قالامگەر سوفى سماتاەۆقا حات

قادىرلى سوفى! كەشە، ماۋسىمنىڭ 12-ءسىنىڭ تاڭى الدىندا، تۇسىمدە ىزعۇتتى اعامدى كوردىم. ماڭدايىمنان سيپاپ وياتىپ: «تۇرمايسىڭ با؟ بولمەڭ ىسىپ كەتىپتى، تەرەزەنى اش، جەلدەسىن» دەيدى، ەركەلەتكەن رايمەن سويلەپ. وياندىم. ومىرىمدە كورمەگەن تۋىسىمنىڭ بولمەمدە بولىپ، جىلى ءتىل قاتقانىنا ەرىكسىز تاڭداندىم. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتانىپ، لاتۆيانى گيتلەرشىلدەردەن  ازات ەتۋ شايقاسىندا 1944-جىلى، نەبارى 22 جاسىندا، قازا تاپقان ىزعۇتتى ايتىقوۆ نەمەرەلەس اعام ەدى. ول سوعىسقا سۇرانىپ اتتانعاندا مەن التى جاستا بولدىم جانە ولار باسقا اۋىلدا تۇردى.

ەرىكسىز تاڭدانىسىم ارقاشانعىسىنشا ەت-جۇرەگىمدى سىعىمداعان وكىنىش-كۇيىنىشكە تىرەلدى. ۇيلەنىپ ۇلگىرمەي، ۇرپاقسىز كەتە باردى-اۋ!.. الايدا اتى تاريحتا قالعانى – ءبىر جۇبانىشىم...  بۇگىن ماۋسىمنىڭ 12-ءنشى كۇنى... ىزكەن اعا فانيگە 22-ءسى كۇنى  كەلىپتى. ماۋسىمنىڭ 22-ءسى... الەمگە ارانىن اشقان فاشيزم سوعىس باستاعان كۇن. بۇلايشا وي كەشە باستاعانىمدا، سوفى، ومىرگە 1941-جىلدىڭ 22-ءنشى ماۋسىم كۇنى كەلگەنىڭدى ايتا وتىرىپ، تىرلىكتىڭ تولقىن-قاتپارلارىنا ءۇڭىلىپ: «پەشەنەمە جازىلعان تىلسىمداي جۇمباق سۇراق ەمەس پە ەكەن؟» دەپ ءبىر توقتاعانىڭ ەسىمە ءتۇستى. «مۇڭلى ويلار» كىتابىڭنان وقىپ ەدىم. وسى ورايدا الدىن الا ايتارىم: 75 جاسىڭدى مۇڭدى ۇمىتىپ تويلاپ، دەنساۋلىعىڭ وڭالىپ مىقتى بولىپ، حالقىڭا جاڭا روماندارىڭدى تارتۋ ەت تە جامبىل اتامىزدىڭ جاسىن مەجەلە. قۇداي قۋات بەرسىن!

ويدى وي قوزعايدى دەيمىز. سەنىڭ جازۋشىلىق قۋاتىڭدى تاريحي «ەلىم-اي» باستاعان ايشىقتى روماندارىڭ مەن حيكاياتتارىڭنان، اڭگىمەلەرىڭ مەن ماقالالارىڭنان تانىسام، ازاماتتىعىڭدى ساعيدوللا اعا قۇباشەۆتىڭ ماعان سەن تۋرالى سىر شەرتكەنىنەن انىق ءبىلدىم. ساكەڭ بيىل باقيعا بەت تۇزەدى عوي، يمانى جولداس بولسىن!

ساكەڭمەن كەزدەسۋىم دە، سىرلاسۋىمىز دا مەن كۇتپەگەن توسىن ءجايت بولدى. پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ نەبىر ۇلكەن قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارىپ،  زەينەتكە شىعىپ، جاسى سەكسەننەن اسقان تۇسى ەدى. ءبىر مۇشەلتويدىڭ تورىندە وتىرعان اعالارعا بارىپ سالەم بەردىم. قولىن ۇسىنا بەرگەن ساكەڭ:

- اسسالاۋماعالەيكۇم! عابباسسىڭ با؟ - دەپ  جىلى جىميدى. 

- ساكە، اعاەكە، سالەم مەنەن عوي؟ - دەدىم، ىڭعايسىزدانىپ قالىپ.

- ءسىزدى سىرتتاي بىلەمىن، سيلاپ جۇرەمىن، سوندىقتان سالەم بەرگىم كەلىپ كەتتى، - دەدى ساكەڭ، جايدارىلانىپ.

توي سوڭىنداعى ءبىر وڭاشا ارەدىكتە ساكەڭ شەرتكەن سىردىڭ قىسقاشاسى بىلايشا:

- ءسىزدىڭ وكشەڭىزدى باسىپ كەلە جاتقانداردىڭ ىشىندە سماتاەۆ سوفى دەگەن جىگىتكە ءىلتيپاتىم دۇرىس. جازۋشىلىق مىقتىلىعى ءوز الدىنا عوي، ازاماتتىق تۇلعاسىنا  كۇنى بۇگىنگە دەيىن ريزا بولىپ ءجۇرمىن. ول ورتالىق كوميتەتتىڭ مادەنيەت بولىمىندە سەكتور مەڭگەرۋشىسى ەدى. 1986-جىلعى جەلتوقساننىڭ سۇراپىلى... رەسپۋبليكانىڭ پارتيالىق باسشىلىعىنا كولدەنەڭ كوكاتتى كولبيننىڭ اكەلىنگەنىنە نارازى الماتىلىق جاستار الاڭعا جينالىپ، قاتقىل سوزدەر ەستىلە باستاعاندا سوفى جاستارعا العاشقىدا ءوزى ەكى-ءۇش رەت بارىپ، ارينە، سابىر ساقتاۋعا كەڭەس بەرە سويلەستى. ودان كەيىن، الاڭدى اسكەرلەر قورشاي باستاعاندا جانە ءبىر ءىنىڭىز، جازۋشى ابدىكوۆ تولەن ەكەۋى، ول جىگىت تە - ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتكەرى، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن ءبىلىپ، جاندارى شىرىلداپ،  جاستاردى قورعاۋ كەرەكتىگىن قانشا ايتسا دا، جاڭا بيلىك  ولاردىڭ جانايقايىن تىڭدامادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى كاماليدەنوۆ سوفىنى، ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋستينوۆتى شاقىرىپ الىپ، الاڭداعى جاستاردى تارتىپكە شاقىرعان ۇندەۋ جازۋدى جانە تەزدەتۋدى تاپسىرادى. سوفى تەز جازىپ، كاماليدەنوۆكە ۇسىنعاندا ۇندەۋدىڭ «اينالايىندار، اداسپاڭدار!» دەلىنگەن قازاقى تاقىرىبى وعان ۇنامايدى دا، اشۋلانىپ: - مىناۋ جارامايدى، البەرتتىڭ جازعانىن الىڭىز دا، قازاق تىلىنە تەز اۋدارىڭىز! - دەيدى. ال ءۋستينوۆتىڭ قازاق جاستارىن كىنالاپ جازعان شيمايىن ۇناتپاعان سوفى: - ۋستينوۆ جولداس، شوۆينيستىك پيعىلىڭىز تىرىلگەن ەكەن!  قازاققا بۇلايشا جالا جاپپاڭىز! - دەپ  ونىڭ «ۇندەۋىن» وزىنە ۇستاتا سالىپ: -  باسقا  اۋدارماشى  تاۋىپ  الىڭىزدار! - دەيدى دە، بولمەدەن  شىعىپ  كەتە  بارادى. سولاي بولعانىن كەيىنىرەك ەستىسەم دە، سوفىنىڭ قايسارلىعىنا ريزا بولدىم.

مۇنى ايتقاندا دا ساكەڭنىڭ سوفىنى قۇرمەتتەيتىن اعالىق سەزىمى جارقىن جۇزىنەن ايقىندانىپ تۇردى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇگىندە: «مەنى الاڭعا جىبەرمەدى، سويلەتپەي قويدى» دەپ  جۇرگەنى بەلگىلى. شىندىق باسقاشا. سوفى اقىنعا سىرتتاي قامقور بولىپ، «بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالماسىن» دەپ، ونى دوسى تولماچەۆ ارقىلى ىزدەتىپ، وزىنە شاقىرىپ العان. ولجاس ماردىمدى ەشتەڭە ايتپاي، سوفىنىڭ  كابينەتىندە  تۇسكە دەيىن وتىرىپ، سودان كەيىن كەشكىسىن ۇيىنە قايتقان.  ول ءجايتتى سوفى كەيىندە «جاس الاشتا» شىققان  ماقالاسىندا اشىپ ايتتى.              

لاۋازىمى جوعارىلاردىڭ كوبى كەكشىل بولادى عوي، كاماليدەنوۆتىڭ ءتىلىن الماعان  سوفىنى كەلىمسەك «كوسەم» كولبين ءبىر اپتادان كەيىن شاقىرىپ الىپ، «ۇلتارالىق جاعدايدى جاقسارتۋىمىز كەرەك» دەگەن سەبەپپەن اقتوبە وبلىسىنا جۇمسايدى.  «دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ ءجۇر، جاقىن وبلىستاردىڭ بىرىنە بارايىن» دەگەنىن ەلەمەي، قاسارىسىپ: «اقتوبەگە بارۋىڭ كەرەك!» دەپ سىزدانادى. سوفى كونبەيدى. جۇيكەسى ونسىز دا شاباقتالىپ جۇرگەن سوفى سول كۇنى جۇرەك تالماسىنا (ينفراكت) ۇشىراپ، «جەدەل جاردەممەن» اۋرۋحاناعا جەتكىزىلىپتى.

ارامزا كولبين ايداعان جاعىنا جۇرمەگەن «قىڭىر سماتاەۆتى» اۋرۋحانادان شىعىسىمەن قارا مىلتىعىنىڭ قاراۋىلىنا قايتادان ىلەدى. ارادا ءبىر اپتا وتە بەرە ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەن مادەنيەت ءبولىمىنىڭ «مىقتىلارى»: «سوفى سماتاەۆ جولداس پارتيا باسشىلارىن تىڭدامايدى، مىندەتىن دۇرىس اتقارمايدى، ۇلتشىلدىق پيعىلى باسىم» دەپ بەتالدى كىنا تاققان جازباشا مالىمدەمە جاساپ، ونىڭ ءتارتىبى ورتالىق كوميتەت حاتشىلارىنىڭ ماجىلىسىندە قارالاتىن بولادى. ماجىلىستە الگى  «مىقتىلاردىڭ» باياندامالارىنان كەيىن كولبين بىردەن: - تۇسىنىكتى بولدى، كانە، سماتاەۆ جولداسقا قانداي جازا قولدانۋ كەرەك، ايتىڭىزدار! - دەيدى، قاراقوشقىل بەتىنىڭ تۇگى كوتەرىلىپ. «مىقتىلاردىڭ» مىڭگىرى ىزاسىن كەلتىرگەن سوفى تۇرەگەلەدى دە، ولاردىڭ سوزدەرىندە ءىلىپ الار ەشتەڭە  جوعىن دالەلدەپ بەرەدى.  «مىقتىلاردىڭ» ءبىرى (قازەكەڭ) سيپاقتاپ: - سولاي جازۋ كەرەك دەپ تاپسىرعان سوڭ... - دەپ قالعاندا ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى ساعيدوللا قۇباشەۆ وعان زىلدەنە قاراپ: - مىڭگىرلەمەڭىز، وتىرىڭىز! ويلى ادام جالا جابۋمەن اۋەستەنبەس بولار! - دەيدى، ادەيى قازاق تىلىندە سويلەپ. جالما-جان اراشاشى بولعىسى كەلىپ  اۋزىن اشا بەرگەن ءۋستينوۆتىڭ دەرتەسىن ساكەڭ: - ۆسە پونياتنو، ساديتەس! - دەپ  ءبىر-اق قايىرىپ، سوفىنى كولبيندىك جازادان قورعاپ قالىپتى. ءىنىنىڭ ازاماتتىق  قاسيەتىن  تانىعان  ساكەڭدەي  اعا  كوپ  بولسا  عوي! 

كەلىمسەكتىڭ قۇزىرىندا ەندى جۇرگىسى كەلمەگەن سوفى سول «تالقىلاۋدىڭ» ەرتەڭىندە ەكىنشى ءوتىنىشىن جازىپ،  «اق ۇيدەن» اۋلاق كەتتى. ءبىرىنشى رەت ءوتىنىشتى اۋرۋحانادا جاتقانىندا جازعان ەدى، بىراق «كۇشتىلەر»  ەسكەرمەدى، ويتكەنى ولار «تومەندەگى» كوممۋنيست سماتاەۆقا ەسە جىبەرمەۋ ءۇشىن وعان شارا قولدانۋعا اسىققان بولاتىن.

سوفى بۇرىنىراقتا بىردە  كولبيننىڭ كادر ساياساتىنداعى سولاقايلىعىن بەتىنە باسقان ەكەن. قانعا تويعان كەنەدەي كولبين: «مەنى سىنايتىنداي سەن كىمسىڭ؟!» دەپ تەبىتكەندە سوفى: «سىناۋعا حاقىم بار، ءسىز بەن ءبىز – ءبىر پارتيانىڭ مۇشەسىمىز!» دەگەن وق-ءسوزىن كولبيننىڭ قارا جۇرەگىنە تىك قاداعان عوي!   

ءسويتىپ، سوفى  «اق ۇيدەگى» الاپەس تىرلىكتەن ازات بولىپ، قالامىن قولعا بىرىڭعاي الدى. سودان بەرىدە دە ەلىنىڭ، حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاي توپ الدىندا  ادىلەتتى قانشاما ءسوز سويلەدى، وقىرمان قاۋىمعا نەشەمە ماقالا ۇسىندى. فيلوسوفيالىق مانىمەن قۇندى: «اعالارىم – جاعالارىم; ىنىلەرىم – ىرىلەرىم»، «مۇڭلى ويلار» سىندى كىتاپتارى شە؟!.  ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ ەسكەرەرى، جەتە باعالاپ، شىن مانىندەگى «اسىل مۇرا» قورىنا قوسارى ءسوزسىز مۇنشاما ەڭبەكتى ءبىزدىڭ بۇگىنگى «اسىرەەسەپشىل» بيلىك كەرەك ەتپەي وتىر، - ونىڭ ء ادىل پىكىردەن، ادال نيەتتى ارەكەتتەن بەزىنگەنىنە كوزىمىز جەتكەلى قاشان! وعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر قارا نارى، «تۋعانى جوق تۋرا بي» – سوفى سماتاەۆ قاجەت ەمەس، جاسى 75-كە ەمەس، 100-گە كەلسە دە. بۇل بيلىك تۋرا بي اتاۋلىنى «وپپوزيتسياشى» دەپ بىلەدى دە، ونىڭ ءادىل سىنىنان شوشىنىپ، قولى جەتسە – مۇرنىن بۇزادى، جەتپەسە – اياعىنان شالادى. ادەتتە رۋحى جاداۋ بيلىككە وزىندەي جاداۋلار – جاعىمپازدار، ياعني ونىڭ ەرتەڭ تۇشكىرۋىن كۇتىپ، «جاراكىماللاسىن» بۇگىن ازىرلەپ جۇرەتىندەر كەرەك. ولارىنىڭ  مەرەيتويلارىن سۇراتپاي-اق وتكىزىپ بەرەدى.

دەمەك، قادىرلى باۋىرىم سوفى، استانا مەن الماتىنىڭ جانە ءوزىڭ تۋىپ-وسكەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ توبەسىندە وتىرعان «كۇشتىلەرگە» كوز-قۇلاعىڭدى جۇمساماعىن. قالىڭ قاۋىم – وقىرماندارىڭنىڭ ىزگى تىلەك-نيەتتەرىنەن كۇش-قۋات الىپ، ءبىر اللادان مەدەت تىلە!  

عابباس قابىشۇلى 

Abai.kz