوڭىل-كۇيگە بولەنەدى.

جاسى الپىسقا تاياپ قالعان ءشامساددين ءتابرىزى  كوپ ادام تۇسىنە بەرمەيتىن جۇمباق جان بولاتىن.  بىزگە جەتكەن دەرەككوزدەرىندە دە ونىڭ بەينەسى ىلعي دا ءبىر قۇپيامەن تۇماندانعان: ول كەنەتتەن پايدا بولىپ، سوسىن كوزگە كورىنبەي اياق استىنان جوعالىپ كەتەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ءشامسادديننىڭ عايىپ بولۋى ءدجالالادديننىڭ جانىن جارالاعان تراگەدياسىنا اينالىپ، ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرگەنىن ايتادى. ول جونىندە پارسى ادەبيەتىنەن بىزگە جەتكەن اڭىزدار دا كوپ.

ءشامساددين ءتابرىزى  - تاريحي تۇلعا. دۇنيەگە كوزقاراسى كالەندارلىق اعايىندىعىنا جاقىن ءدارۋىشتىڭ سوپىلىق يدەياسىن ناسيحاتتاپ تاياۋ شىعىس ەلدەرىن كەزىپ جۇرگەنى ءمالىم. ول كەز-كەلگەن سالتتىق جانە ءدىنى ۇيعارىمداردى جوققا شىعاردى، ادامداردى رۋحاني تازالىققا شاقىردى جانە حالىقتان تامىرىڭدى ۇزبەي، ونىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولۋ كەرەك ەكەنىن  دارىپتەدى. ءدىن ءىلىمىنىڭ ءراتسيوناليزمى مەن تاجىريبەدەن قول ۇزگەن فيلوسوفياعا قارسى شىقتى، ءدىني وزگەشەلىكتى مويىندامادى جانە ءتۇرلى دىندەردىڭ اراسىنداعى ادامداردىڭ دوستىعىن قولداپ، كەز-كەلگەن ءدىننىڭ ءمانىسى سالتتىق ءراسىمدى ساقتاۋدا ەمەس، اللاعا دەگەن شىنايى ماحاباتتا جاتاتىنىن ۋاعىزدادى.

          ءشامسادديننىڭ يدەيالارى مەن كوزقاراسىنىڭ ءدانى قۇنارلى توپىراققا ءتۇسىپ، ءوز جەمىسىن بەرە باستادى. ءدجالالادديننىڭ ءدارۋىشتىڭ ىلىمىنە دەگەن شىنايى ىڭكارلىگى كۇننەن كۇنگە ارتا ءتۇستى. سوپىمەن كەزدەسكەن كۇننەن باستاپ ول مەدرەسەدەگى وقۋىن تاستاپ، شاكىرتتەرىنەن قول ءۇزىپ، ءۇي-ىشىندەگىلەرمەن دە سيرەك ارالاساتىن بولدى. ارينە ءدجالالادديننىڭ كەنەتتەن وزگەرىپ كەتۋى، كوپشىلىكتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. ولار اشىقتان-اشىق قورقىتۋعا كوشىپ، ءشامساددينىڭ ومىرىنە قاستاندىق تا جاساي جازدادى. قاتتى اشۋلانعان نادان توبىردى توقتاتا المايتىنىن سەزگەن  ءشامساددين 1246 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا كونيانى تاستاپ، داماسكىگە كەتىپ قالدى.

رۋحاني سىرلاسىن جوعالتىپ، جالعىزدىققا ۇشىراپ، قاپا بولعان دجالالاددين جانىن قويارعا جەر تاپپاي شارق ۇرىپ، ىزدەۋ سالدى. ۇستازىنىڭ  داماسكىدە ەكەنىن انىقتاپ ءبىلىپ، ونى ەلگە  قايتارۋ ءۇشىن وعان شىن كوڭىلىمەن سەنەتىن، ەڭ جاقسى كورەتىن  ۇلى سۇلتان-ۆەلەدتى جىبەرەدى.  ول سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ ءشامسادديندى  تاۋىپ الىپ، ەكەۋى جاياۋ ءجۇرىپ كونياعا  ورالادى.

ء دجالالادديننىڭ شاكىرتتەرى ءشاماساديننىڭ ورالۋىن جاقتىرعان جوق.  جۇرەكتەرىندەگى دارۋىشكە دەگەن وشپەندىلىكتەرى  بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيىپ، وعان تونگەن  قاۋىپ-قاتەردىڭ بۇلتى بۇرىنعىدان بەتەر قويۋلانا ءتۇستى.

سۇيىكتى ۇستازى، ءھام رۋحاني سىرلاسىمەن قايتا قاۋىشقان ءدجالالادديننىڭ باقىتتان باسى اينالىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيمايدى. دۇنيە قايتادان جادىراپ سالا بەرىپ، كوڭىلى شاتتىققا كەنەلدى.

ال، شامساددينگە قاتتى وشىككەن دۇشپاندارى قاراپ جاتپاي، جۇزەگە اسىرعالى جاتقان زالىم ىستەرىن ويلاستىرىپ تا قويعان بولاتىن. ء شامسادديندى ء–ولىم، ال، ءدجالالادديندى  ومىرىنەن دە ارتىق سۇيگەن  ادامىنان ايىرىلۋ  باقىتسىزدىعى كۇتىپ تۇرعانىن سول مەزگىلدە ەكەۋى دە سەزگەن جوق. ءبىر-بىرىمەن سىرلاسىپ، ەكى ۇلى كەمەڭگەر ءبىرىنىڭ تانىمىن ەكىنشىسى تەرەڭدەتىپ، رۋحاني سىرلاسۋدىڭ شىن باقىتى مەن ءلاززاتىنا  بولەنىپ جاتتى.

 1247 جىلى ءشامساددين اياق استىنان ماڭگىلىككە جوعالىپ كەتتى. بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن كەيبىر دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ول ء دجالالادديننىڭ كىشى ۇلىنىڭ ارانداتۋىمەن پىشاقتاپ ءولتىرىلىپ، مۇردەسى قۇدىققا لاقتىرىلعان. ءدارۋىشتىڭ سۇيەگىن ءدجاللادديننىڭ سۇيىكتى ۇلى سۇلتان-ۆەلەد ىزدەستىرىپ تاۋىپ، زيراتقا اپارىپ جەرلەيدى. بىراق ءشامسادديننىڭ ءولىمى جونىندەگى جان تۇرشىگەرلىك وقيعانى ول اكەسىنە ەستىرتپەيدى. 

دجاللاددين  قايتادان  كۇيزەلىپ، قايعىدان قامىعىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي ۇستازىن ىزدەپ ەكى رەت داماسكىگە بارادى. ءشامسادديننىڭ قايعىلى جاعدايعا ۇشىراعانىن سەزگەن ءدجالالادديننىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلمەي، كوڭىلى قۇلازىپ، سەزىمى مۇز قۇرسانادى.

ۇلى ماحاباتتىڭ ساۋلەسى ماڭگىلىككە ءسوندى. ەندى ءومىر سۇرۋدە دە ەش ماعىنا قالماعانداي. جاندى جانشىعان قاسىرەتتى، جۇرەكتى جارالاعان قايعىنى كىم ەمدەي الادى؟ كىم؟  ادامدار، نە دەگەن قاتىگەزسىڭدەر. اللانىڭ جەرگە جىبەرگەن ەلشىسىنە، داتتەرىڭ شىداپ، قالاي سەندەردىڭ قولدارىڭ كوتەرىلدى؟ قالاي؟ ارىستان ەدى عوي، ءشامساددين!  اسقار تاۋدان دا بيىك ەدى عوي - ونىڭ رۋحى!  تەلەگەي تەڭىزدەن دە تەرەڭ ەدى عوي- ونىڭ تانىمى! اسپانداعى كۇننەن دە مەيىرىمدى ەدى عوي - ونىڭ جۇرەگىنىڭ ساۋلەسى.  اسقار تاۋلارىڭدى شوكتىرىپ، تەلەگەي تەڭىزدەرىڭدى سۋالتىپ، اتقان كۇندەرىڭدى باتىرىپ –ارماندارىڭا جەتتىڭدەر مە، بەيشارالار؟

ء دجالالادديننىڭ رۋحاني ءىزاشارى، ءارى سىرلاسىن جوقتاپ، قالاي كۇيزەلگەنى جايىندا ونىڭ ۇلى سۇلتان-ۆەلەدتتىڭ «ۆالاد-نامە» پوەماسىندا  شەبەر  سۋرەتتەلگەن جولدار كوپ.  

رۋحاني سىرلاسىن ماڭگى جوعالتقانىن سەزگەن ۇرەي ءدجالالادديننىڭ اقىلىنان اداستىرعانداي كۇيگە ءتۇسىردى. جۇرت ەندى ونى جىندانىپ كەتە مە دەپ تە شوشىدى.   قۇداي ساقتاپ، قايعى قابىرعاسىنا قانشا باتسا دا دجالالاددين اقىل-ەسىن جوعالتقان جوق، بۇرىنعى قىزمەتىنە دە قايتىپ بارمادى.  ومىرىنە شۋاعىن شاشىپ، جانىن نۇرلاندىرعان  ادامىنان  ايىرىلعان دجالالاددين ونىڭ رۋحاني ءىزباسارى بولۋعا بەل بۋىپ، ءبىرجولتا اقىندىق جولعا ءتۇستى...

                                                      ***   

شاماسى دجالالاددين بۇرىن-سوڭدى دا پوەزيادا باعىن سىناپ كورگەن بولۋى ءتيىس. بىراق شامساددينمەن دوستىعى، كەنەتتەن ودان ايىرىلىپ جانىنىڭ  قينالۋى،  اقىننىڭ جۇرەگىن وتتاي جاندىرىپ، كەمەڭگەرلىك قابىلەتىن وياتتى. ول شىنايى ادامگەرشىلىك سەزىمنىڭ ساۋلەسى توگىلگەن، ماعىناسى تەرەڭ، بوياۋى قۇلپىرعان ويلى جىرلار جازا باستادى. اقىننىڭ «ديۆانىنا» ەنگەن بۇل عازالداردىڭ كوبىسىنە ول ءشامسى دەپ تە قول قويىپ، وسىنداي جولمەن رۋحاني سىرلاسىنىڭ ماڭگىلىككە جوعالماعانىن، جان الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كورسەتكىسى كەلدى.

دجالالاددين تالانتىنىڭ تاعى ءبىر قىرى - مۋزىكالىق دارىنى. اقىننىڭ سىبىزعى تارتۋعا ەرەكشە بەيىمى بولدى. ءشامساددين جوعالىپ كەتكەننەن كەيىن ول جالپىعا ورتاق ءمىناجاتتار ۇيىمداستىرىپ، مۋزىكانىڭ ىرعاعىمەن وسى سالت ءۇشىن ارنايى شىعارىلعان عازەلدەردى جىرلادى. كەيىن دجالالاددين بۇل سالتقا ول ءۇشىن ءشامسادديندى ىزدەۋ مەن سول نازىك ءۇمىتىنىڭ ۇزىلگەنىن ءبىلدىرۋدىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ءبيدى دە ەنگىزدى. مۇنداي زىكىر سالۋلار ساما دەگەن اتقا يە بولدى. سوپىلار قاۋىمىنىڭ كۇندەلىكتى تاجىريبەسىندە ول رۋمي سامانى ءوزىنىڭ اعايىندىعىنا ەنگىزگەنگە دەيىن دە بار-تۇعىن.  سوپىلار مۋزىكا قۇدىرەتىنىڭ ادامداردىڭ سەزىمى مەن كوڭىل-كۇيىن قالاي باۋراي الاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. دجالالاددين كونياداعى دارۋىشتەردىڭ جالپى جيىندارىنىڭ سالتىنا ءبىرىنشى رەت مۋزىكا مەن ءبيدى ەنگىزدى جانە تۇڭعىش رەت ونى مەدرەسەدە قولداندى. ءرۋميدىڭ قۋانىشقا تولى كوڭىل كۇيىنىڭ جەمىسى ىسپەتتى پوەتيكالىق مۇراسى ونىڭ زىكىر سالۋ بارىسىندا دۇنيەگە كەلگەن شىعارمالارى بولىپ تابىلاتىنىن دا ايتا كەتكەن ءلازىم.    

زىكىر سالۋ سالتى اعايىندىقتا بىرتە-بىرتە قالىپتاستى دا ءرۋميدىڭ اۋلەتى پير اديلە چەلەبي (1460 جىلى دۇنيە سالعان) كەزىندە زاڭداستىرىلدى. زىكىر سالۋ تۇراقتى رەجيسسۋراسى مەن ستسەناريى، كەزەكتەسىپ كەلەتىن انمەن سۇيەمەلدەنەتىن بيلەردىڭ ىرعاعى بار وزىنشە ءبىر تەاترلاندىرىلعان كورىنىسكە اينالدى. ەگجەي-تەگجەيلى دايىندالعان بۇل كۇردەلى راسىمدە ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە كورەرمەندەر دە جاپپاي جەلىگۋ مەن ەلىرۋگە ءتۇسىپ، ءوزىن-ءوزى بيلەي الماي جاتتى. باتىس ەۋروپادا مۇنداي زىكىر سالۋشىلىقتى قولدانعان «ماۆلاۆي» اعايىندىعى «دوڭگەلەنگەن دارۋىشتەردىڭ وردەنى» دەپ اتالدى.

دجالالاددينگە ونىڭ كوڭىلىن شابىتتاندىراتىن، جان دوسىن ەسكە سالاتىن ادامسىز ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا سوقتى. سوندىقتان دا ول 1249 جىلى ءشامسادديننىڭ باسقا ءبىر ادامنىڭ، اتاپ ايتساق، كونيادان شىققان ءوز ءىسىنىڭ التىن شەبەرى سالاحاددين فاريدۋن زاركۋبانىڭ شاكىرتى بەينەسىندە ومىرگە قايتىپ ورالعانىن جالپاق جۇرتقا جاريالادى. ء سويتىپ، ەش ءبىلىمى جوق، سىپايى، ءارى سۇيكىمدى جاس جىگىتتى ول اعا شاكىرتى، ياعني، ءوزىنىڭ ورىنباسارى (حاليفا) ەتىپ تاعايىندادى. بۇل وقيعا شاكىرتتەرىنىڭ نارىزىلىعىن تۋعىزىپ، ونى ولتىرۋگە استىرتىن ارەكەت تە ويلاستىرىلا  باستادى. ولاردىڭ زىميان ارەكەتتەرىن سەزىپ قالعان  دجالالاددين ەگەر دە فاريددۋنعا قانداي دا ءبىر زۇلىمدىق جاسالسا، كونيانى ماڭگىلىككە تاستاپ كەتەتىنىن ەسكەرتىپ، تۇتانىپ بارا جاتقان جانجالدى توقتاتتى. 1258 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا سالاحاددين كەنەتتەن قايتىس بولدى. جانى جابىرقاپ، قايتادان قايعىنىڭ تەڭىزىنە باتقان اقىن جۇرەگىنەن مۇڭلى جىرلار توگىلدى.  «كۇن ۇياسىنا باتتى، اي كوتەرىلدى، ونى دا بۇلتتار جاۋىپ تاستادى» دەپ جازدى ول سول جىلدارى تۋعان ءبىر ولەڭىندە.  اقىننىڭ بۇل اتاقتى جىرى «بىراق جۇلدىز تۋدى» دەپ اياقتالادى. دجالالاددين ساۋەگەيلىك تانىتىپ بولجاعان جۇلدىز حۋساماددين حاسان ەدى. ول اقىننىڭ ناعىز دوسى مەن كومەكشىسىنە اينالدى. پارسى ادەبيەتى التى بولىمنەن تۇراتىن ء«ماسناۆي» پوەماسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى ادامعا قارىزدار. شاكىرتتەرىنىڭ اتىنان ءوتىنىش جاساپ ول ءدجالالادديندى اتاقتى  پوەمانى جازۋعا كوندىردى. كولەڭكەسى سياقتى ارتىنان قالماي،  اۋزىنان شىققان سوزدەرىنىڭ ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردى. ء«ماسناۆي» پوەماسىن رۋمي  1258 جىلى باستاپ، ءبىرىنشى ءبولىمىن 1261 جىلى اياقتادى.

اياق استىنان ايەلى دۇنيە سالىپ، اقىن ەكى جىلداي پوەمانى جازۋدان قول ءۇزىپ قالدى. 1263 جىلى جۇمىس قايتادان جالعاسىن تاۋىپ، ول كۇنى-ءتۇنى ەڭبەكتەندى. سوڭعى 6 داپتەردى 1270 جىلى اياقتادى. بۇل ۇلكەن تۋىندىسىن جازۋعا اقىننىڭ 12 جىل ءومىرى كەتتى. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا اقىن پوەماسىن قايتا قاراپ شىعىپ، كوپ جەرلەرىن تۇزەتتى. ۇلى مەن حۋساماددين كەزەكتەسىپ وعان پوەمانى وقىپ بەرىپ، اقىن كەيبىر تۇسىنىكسىز تۇستاردى وڭدەدى.  

شىعىستىڭ ۇلى شايىرى رۋمي ارتىنا مول مۇرا قالدىردى. شايىردىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا 26 640 بايىتتەن تۇراتىن اتاقتى پوەماسىنان بولەك (بەلگىلى اعىلشىن شىعىستانۋشىسى ر.نيكولسوننىڭ جاريالاعىسى كەلگەن سەگىز تومنان تۇراتىن عىلىمى باسىلىمى 25 632 بايىتتەن تۇرادى) بىزگە جەتكەن ءبىراز مۇراسى بار. اتاپ ايتساق ولار: 1) «ديۆان جانە ءشامس» ء(«شامسادديننىڭ ولەڭدەر جيناعى»). رۋمي شىعارماشىلىعىنىڭ بىلگىرى يراندىق بادي از-زامان فارۋزانفاردىڭ ارقاسىندا 1957-1963 جىلدارى تەھراندا جارىق كورگەن سەگىز تومنان تۇراتىن جيناقتا 60 مىڭ ولەڭ جولدارى بار. 2) ۇلى جازىپ العان ءۇش تومدى قۇرايتىن پروزالىق شىعارمالارى. بۇل تۋىندىلار دا ءار جىلدارى تەھران مەن ستامبۋلدا جارىق كوردى.

دجالالاددين رۋمي 1273 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا كونيادا قايتىس بولىپ، اللاددين كايكۋبا ءى-ءدىڭ كەزىندە سالىنعان مازارداعى اكەسىنىڭ جانىنا جەرلەندى.

                                  ***

جارىق دۇنيەگە كەلگەن پەندە بالاسىنىڭ ءبارى دە ءوزى ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ پەرزەنتى بولعاندىقتان سول زاماندا قالىپتاسقان تانىمدى رۋحاني ازىق ەتەدى.  سوندىقتان دا ايدارىنىن جەل ەسىپ تۇرماعان ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن  ءرۋميدىڭ ءدىني يدەولوگيا ۇستەمدىك ەتكەن كەزەڭدە شىعارماشىلىقپەن اينالىسقانىن ەستەن شىعارماعان ابزال. ورتا عاسىرداعى سونداي دۇنيەتانىمداردىڭ ءبىر ءتۇرى مۇسىلماندىق ميستيتسيزم- سۋفيزم  (سوپىلىق) بولدى.

دجاللاددين رۋمي سوپىلىق پوەزيانىڭ اتاسى، ال، شايىردىڭ ء«ماسناۆي» پوەماسى ونىڭ شىڭى بولىپ سانالادى. سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ ومىرگە قالاي كەلگەنىن جانە ونىڭ قالاي دامىعانىن بىلمەي جاتىپ شايىر شىعارماشىلىعىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، تۇڭعيىعىنا بويلاي المايتىنىمىز دا اقيقات.  سول سەبەپتەن دە بۇل جونىندە جازعان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وسى ءبىر كۇرمەۋى كۇردەلى اعىمنىڭ تاريحىمەن تانىستىرىپ، شامامىز جەتكەنشە ونىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ بەرۋدى وقىرمان الدىنداعى پارىزىمىز سانادىق.

بۇكىل مۇسىلمان ەلدەرىنە تاراپ، يسپانيا، سيتسيليا مەن بالقانعا دەيىن جەتكەن قۇرىلىمى كۇردەلى، كوپ قىرلى بۇل اعىم جونىندە ءالى كۇنگە عىلىمدا بىرىڭعاي كوزقاراس جوق. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز ءوز دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە سوپىلىق ء(Vىىى – ءىح عاسىردىڭ ورتاسى) تاقۋالىقتان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، دەربەس ءدىني-فيلوسوفيالىق-ەتيكالىق عىلىمعا اينالدى. اسىرەسە، بۇل ەرەكشەلىك سوپىلىق اعىمىنىڭ دامۋىنىڭ ەكىنشى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدەرىنىڭ  (ح-ءحى مەن ءحى ء–حىV عاسىردىڭ اياعى) ەنشىسىنە تيەسىلى. بۇل مەزگىلدە سوپىلىق ەجەلگى يدەاليستىك ميستيكالىق فيلوسوفيا مەن حريستياندىق تەولوگيانى جەرگىلىكتى عيباداتتىق داستۇرمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ونى بويىنا ءسىڭىرىپ، وزىنە يكەمدەپ الدى. سوندىقتان سوپىلىق دەگەنىمىزدە ونى ءبىر عانا ەمەس، بارلىعىن دا ءبىر ۇلكەن ماقسات بىرىكتىرگەن   بىرنەشە اعىمدار مەن مەكتەپتىڭ قۇيىندىسى  رەتىندە قابىلداۋ قاجەت. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋىنىڭ تاسىلدەرى دە ءار ءتۇرلى بولدى (پسيحوترەنينگ، دەنە جاتتىعۋلارى).  باسقاشا ايتقاندا سوپىلىق دەگەنىمىز – يسلام شەڭبەرىندەگى ەرەكشە ءدىني-فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم. اعىمنىڭ وكىلدەرى ءوزىن ءوزى ۇمىتۋ مەن جۇرەكتەگى ماحاببات ارقىلى، قۇدايدى ىزدەگەن  پەندەگە شۋاعىن شاشاتىن ىشكى نۇرلانۋ جولىمەن ادامنىڭ  ۇلى جاراتۋشىمەن رۋحاني سىرلاسا الاتىنىنا كامىل سەندى. ورتا عاسىردا مۇنداي اعىمدار كوپ بولعاندىقتان، ميستيكا سول كەزدەگى  ءىرى ءدىني جۇيەلەردىڭ (يۋدايزم، حريستياندىق، بۋدديزم، يندۋيزم) بارىنە ەنىپ كەتتى.

مۇسىلمان سوپىلارىنىڭ ماقساتى – ميستيكالىق جولمەن قۇدايدى تانۋ.  وسىنداي ءدىني يدەالعا ولار وزدەرىنىڭ بارلىق پەيىلدەرى مەن مىنەز-قۇلىقتارىن باعىندىردى. ال، ميستيكالىق «جول» تۇجىرىمىنىڭ يدەياسى  ادامنىڭ ىزگىلىكتى تۇرعىدان تازارۋى مەن كەمەلدەنۋىنە نەگىزدەلگەن.   رەسمي ءدىن باسىلارىنىڭ اشىق قارسىلىعىنا ۇشىراعانىنا قاراماستان سوپىلىق يدەياسى الەمدەگى  مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بارىنە تەز تاراپ، تامىرىن تەرەڭگە جىبەردى. اتالعان  يدەيالار يسلامنىڭ قاتقىل ء راتسيوناليزمىن جۇمسارتىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وعان رۋحانيلىق تا الىپ كەلدى، ادام جانە ونىڭ قوعام مەن تابيعاتتاعى ورنىن باسقاشا سارالاۋعا جول اشتى. وسىعان وراي كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر سوپىلىقتان تەك ءدىني فيلوسوفيانى عانا ەمەس، سونداي-اق، يسلامنىڭ بۇقارالىق ءدىنىن كورۋگە بەيىم تۇرادى. ەل اراسىنا تاراعان سونداي، كەڭىنەن تاراعان باعىتتاردىڭ ءبىرى «بىرىڭعاي بولمىس» پەن «بىرىڭعاي ءمان» (ۆاحدات ال-ۆۋدجۋد) تۇجىرىمىنا نەگىزدەلگەن باعىت. اتالعان باعىتتىڭ   فيلوسوفيالىق زەرتتەمەسىنىڭ ءتۇيىنىن جاساپ بەرگەن ادام، ءومىر بويى تاياۋ شىعىستاعى اراب ەلدەرىندە ءومىر سۇرگەن دجالالاددين ءرۋميدىڭ ءىزاشارى - اندالۋزيادان شىققان ميستيك يبن ءال-ارابي.

نەگىزىندە بۇل اعىمنىڭ پانتەيزمنىڭ*  ەمەس، «ميستيكالىق ءمونيزمنىڭ»** تەوسوفيالىق***تۇجىرىمى بولىپ تابىلاتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، پانتەيزم قۇدايلىقتىڭ تابيعاتتا، تابيعاتتىڭ قۇدايلىقتا اجىرىماي ءومىر سۇرەتىنىن مويىندايدى. ال، يبن ءال-ارابيدە بولسا جاراتۋشى بىرىڭعاي ماعىنالىق جوعارى شىندىق رەتىندە ەكى ءتۇرلى قىرىنان تۇسىندىرىلەدى: انىقتالۋى مۇمكىن ەمەس جانە كوپتىككە جول بەرمەيتىن جاسىرىن، بىلىنبەيتىن جانە تانىلمايتىن ۇلگىدە (باتين), سونان-سوڭ  وسى شىندىق ءوزى سەكىلدى ەتىپ جاراتقان ءار الۋاندىعىمەن، سونداي-اق ءمانىنىڭ كوپتىگىمەن كورىنىس تاپقان (زاحير) ۇلگىسىندە. ياعني، ەگەر دە اللا الەمدى ءوزىنىڭ قالاۋى بويىنشا جاراتقان دەربەس جاراتۋشى بولسا، قۇداي مەن تابيعاتتىڭ ءبىر  بىرىندە ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس، قۇداي مۇلدە تانىلمايتىن، ادام ساناسىنان جوعارى تۇرعان، ال تابيعات پەندە بالاسىنىڭ كوز الدىنداعى قۇبىلىس. بۇنداي زياتكەرلىك سوپىلىق - يدەاليستىك تەوريانىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى.  

زياتكەرلىكتەن باسقا، نەگىزى ەكى مەكتەپتەن تۇراتىن، كوپتەگەن اعىمدار مەن باعىتتار ۇسىنعان «تاجىريبەلىك» سوپىلىق تا بار.   ولاردىڭ ەكى مەكتەبى دە قۇدايمەن بايلانىسۋ مۇمكىندىگى يدەياسىن دامىتتى. بىرىنشىلەرى قۋانىشتى كۇيدەگى ەلىرۋ جاعدايىندا، تەرەڭدەتىلگەن مەديتاتسيا مەن قۇدايدىڭ اتىن قايتالاۋ ناتيجەسىنىڭ كومەگىمەن ادامنىڭ جانى جاراتۋشىمەن بايلانىسا الاتىنىنا شاك كەلتىرگەن جوق.  سونىمەن بىرگە ولار  جاننىڭ قاس-قاعىم ساتكە سىرتقى الەممەن بايلانىسى ۇزىلگەنىمەن، ول ءوزىنىڭ ءتۇپ نەگىزىنىڭ ساپاسىن جوعالتپايتىنىنا يلاندى. ەكىنشى مەكتەپ بولسا، جان وسىنداي ساتتە جاراتۋشىلىقپەن تۇتاسىپ ونىمەن تەڭەسەدى، ءوزىنىڭ دەربەس بەلگىلەرىن عانا ەمەس، سونداي-اق، ءتۇپ نەگىزىنەن ايىرىلىپ، قۇدايلىق مانگە يە بولادى دەپ ەسەپتەدى.  ءوزىنىڭ قۋانىشتى كۇيىنە پاراسات بيىگىنەن قاراي العان جانە ونى باقىلاي العان ءبىرىنشى مەكتەپ «پاراساتتىلىق» مەكتەبى دەگەن اتقا يە بولدى. ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىندا اۋىتقۋشىلىق جوق ادامدار دا ونى  مويىندادى. ال،  «ماستانۋ» مەن «قۋانىش كۇيىنىڭ شاتتىعى» اتالعان ەكىنشى مەكتەپ ءدىن باسىلارىنىڭ قاتتى نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ولاردىڭ وكىلدەرىن دىنبۇزارلارعى ءۇشىن ايىپتادى.

كەدەيلەر مەن قالانىڭ ورتاشا توپتارى: شاعىن ساۋداگەرلەر، ورتاشا كوپەستەر، قولونەرشىلەر، كىشى-گىرىم شەنەۋنىكتەر، تومەنگى دارەجەلى ءدىن ادامدارى، ستۋدەنتتەر سوپىلىقتىڭ الەۋمەتتىك ارقاۋى

* قۇدايمەن تابيعاتتى قاتار قوياتىن ءدىني فيلوسوفيالىق اعىم

**دۇنيەنىڭ نەگىزىندە ءبىر عانا باستاما بار دەپ تانيتىن فيلوسوفيالىق باعىت

***انا دۇنيەمەن» قاتىناسۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى تۋرالى; جوقتى-بارعا سەنۋشىلىكتى قۋاتتايتىن ءدىني-ميستيكالىق ءىلىم

بولىپ قىزمەت ەتتى. سوپىلىق قاۋىمنىڭ قولونەرشىلەر جانە كوپەستىك بىرلەستىكتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋى ولارعا كوپشىلىكتىڭ ماتەريالدىق قولداۋىنا يە بولىپ، الەۋمەتتىك تىرەك تابۋىن قامتاماسىز ەتتى. وسىلايشا سوپىلىق كەدەيلەر جانە ورتاشا توپتاردىڭ يدەولوگياسىنا اينالدى. سوندىقتان دا حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ قولداۋىنا قول جەتكىزگەن بۇل اعىم رەسمي بيلىككە قارسى وپپوزيتسيادا بولدى.

كوپتەگەن اعايىندىقتار مەن قاۋىمدار بيلىكپەن قانداي دا ءبىر قارىم-قاتىناس ۇستاۋدان باس تارتۋدى  وزدەرىنىڭ پارىزى سانادى. ءحىى-ءحىV عاسىرلارداعى كىشى ازياداعى، يران مەن ماۋرەنناحرداعى كوتەرىلىستەردىڭ كوبىسىنە سوپىلار جەتەكشىلىك جاسادى. ال، دجالالاددين ءومىر سۇرگەن جانە شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان زامانداعى رۋم سۇلتاناتىنداعى ميستيكالىق قوزعالىستىڭ جاي-جاپسارىنا كەلسەك،  قالالىق توپتاردىڭ كەڭ قولداۋىن يەلەنگەن جانە قولونەرشىلەردىڭ قۇپيا كاسىبي بىرلەستىكتەرىمەن (فۋتۋۆۆا) بايلانىس ۇستاعان سوپىلىقتىڭ   فەودالدىققا قارسى كوڭىل-كۇيگە بەرىلگەن، ىقپالدى ءدىني قوزعالىس بولعانىن تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. الايدا، ءحVى عاسىرعا دەيىن سوپىلىق كەرتارپتا  ءدىني اعىمعا اينالا قويعان جوق.

                                ***

دۇنيە جاراتىلعاننان بەرى ادام بالاسى ماڭگىلىكتىڭ سىرىن زەرتتەپ - قۇداي مەن اقيقاتتى ىزدەۋمەن كەلەدى. اقيقات پەن قۇداي  پەندە تۇگىل، پايعامبارلىق زەردەنىڭ دە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن قۇدىرەتى ەكەنىن بىلە تۇرساق تا، سول ءبىر تىلسىم قۇبىلىستىڭ قۇپياسىن تانىعىمىز كەلگەن ىنتىزارلىعىمىز، ادامدىق سانامىز ويانعان كۇننەن بەرى تولاستاعان ەمەس.  

ءبىر عاجابى، قۇدايدى ىزدەگەن سايىن ادام بالاسى ءوز بولمىسىن  تەرەڭىرەك تانىپ،  اللانىڭ جۇمباعى بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇردەلەنە ءتۇستى.    

ءبىر عاجابى، اقيقاتتى ىزدەگەن سايىن ادام بالاسىنىڭ اشقان شىندىعى كوبەيىپ، اقيقاتتىڭ اۋىلى كۇننەن-كۇنگە بىزدەن الىستاپ بارادى.  

ەكى ۇلى جۇمباقتىڭ سىرىن ىزدەپ، اشقاراق سەزىمىن قاناعاتتاندىرا الماعان سانالى تىرشىلىك يەسىنىڭ  اقيقات پەن قۇدايلىق ساۋلەنى ساعىنىپ، اقىن جىرلارىنا ۇڭىلەتىن سەبەبى دە سوندىقتان بولسا كەرەك.  ويتكەنى، جازعان جىرلارى اللانىڭ قازىناسى بولىپ تابىلاتىن اقىندار  بىزدەن گورى اقيقات پەن قۇدايعا ءبىر تابان جاقىن تۇر.

مۇمكىن، سودان با ەكەن، رۋمي جىرلارىن وقىعانىمدا  اقىلىم جەتپەي جۇرگەن اقيقاتتىڭ ەلەسىن  كورىپ، قۇدايدىڭ رۋحاني ديدارىن سەزگەندەي ەرەكشە ءبىر كوڭىل-كۇيدىڭ قۇشاعىندا بالقىعانىم، ادامزات بالاسىنىڭ ءبارىن دە سۇيۋگە قۇدىرەتى جەتەتىن اللانىڭ ماحابباتىنا بولەنگەندەي شاتتانعانىم دا، سوندىقتان با ەكەن.  

«ماحاببات ءۇشىن بارىنە دە تاۋەكەل ەت» - دەيدى شايىر. ويتكەنى، ءومىردىڭ ءمانى – ماحابباتتا. ۇلى اقىن اللاعا بەرىلگەن شىنايى ماحابباتى ارقىلى ءومىر بويى قۇدايلىق ءماندى ىزدەدى.  

رۋمي ءوز ۇلتىنىڭ ادەبيەتىنە شەبەرلىك پەن سۇلۋلىقتىڭ ۇلگىسى بولىپ قالعان، سىمباتى بولەك پوەتيكالىق ستيل قالىپتاستىرىپ كەتكەن – پارسى پوەزياسىنىڭ پايعامبارى.  ارينە، شايىر تاقىر جەرگە ءوسىپ شىققان بايتەرەك ەمەس. پوەزيا الەمىنىڭ الىپ شىڭىنا كوتەرىلە وتىرىپ، ول ساناي مەن اتتاردىڭ جىرلارىنان تاعىلىم العانىن جاسىرمايدى.  «اتتار – بۇل مەنىڭ جانىم، ال، ساناي بولسا - مەنىڭ رۋحاني جانارىم»، -دەيدى ول ءبىر جىرىندا، ۇستازدارىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن جاسىرا الماي.    

ءبىر قىزىعى جۇرتتىڭ ءبارى دە مويىنداعان كەمەڭگەر بولا تۇرا رۋمي ءوزىن اقىنداردىڭ دا، فيلوسوفتاردىڭ دا، دانالاردىڭ دا قاتارىنا جاتقىزعان جوق.  جۇرەگىنەن تۋعان جىرلارى ارقىلى ول ءومىر بويى قۇدايعا بەرىلگەن  ماحابباتىن دالەلدەۋدى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىردى.   

ءرۋميدىڭ تۇسىنىگىندە ادام بالاسى جاراتۋشىسىن تانۋ ءۇشىن ۇنەمى ءوزىنىڭ ماتەريالدىق باعىنىشتىلىعىنان بيىك بولۋعا ۇمتىلىپ كەلەدى. ادام تەك ءتان مەن جاننىڭ عانا قۇيىندىسى ەمەس. ءتاننىڭ، جاننىڭ، سانا-سەزىمنىڭ جانە ءجيى-ءجيى وعان قۇدايدىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇراتىن «نازىك رۋحتان»  جاراتىلعان قۇبىلىس. باستاپقى  ۇشەۋى ادام بالاسىنىڭ ءبارىنىڭ دە بويىندا بار قاسيەت بولعانىمەن، سوڭعىسى، تەك پايعامبارلار مەن «قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەندەردىڭ» عانا ەنشىسىنە بۇيىرعان قۇزىرەت.

رۋمي اللانىڭ قالاۋلىلارىن «قۇدايدىڭ قىراندارىنا» تەڭەيدى. ۇلى جاراتۋشى ادامداردىڭ ەسىنە قۇدايدىڭ زاڭدارىن سالىپ تۇرۋ ءۇشىن وقتىن-وقتىن ولاردى جەرگە جىبەرىپ تۇرادى. ولاردىڭ ءار قايسىسى ەلى مەن جەرىنە ادال قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ادام بالاسىنا ونىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن قايتارىپ بەرىپ وتىرادى. ءدىني مىندەتتەردى ىقىلاسپەن ورىنداۋ ادامنىڭ جاراتۋشىعا دەگەن - ادالدىعىنىڭ كورىنىسى. تاقۋالىق ءىس پەن اللاعا قۇلشىلىقتى رۋمي ەرەكشە باعالايدى.  

ءرۋميدىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ قۇدايلىق مانگە ميستيكالىق جولمەن قۇيىلىپ كەتۋى (فانا) شەكسىز. كۇننىڭ كوز شاعىلىستىراتىن نۇرىنا قاراماستان، شىراقتىڭ جالىنى ءوزىنىڭ مازداۋىن توقتاتپايتىنىنداي ميستيك تە قۇداي بار كەزدە ءوزىنىڭ دارالىق قاسيەتىن جوعالتپايدى. جان تۇسىنىگى ءرۋميدىڭ ۇعىمىندا -  قۇداي پاتشالىعىنداعى ادامنىڭ وي ساناسى.  

«سەنىڭ بەينەڭنىڭ ساۋلەسى، باسقالار كورمەيتىن جۇرەك سوعىسىنداي – مەنىڭ جانىمنىڭ جارقىلى. سەنىڭ سۇلۋلىعىڭ ارقىلى  – ماحاباتتان تاعىلىم الدىم. سەنىڭ اۋزىڭ مەنىڭ جىرىمدى تۋعىزىپ جاتقان». (اۋدارمامنىڭ ناشارلىعى ءۇشىن وقۋشىمنان كەشىرىم سۇرايمىن).

ادامعا قاجەتتى رۋحاني بايلىقتىڭ ءبارى دە جۇرەگىمىز سەزگەنمەن، ماعىناسىن اشا الماي جاتقان كۇردەلى ۇعىمداردىڭ استارىندا جاسىرىنعان. وسىنى تەرەڭ تۇسىنگەن ءرۋميدىڭ نازىك جانىنان اللانىڭ نۇرىنداي شالقىعان تاڭعاجايىپ جىرلاردىڭ تاسقىنى توگىلدى.  

ءرۋميدىڭ تاڭىرلىك سۇلۋلىقتى تانۋعا ۇمتىلعان قۇلشىنىسى شايىردىڭ ءشامساددين تابرىزىگە بەرىلگەن شەكسىز ماحابباتىندا ايرىقشا كورىنىس تاپتى. دج.حودجسوننىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ء«شامساددين تابرىزىگە تابىنۋى ارقىلى رۋمي ءوزىنىڭ قۇدايعا دەگەن شىنايى ماحابباتىن تاپتى».  ال، ءشامساددين شەكسىز ماحاباتتىڭ ۇلى جاراتۋشىعا اپاراتىن دۇرىس جول جانە ول تۋرالى ناعىز ءىلىم بولىپ تابىلاتىنىن وسيەت ەتىپ كەتكەن بولاتىن. سوندىقتان دا ونى جۇرت «ماحاباتتىڭ ءامىرشىسى» دەپ اتاعان.  

اقيقات دەگەنىمىز ادام تابيعاتىندا جاسىرىنعان - اللانىڭ جۇمباعى. ول جۇمباقتىڭ سىرىن  تەك ماحاببات ارقىلى عانا تۇسىنە الامىز. باسقا ەشكىم دە ءدال رۋمي سياقتى ميستيكالىق عيباداتتىڭ تەرەڭدە جاسىرىنعان جۇمباعىن اشا العان جوق.

ادام بالاسىنىڭ جاراتۋشىعا قۇلشىلىق ەتكەن ءار عيباداتى جۇماق باعىنا اپاراتىن  - اللانىڭ يگىلىگى. جان الەمىندەگى رۋحاني كوزى  اشىلعان كۇنى ادام بۇكىل الەمنىڭ اللانىڭ سىيى ەكەنىن  تۇسىنەدى.  دۇنيە جالعاننىڭ قىزىعىن قۋىپ ۇزاق جىلدار بويى سەنىڭ اداسۋىڭ مۇمكىن، بىراق، قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەن كۇنى سەن جۇرەكتىڭ قازىناسى بولىپ تابىلاتىن ناعىز ماحاباتتىڭ مەكەنىن تاباسىڭ. وشو ايتپاقشى، ماحاببات سەنىڭ ادامدىق تابيعاتىڭدى وزىڭە قايتارىپ بەرەدى. ول ساعان ۇلى قۋانىش جانە ونى ماڭگىلىك ەتۋ باقىتىن سىيلايدى.

رۋمي پوەزياسىن وقىعاندا تەڭىزدىڭ تۇزدى سۋىنداي  سول ماحاباتتىڭ ءدامىن سەزەسىڭ. اقىن ءسوزدىڭ سىرتقى اسەمدىگىنە  اسا قىزىقپايدى، ول ءۇشىن ءسوز قۇدايلىق مانگە يە بولعان ماحابباتىن جەتكىزۋدىڭ قۇرالى عانا.  اقىن قۋرايدان جاسالعان سىبىزعىنىڭ اۋەنىمەن ۇيلەسىم تاپقان ءتىلدىڭ تۇتاس ءبىر تەورياسىن دا ويلاپ شىعاردى. ولەڭ ول تەك قانا سوزدىك جانە ماعىنالىق جاراسىم عانا ەمەس. مۋزىكالىق تا ۇيلەسىم. ناعىز پوەزيانى ادامنىڭ جانىندا ويناعان  اۋەن تۋعىزادى.

رۋمي شىعارمالارىنىڭ ءستيلى دە ەرەكشە بولىپ كەلەدى. اقىن شىعارماشىلىق پروتسەسى بارىسىندا ولەڭدەرىن اندەتىپ وقىپ،  ءىزباسارلارى ونىڭ شىعارعان جىرلارىن مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن اندەتىپ ايتۋعا ءتيىس بولىپتى.  ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراعان ءبىر اڭىزدا ءرۋميدىڭ ءوز ودالارىن بيلەپ ءجۇرىپ شىعارعانى ايتىلادى. وسىعان وراي ءرۋميدىڭ سۇيىكتى شاكىرتى سالاحاددين زاركۋبامەن تۇڭعىش رەت كەزدەسكەندەگى بولعان وقيعا ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىرعانى.  

ءبىر كۇنى رۋمي كوشەدە كەلە جاتىپ ءسالاحادديننىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنان وتە بەرىپ، بويىنداعى سەزىمىن تەجەي الماي، ونىڭ بالعاسىنىڭ تىقىلىنا قاراپ قيمىل جاساي باستايدى. سول كۇننەن باستاپ ولەڭ شىعاراردا وعان قانداي دا ءبىر اۋەن ىزدەۋدى ول داعدى قىلادى. اقىن جىرلارىنىڭ سەزىم ىرعاعى كوپ جاعدايدا داستۇرلىك كلاسسيكالىق پارسىلىق ولشەمگە سايكەس كەلە بەرمەيدى.

رۋمي ماحاببات تاقىرىبىن جەرىنە جەتكىزىپ جىرلاعان اقىن. اقىننىڭ ماحاببات قۇدىرەتىمەن نۇرلانعان جىرلارىن وقىعاندا جانىڭ تازارىپ، رۋحىڭ بيىكتەي تۇسەدى، اللانىڭ مەيىرىمىن سەزگەندەي بولاسىڭ. ءبىز ونى ادامدارعا ادال قىزمەت ەتىپ،  اللاعا جان-تانىمەن بەرىلگەن اقىن بولعانى ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەتتەيمىز.  

                                          ***

ارينە، رۋمي جايلى ءسوز بولعان سوڭ، اقىننىڭ اتاقتى شىعارماسى ء«ماسناۆي» پوەماسىنا توقتالماي كەتە المايمىز. اۋقىمى جاعىنان ء فيردوۋسيدىڭ «شاح-نامە» داستانىمەن تەڭەسە الماعانىمەن،  گومەردىڭ «يلليادا» جانە «وديسسەيا» پوەمالارىن قوسقانداعى كولەمىنە پارا-پار، دانتەنىڭ «قۇدايلىق كوممەدياسىنان» ەكى ەسە ۇلكەن تۋىندى ول.

اقىن شىعارماسىنىڭ قالاي ومىرگە كەلگەنى جايلى بۇگىنگە كۇنگە جەتكەن مىنانداي ءبىر اڭىز بار.

ءدجالالادديننىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كوڭىل-كۇيلەرى مەن ويلارىنان جاقسى حاباردار حۋساممادين ءبىر كۇنى ءساتىن تاۋىپ ۇستازىنا بىلاي دەيدى: «اسا قۇرمەتتى مىرزامىز، ءسىز ءوز شاكىرتتەرىڭىزگە ءدارىس پەن سۇحبات بارىسىنداعى اڭگىمەلەرىڭىزدەگى ايتىلاتىن ويلارىڭىزدى جيناقتاپ، ساناي مەن اتتاردىڭ پوەمالارىنداي تۋىندى جازا الار ما ەدىڭىز؟ ءسىزدىڭ عازەلدەرىڭىزدە ول بار، الايدا، ميستيكالىق جولدىڭ ەرەجەلەرى رەت-رەتىمەن ءبىر كىتاپتا باياندالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى». اقىن سول ساتتە قورجىنان قاعاز الىپ، ءوز قولىمەن ء«ماسناۆيدىڭ» 18 بەيىتىن ءبىر دەمدە جازىپ تاستاپ،  ونى ءحۋسامادديننىڭ قولىنا ۇستاتىپتى.  شىعىستىڭ ۇلى شايىرىنىڭ اتاقتى تۋىندىسىنداعى  «سىبىزعىنىڭ ءانى» دەپ اتالاتىن كىرىسپەسى وسىلاي جازىلعان ەكەن.  ارينە، بۇل اڭگىمە سول داۋىردەن  جەتكەن اڭىز بولعانىمەن، شىندىققا ءبىر تابان جاقىن. ويتكەنى، رۋمي پوەماسىنىڭ جازىلۋ تاريحىن باياندايتىن دەرەكتەردىڭ بارىندە دە وسى  اڭگىمە ايتىلادى.

ء«ماسناۆي» - اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ ەڭ ۇلى شىڭى. بۇل شىعارماعا «پارسى تىلىندە جازىلعان قۇران» رەتىندە باعا بەرىلگەننەن بەرى «ماۆلاۆي» باۋىرلاستىعىنىڭ مۇشەلەرى مەن ونىڭ ءىلىمىن قولداۋشىلار وعان تامسانىپ، ماداقتاۋمەن كەلەدى. سوپىلىق ىلىمگە مويىنسۇنعانداردىڭ  ىشىندە تالاي-تالاي تالانتتى تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلگەن اقىندار از ەمەس. بىراق سولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءرۋميدىڭ ء«ماسناۆي» پوەماسىنداي كەڭىنەن تاراپ، جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ءتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزا العان جوق. قولجازبا كۇيىندە عانا بۇل پوەمانىڭ 500-گە جۋىق داناسى بىزدە جەتتى.  ماعىناسى تەرەڭ، تاعىلىمى مول پوەمانىڭ دارالىق تابيعاتىن ەگجەي-تەگجەيلى تالداعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ بارىنە توقتالاتىن بولساق،  اڭگىمەمىز بۇگىن بىتپەيدى.  سوندىقتان دا ءبىز ءرۋميدىڭ ء«ماسناۆي» پوەماسىن جان-جاقتى زەرتتەگەن ەڭبەكتەرگە شولۋ جاساماي-اق، بەلگىلى عالىم ولەگ فەودوروۆيچ اكۋميشكيننىڭ عىلىمي ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، شامامىز جەتكەنشە بۇل تۋىندىنىڭ ەرەكشەلىگىن وقىرمانعا قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە  تىرىسىپ كورەيىك. 

ء«ماسناۆي» پوەماسىن وقىعاندا اقىننىڭ تابيعي زەردەسى مەن ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگى تاڭ قالدىرادى. پوەماسىنداعى اڭگىمەلەرگە سيۋجەت تابۋ ءۇشىن اقىن جۇزدەن استام شىعارمالارعا ۇڭىلگەن. مىسالى، اسىراۋشى-شىبىن جايلى سيۋجەتتى ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب اقىنى ساتيراسىنان العان. اقىن بۇل شىعارماسىن قولمەن جازعان جوق، كوڭىل-كۇيى تاسىپ، شابىتى قوزعان ۋاقىتتا اۋىزشا شىعاردى. سوندىقتان دا پوەمادان شىعارماشىلىق ونەردەگى سۋىرىپ-سالمالىقتىڭ ىقپالى ايقىن بايقالادى. ء«ماسناۆي» پوەماسىنىڭ قۇرىلىمى دا كۇردەلى. ادەبيەتتەگى ءىزاشارلارى ساناي مەن اتتارعا ەلىكتەپ. رۋمي ءوز شىعارماسىن اڭىز بەن تاعىلىمدىق اڭگىمەلەر تۇرىندەگى ديداكتيكالىق فورمادا جازدى. سونىمەن قاتار ء«ماسناۆي» پوەماسىن جازعان شايىردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ مۇسىلماندىق ميستيتسيزمگە قاتىستى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرىپ، الەۋمەتتىك تاپسىرىستى ورىنداعانىن دا ۇمىتپاعان ابزال. سول سەبەپتەن دە ول ءوز شىعارماسىندا مۇسىلماندىق ەزوتەريزمنىڭ ىرگەتاسى بولىپ سانالاتىن قۇران مەن مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى حاديستەرگە ء جيى جۇگىندى.  قۇراندى پارسى تىلىنە اۋدارا وتىرىپ،  ودان 760 رەت ولەڭ جولىن، حاديستەن 745  مىسال كەلتىرگەن.  قۇرانداعى جىر جولدارىن اللەگوريالىق جولمەن تۇسىندىرە كەلىپ، ءوزىنىڭ حاديستەرگە بايلانىستى تۇسىنىكتەرىن دالەلدەي ءتۇسۋ ماقساتىمەن وقىرمانعا ارناپ قۇرانداعى جەكەلەگەن ولەڭدەر مەن پايعامبارلار تۋرالى اڭىزداردىڭ قۇپيا ماعىناسىن اشا تۇسەدى.

ء «ماسناۆي» پوەماسىنداعى قانداي دا ءبىر مورالدىق-ەتيكالىق نەمەسە سوپىلىق ەرەجەلەردىڭ ءتۇسىندىرۋدىڭ جۇيەسى تومەندەگىدەي بولىپ كەلەدى: تەزا (ميستيكالىق پوستۋلات), سودان كەيىن ونى دالەلدەۋ (قۇراننان ولەڭ نەمەسە حاديس), سوسىن جارقىن مىسال (اڭىز، اڭگىمە، مينياتيۋرالىق نوۆەللا), سونان سوڭ تۇجىرىم (سەنتەنتسيا نەمەسە ۋاعىز كۇيىندە).

سوڭعى جىلدارى پوەمادا باياندالعان نەگىزگى يدەيالار مەن سوپىلىق دوكترينالارىنىڭ بەيبەرەكەتسىزدىگى جايلى دا اڭگىمە ايتىلا باستادى.  ەۋروپا وريەنتاليسى يۋ.باليكتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ء«ماسناۆي» ءوزىنىڭ قۇرىلىمى جاعىنان اتتاردىڭ «يللاحي-نامە» («قۇدايلىق تۋرالى كىتاپ») پوەماسىن ەسكە تۇسىرەتىن تۋىندى.  بۇل پوەما دا شەكاراسىن ءرۋميدىڭ ءوزى بەلگىلەپ بەرگەن ءۇش دەربەس بولىمنەن تۇرادى.  يۋ.بالديكتىڭ وسى ايتقاندارىن دالدەلدەۋ ءۇشىن كەلتىرەتىن دالەلدەرى مىنانداي: ء«ماسناۆيدىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمى، قۇداي مەن اقيقاتتى ىزدەۋدىڭ جولىنا تۇسكەن ادام ارىلۋعا ءتيىس ادامنىڭ قۇمارلىق سەزىمدەرىنە ارنالعان ء(بىرىنشى داپتەردىڭ مازمۇنى), ويتكەنى، زۇلىمدىق پەن جالعاندىق، سايتانعا ەلىگۋ كوڭىل پاستىگىنىڭ كورىنىسى (ەكىنشى داپتەردىڭ مازمۇنى). ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى داپتەرلەر ەكىنشى ءبولىمدى قۇرايدى. ونداعى اڭگىمەلەردىڭ ماعىناسىن رۋمي سەرتىن بۇزعان عاشىق پەن مۇسا پايعامبار تۋرالى اڭگىمەمەن تۇيىندەيدى. سايتاندى پەرىشتە الماستىراتىن بۇل ءبولىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – ءابسوليۋتتى سانا، ادامنىڭ اقىلى مەن ءبىلىمنىڭ قارىم-قاتىناسى. ءۇشىنشى بولىمدە  (بەسىنشى جانە التىنشى داپتەرلەر) بىرىڭعاي ماندىك بولمىستى دالەلدەپ، ادامدىق بولمىستى تەرىستەيتىن تاقىرىپ مازمۇندالعان. وندا ابسوليۋتتىك رۋح پەن اقيقاتتىڭ ميستيكالىق تۇجىرىمى تۇسىندىرىلەدى.

رۋمي پوەماسى حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن، داڭقى جەر جارعان  بىرەگەي تۋىندىعا اينالدى. بۇل شىعارمانىڭ زور تابىسقا قول جەتكىزۋىنىڭ باستى سەبەبى اقىننىڭ ميستيكالىق تەوريا مەن تاجىريبەنى ۇشتاستىرعانىندا عانا ەمەس، كۇرمەۋى كۇردەلى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمداردى وتە قاراپايىم، ۇعىنىقتى تىلمەن بايانداپ بەرىپ، وقىرمان جۇرەگىنە جول تابا بىلۋىندە. 

ول پوەتيكالىق ويلاۋ جۇيەسى ەشكىمگە ۇقسامايتىن ناعىز اقىن. شايىر پوەزياسىنىڭ تىلىندە اسىرە بوياۋلار مەن جاساندى سۇلۋلىق جوق. ءبارى دە قاراپايىم جانە ءبارى دە وندا شىنايى سەزىمنىڭ جىبىمەن كەستەلەنگەن. اقىن جىرلارىنىڭ بوياۋىن انىق، ءناشىن ايقىن ەتىپ جازادى.  دەگەنمەن، ء«ماسناۆي» پوەماسىنىڭ ومىرگە كەلۋى وڭاي، جازىلۋى جەڭىل بولدى دەپ ايتا المايمىز.

پوەمانى جازۋ بارىسىندا، بىرەسە اقىن شارشاپ-شالدىعۋدى بىلمەي، جۇرەگىنەن تۋعان جىرلاردىڭ تاسقىنىن حۋسامماددينگە اۋىزشا ايتىپ شابىت پاتشالىعىندا شالقىسا، ەندى بىردە تەرەڭ ويىن جەتكىزەتىن ءسوز بەن وعان لايىق ۇيقاس تابا الماي ايلار بويى شىعارماشىلىق توزاقتىڭ ازابىن شەگىپ، جانى اۋىرىپ، قاتتى قينالدى. «سوزدەر مەنىڭ جاۋىم، ولار ماعان باعىنباي قويدى» دەگەن اقىن سوزدەرىن وقىعاندا ناعىز ۇلى دۇنيە تۋعىزۋدىڭ قانداي اۋىر قاسىرەت ەكەنىن جان-تانىڭمەن تۇسىنگەندەي بولاسىڭ.    

ء«ماسناۆي» مۇسىلماندىق ءميستيتسيزمنىڭ ناعىز ەنتسيكلوپەدياسى. تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىنىڭ ءبارى دە ونى جاتقا وقىپ، تاعىلىم الدى.  اسىرەسە، بۇل تۋىندى يراندا، سولتۇستىك ءۇندى ەلى، پاكىستان مەن تۇركيادا كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ، ادەبيەتتىڭ جاڭاشا باعىتقا بەت بۇرۋىنا سەبەپكەر بولدى. مىسالى، تۇركيادا حح عاسىرعا دەيىن ءرۋميدىڭ بۇل اتاقتى پوەماسى سول ءۇشىن ارنايى سالىنعان اۋديتوريالاردا تالقىلانىپ، ونىڭ ماعىناسى جالپاق جۇرتقا ناسيحاتالىپ كەلگەنى ايان، ال، مۇسىلمان الەمىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالاتىن شىعىس تۇركىستاندا «ناكشباندي-حودجاگان-ي-اكتاگليك» دارۋىشتەرىنىڭ اعايىندىعىندا اقىننىڭ وسى پوەماسىنىڭ جەتى جۇزدەي ءبايىتىن ءبىلۋ مىندەت بولىپ سانالعان.

ء«ماسناۆي» سوپىلاردىڭ تالاي ۇرپاقتارى رۋحاني ءشولىن قاندىرعان سوپىلىق ەنتسيكلوپەديا مەن ميستيكالىق يدەيالاردىڭ قاينار بۇلاعى عانا ەمەس. ءوزىنىڭ ءمانىسى تەرەڭ، تاعىلىمى مول، بوياۋى قۇلپىرعان مىسالدارىمەن اقىن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنىڭ بەينەسىن شەبەر جەتكىزگەن.  شىعارمانىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن كوپتەگەن اڭگىمەلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرىن اقىن ناعىز ومىردەن الىنعانداي ەتىپ، سونشالىقتى شىنايى جانە نانىمدى ەتىپ سۋرەتتەگەن.

سوپىلارعا ارنالىپ قانا جازىلعان بۇل پوەما جىلدار وتكەننەن كەيىن بارلىق قوعامنىڭ، عاسىرلار وتكەننەن كەيىن بارشا ادامزاتتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدى. توعىز عاسىردان بەرى تالاي دۇنيە ەسكىرىپ، كۇرەسىنگە لاقتىرىلسا دا  ء«ماسناۆي» پوەماسىنىڭ جۇلدىزى بۇرىنعىدان دا ارايلى بولىپ جارقىراپ، الەمگە شۋاعىن شاشىپ تۇر.  

                          ***

شىعىستىڭ ۇلى اقىنى ءرۋميدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندەگى  اڭگىمەمىزدىڭ سوزىلىپ بارا جاتقانىن ءوزىمىز دە سەزىپ وتىرمىز، قىمباتتى وقۋشىم. شايىردىڭ شىعارماشىلىق تۇلعاسىن كورسەتۋ ءۇشىن ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى مەن ونداعى ورىن العان  وقيعالار، تىرشىلىك ساپارىندا ءشامسادديندى جولىقتىرۋى مەن رۋحاني سىرلاسىنان ايىرىلىپ قايعىنىڭ وتىنا ورتەنىپ كەتە جازداپ اقىندىق جولعا ءتۇسۋى ت.س.س بارىنە توقتالۋعا ءماجبۇر بولدىق.  ونىڭ ۇستىنە رۋمي سوپىلىق پوەزيانىڭ كورنەكتى وكىلى بولعاندىقتان، بۇل اعىمنىڭ تاريحىمەن دە تانىستىرا كەتۋگە تۋرا كەلدى.  بىراق  ءجۇز جەردەن تىرىسقانىمىزبەن ءبىز ءرۋميدىڭ شىعارماشىلىق تالانتىنىڭ سىرىن اشىپ بەردىك دەپ ايتا المايمىز.

نەمىستىڭ ۇلى اقىنى گەتەنىڭ «فاۋستىندا» جەر رۋحىنىڭ «سەن ءوزىڭ تانىعىڭ كەلگەن رۋحقا تەڭسىڭ» دەپ ايتاتىنى بار ەمەس پە ەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تانىمىمىز جەتكەن جەرگە دەيىن عانا ءرۋميدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تەرەڭىنە  بويلاۋعا  تىرىستىق. مۇمكىن، ءبىز ونى ءسىز ويلاعانداي تەرەڭ تاني الماعان دا شىعارمىز. ەڭ باستىسى جازعان دۇنيەمىز قازاق وقىرمانىنىڭ رۋمي شىعارماشىلىعىن تانۋعا دەگەن ىقىلاسىن وياتىپ جاتسا، وسى ماقالانى جازۋعا شىعىندالعان ۋاقىتىمىز بەن ەڭبەگىمىزدىڭ  زايا كەتپەگەنى.

شىنىمدى ايتسام، ماقالانى جازاردا رۋمي تۋىندىلارىنىڭ باعاسىن بەرگىسى كەلگەن ماقساتتى دا كوزدەگەن جوقپىن.  ويتكەنى ونى ۋاقىت باياعىدا بەرىپ قويعان. ول باعانىڭ اتى – ماڭگىلىك.

Abai.kz