قازاق سالت-ءداستۇرىنىڭ يسلام قاعيدالارىمەن ساباقتاستىعى جانە ءوزارا ۇندەسۋى ەرەكشە ماڭىزعا يە. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت-داستۇرىمىزبەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام ءدىنىنىڭ ۇستانىمدارىنان الىنعانى بەلگىلى.

كەڭەس وداعى كەزەڭىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتارىنىڭ تۇمشالانۋى، ءدىندارلاردىڭ قۋدالانۋى مەن عيباداتحانالاردىڭ قيراتىلۋى سەبەبىنەن ءوز رۋحاني بولمىسىن قالتارىستا ۇستاۋىنا تۋرا كەلدى. 1991 جىلى قازاق حالقى ەگەمەندىگىن الىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعان كۇننەن باستاپ، جاھاندانۋ زامانىنداعى جاڭا كەزەڭدەر مەن جاڭا مۇمكىندىكتەر جانە باعىندىرار ۇلكەن بەلەستەرى كۇتىپ تۇردى. سونىڭ ءبىرى ءدىني سەنىمگە دەگەن بوستاندىق ماسەلەسى تىس قالعان جوق. ەلىمىز ءدىني كونفەسسيالارعا ەركىندىك بەرىپ، قوعامنىڭ ءدىني ءبىلىم ۇيرەنۋىنە بەت بۇرا باستاعانى ايقىن. ونىڭ ىشىندە يسلام ءىلىمىن تولىقتىرامىن دەۋشىلەردىڭ اراب مەملەكەتتەرىنە ساپار شەگۋى ارقىلى بويلارىنا تەرىس باعىتتى ءسىڭىرىپ كەلگەندەرى دە بولدى. سولاردىڭ اراسىنان ءوز تۋعان مەكەنىنە ورالىپ، اتا-بابالارىن اداسۋشىلار دەپ، قازاقتىڭ عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلگەن سالت-ءداستۇرىن جوققا شىعارۋشىلار قوعام اراسىندا پايدا بولا باستادى. جوققا شىعارۋىنىڭ سەبەبىن يسلام دىنىنە جاڭالىقتىڭ ەنگىزىلمەيتىنى جانە سول جاڭالىق ەنگىزۋشىلەردىڭ قاتارىنان ءوزىن تاركى ەتۋى كەرەكتىگىن پايىمداۋدا. سول ۇستانىمدى بويىنا سىڭىرگەندەردىڭ ناتيجەسىنەن قانشاما وتباسى شاڭىراعى شايقالدى. ونىڭ ىشىندە اكە مەن بالانىڭ ءوز اراسىندا تۇسىنىسە الماۋى، دۇنيەگە دەگەن كوز-قاراستارىنىڭ قاراما-قايشىلىعى، ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى جەك كورۋگە دەيىن بارعان كەلەڭسىزدىكتەر قوعامدا ورىن الىپ جاتتى. سونىڭ ءبارى قازاقي قۇندىلىقتاردى جانە اتا-بابالارىنىڭ ۇستانىمىن جوققا شىعارۋى مەن ءدىندى تولىققاندى تۇسىنە الماي، شەكتەن تىس بۇرمالاۋشىلاردىڭ اراسىندا ورىستەي باستاعانى انىق. ءاربىر ءداستۇرلى ءدىن ادامزاتتى – ۇستانىمدىلىققا، قايىرىمدىلىققا، ادامگەرشىلىككە، پاراساتتىلىققا، توزىمدىلىككە، سىيلاسۋعا ۇندەپ، جاۋلاسقان ەكى جاقتى تابىستىرۋعا قىزمەت جاسايتىن رۋحاني بولمىس. وكىنىشكە وراي، سول رۋحاني بولمىستى تولىعىمەن تۇسىنە الماي، جات اعىمنىڭ ىقپالىندا ءجۇرىپ حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرىنە سەسكەنە قارايتىن ازاماتتاردىڭ بۇگىنگى كۇندە شەتەل اسىپ، بۇلىككە ۇرىنعان مەملەكەتتەردىڭ قارۋلى قاقتىعىستارىنا دا قاتىسىپ جۇرگەندەرىن بىلەمىز. سوندىقتان الەمدىك دەڭگەيدە تاراعان يسلام ءدىنى جەتكەن جەرلەردىڭ تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساق، حالقى ءوز قۇندىلىقتارىن سىرىپ تاستاپ، ارابتانىپ كەتكەنىن كورە المايمىز. ويتكەنى مادەنيەت قاشاندا سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتارمەن ساباقتاسىپ جاتادى. ولاردىڭ بارلىعىن ءبىر جاقتى قاراپ، بىردەن تيىپ تاستاۋعا بولمايدى. يسلام ءدىنى ءاربىر ۇلتتىڭ بولمىسىن جاراتۋشىنىڭ امىرىنە قارسى بولمايتىن ەرەكشەلىكتەرىن وڭ قابىلداپ، تولىقتىرادى.

جالپى قازاق حالقى يسلام قۇندىلىقتارى، يسلام مادەنيەتى مەن جاڭارتۋ ىسىنە زور ۇلەسىن قوسقانى بەلگىلى. ونىڭ دالەلى ورتاعاسىرلىق مۇسىلماندىق فيلوسوفيالىق ويدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا قۋاتتى سەرپىلىس بەرگەن قازاق دالاسىنىڭ ويشىلدارى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي، ماحمۇت قاشقاري، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، ءجۇسىپ بالاساعۇن جانە ت.ب ويشىلدار مۇرالارى يسلام وركەنيەتىنىڭ اسىل قازىنالارى رەتىندە سانالادى. يسلام دىنىنەن باستاۋ الىپ، ادامعا جان-جاقتى تاربيە بەرىپ، يماندى ۇل، يبالى قىز بولىپ، ەر جەتۋىنە ەرەكشە كوڭىل بەرگەن اتا-بابامىز كەلەر ۇرپاققا وتانشىلدىق جانە ۇلتجاندىلىق پەن اقىل-پاراساتتى مۇرا ەتكەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ مىندەت جاساندى جالعان تەرىس ءدىني ۇستانىمداردان الدىن الاتىنداي كەلەشەگى زور ءبىلىمدى، ادال قىزمەت اتقاراتىن ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتەتىن، وتانسۇيگىش ۇرپاق قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيىندە، سونىڭ ىشىندە ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا، زامان تالابىنا ساي، ەلىمىزدىڭ زايىرلى ۇستانىمدارى مەن ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتارى تۇرعىسىنان دارىپتەي كەلە، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ سانا-سەزىمىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتە وتىرىپ، ولاردى ءوز حالقىنىڭ، مۇرالارىن قاستەرلەپ، ساقتاي بىلۋىنە ۇيرەتكەنىمىز ابزال.

يسلام ول شىنايى ومىرمەن ساناسىپ وتىراتىن ءدىن. يسلام ءدىنى - بەيبىتشىلىكتى، تىنىشتىقتى جانە جۇمساقتىقتى ورناتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەنى بەلگىلى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ءدىندى جەتكىزۋىنە قاتىستى ءبىر حاديسىندە: ء«دىندى اۋىرلاتپاڭدار – جەڭىلدەتىڭدەر. قورقىتپاڭدار – سۇيىنشىلەڭدەر»، – دەگەن. بۇل وسى بۇگىنگى كۇندەگى اسىرە دىنشىلدىكتىڭ الدىن الۋىنداعى ايعاقتارىنىڭ ءبىرى. سول سەبەپتەن دىنشىلدىككە باس ۇرماي، ءداستۇردى ساقتايىق اعايىن.

بەكجان جاحين،

قر مسم دىك مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالقارالىق ورتالىعى تالداۋ جۇمىسى ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz