(جالعاسى. ماقالانىڭ باسى مىنا سىلتەمەدە: http://abai.kz/post/view?id=8254)

«كەشەگىسىن ۇمىتقان، بۇگىنگىسىن سەزبەگەن، ەرتەڭگىسىن قايعىرماعان ادام كىمگە باسشىلىق قىلادى؟» دەپ وي تولعاپتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. ەسكىرمەيتىن، قاي زاماندا دا ءمانىن جويمايتىن ەستى ءسوز، استە، وسى بولار! سوندىقتان جارتى الەمدى جاۋلاپ الىپ، الاقانىندا الديلەگەن شىڭعىس حاننىڭ «وزىڭنەن كەيىن دە ءومىر بار ەكەنىن، سەنىڭ ۇرپاعىڭا دا ءىشىپ-جەم، ءورىس، قونىس كەرەك ەكەنىن ۇمىتپا» دەگەن ۇلاعاتىن جادىنان شىعارعان بيلىكتەگى پەندەلەرگە نە دەگەندەيمىن؟ دۇرىسى، وسىدان جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن، تاۋەلسىز ەلمىز دەپ، باسىمىزداعى بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، الاقايلاپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە «ەگەمەندە» مە، الدە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مە، ايتەۋىر بىرەۋىندە جاريالانىپ، سودان قويىن داپتەرىمە كوشىرىپ العان ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ تومەنگى ولەڭ جولدارىن وسى ءسوزىمنىڭ تۇزدىعى رەتىندە كىرىكتىرەيىن.

...بۇل نەتكەن قيال؟

نە قىلعان بىتپەس ەلەستەر؟

كورەمىن كەيدە

سۇمدىق ەلەستەر – ورەسكەل!

تۋعان جەرىمدى

جوعالتىپ كەيدە جۇرەمىن،

بۇل نەتكەن سۇمدىق!

شالدىڭ شاتاسۋى ەمەس پە؟..

سول ۋاقىتتا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان ابىز قارتىمىز تەكتەن-تەككە تىكسىنىپ، قايعىرماعان ەكەن-اۋ!..

«بۇگىندە ابدەن بايىپ، حالىقتىڭ ەسەبىنەن قارجىلىق تۇرعىدا نىعايىپ العان وليگارحتىق-كلاندىق توپتار ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ، تاق تالاسى ءۇشىن قىرىق جىلدىق قىرعىن باستاپ كەتپەسە يگى... – دەپ كەۋدەدەگى كۇدىكتى ويى مەن ۇرەيىن سىرتقا شىعارىپتى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جسدپ-نىڭ توراعاسى جارماحان تۇياقباي. – ولار «حالىقتىڭ وتىن وتتاپ، سۋىن سۋلايدى» دەگەنگە كىم سەنەدى؟..

...ابدەن بايىپ العان كەيبىر اكىم-قارالار مەن مينيسترلەر بايلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تەزىرەك قىزمەتىنەن كەتۋگە بۇگىن دە دايار وتىر. ولار ءوز بايلىعىن الدەقاشان سىرتقا شىعارىپ العان. ەندى تىنىش ءومىر سۇرگىسى كەلەدى، قۋعىنعا ءتۇسىپ، سوتتى بولعاننان قاۋىپتەنەدى...» («دات» اپتالىعى، 7-ءساۋىر، 2016 جىل).

مىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ راحاتىن كورىپ، شاپاعاتىنا شۋاقتاعانداردىڭ بۇگىنگى تىرلىگى، وي-ارمان، ماقساتى. ال، ەلىمىزدىڭ ەركىندىگىن شىن اڭساپ، سول ءۇشىن وتىنا كۇيىپ، مۇزىنا توڭعاندار شە؟

«قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى دە، ەمەسى دە جۇرت الدىندا سويلەگەندە: «قۇدايعا شۇكىر، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا» دەپ باستايدى. ال، وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە ازاپ كورگەن ادامدار قازىر قايدا ءجۇر ەكەن، جاعدايلارى قالاي؟» دەگەن ءبىر ءسوز اۋىزدارىنان شىعار ەمەس. وسىدان-اق ولاردىڭ «تاۋەلسىزدىكتى قادىرلەۋى» كسرو كەزىندەگى «ينتەرناتسيوناليزمدى قادىرلەۋى» سياقتى – تەك تىلىندە عانا ەكەنىن بىلەمىز. تاۋەلسىزدىكتى اڭسادىق دەيتىندەر، سول ءۇشىن كۇرەسكەندەردى ىزدەمەيدى دە...» دەگەن حاسەن قوجاحمەتتىڭ سوزىنەن اششى اقيقات لەبى ەسەدى. ونى مويىنداماسقا،  سەكسەن التىنىڭ سەرگەلدەڭىنە ۇشىراعان جاستاردىڭ بۇگىنگى تاعدىرىن ويلاماسقا شامام جوق! جەلتوقسانشى قىز-جىگىتتەرىمىزدىڭ ەرلىك كۇرەسىن باعالاي الدىق پا؟ ولاردى قۇرمەت بيىگىنە كوتەردىك پە؟ جوق! جوق جانە جوق!.. سولاي بولعاندىقتان دا كوتەرىلىس شىندىعىن اشۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسقان كۇرەسكەر اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆتىڭ كۇيىنىشتى سەزىمنىڭ شىرماۋىندا وتىرىپ شىعارعان مىنا شۋماعىن امالسىز اۋىزعا الۋعا ءماجبۇرمىن:

ەر قادىرىن باعالاماۋدان،

قاي ەل وپا تاۋىپتى؟

ەرلىكتى جاساماۋدان،

باعالاماۋ الدەقايدا قاۋىپتى...

ءيا، اياۋلى وقىرماندارىم مەنىڭ، سونىمەن اڭگىمەمىزدىڭ جەلىسى اينالىپ كەلىپ جەلتوقسان كوتەرىلىسى تاقىرىبىنا تىقسىرىپ، تىرەدى-اۋ دەيمىن.

قاسيەتتى دە، قاسىرەتتى دە جەلتوقسان عوي بۇل!

قاسيەتتى بولاتىنى – ۇلت ءۇشىن بولعان جانە حالىقتىق مۇددەمىزدى تۋ ەتكەن كوتەرىلىس; ال، قاسىرەتتى دەيتىنىمىز – ارادا وتىز جىل ءوتىپ، قازاقستان الەم تانىعان دەربەس ەل، مەملەكەت اتانعانىمەن، وتارشىل رەسەيدىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ىقپالىنان كەتە الماي، ءالى كۇنگە دەيىن يمەنۋدەن اسا الماي كىبىجىكتەيتىن بەيشارا بيلىگىمىزدىڭ كوتەرىلىسكە دەگەن كوزقاراسى ەش وزگەرمەدى جانە مىنا جۇيە اۋىسپاي، بيلىك ۇلتجاندى بولماي ەش وزگەرمەيدى دە! بۇل – باسى اشىق ماسەلە، ايداي اقيقات، ءشۇباسىز شىندىق.

جەلتوقسان – ءبىزدىڭ عانا ەمەس، كەشەگى كەڭەستىك اۋقىمدا ءومىر سۇرگەن ەلدەر تاريحىندا دا ورنى بار ۇلى وقيعا. سوۆەتتەر وداعىنىڭ ىدىراۋىنا، سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنە باستاماشى بولعانىن تاعى دا ەستەرىڭىزگە سالايىن. ونى اۋعان سوعىسىمەن دە، چەرنوبىل اپاتى قاسىرەتىن جويۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەرلىگىمەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى. ول ەكەۋىنە دە قاتىسۋشىلار، قاھارمان اتانعاندار ءوز ەرىكتەرىمەن بارعان جوق، وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشتارىن وتەۋگە ماجبۇرلىكپەن قاتىستى. ال، الماتىنىڭ ۇلكەن الاڭىنا جينالعاندار وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن سەزىنىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن شيرىعىپ شىقتى. ءسوز جوق، وعان ۇگىتتەگەندەر، ورتالىقتىڭ ۇلتىمىزعا كورسەتكەن وكتەمشىل ساياساتىنا قارسى ءۇن قاتۋعا شاقىرعاندار بولدى.

سولاردىڭ ءبىرى ءوزىمىز جوعارىدا اتى-ءجونىن اتاعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر-عالىم، كوتەرىلىس اقيقاتىن اشۋعا ايرىقشا اتسالىسقان زاڭگەر سابىر قاسىموۆ بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋلەر بىلمەيدى. سولاي ەكەنىن اشىڭقىراپ جەتكىزۋ ءۇشىن، ءوزىم قۇراستىرىپ شىعارعان ايعاق-كىتاپتاردىڭ ءىى تومىنداعى تاريحشى-عالىم مامبەت قويگەلدىنىڭ سۇقبات ماتەريالىنىڭ ءار جەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەمىن.

«سەن 17-18 جەلتوقساندا نە ءۇشىن جاتاقحانالاردى ارالادىڭ؟ – دەپ قاتقىل سۇراق قويدى. (سۇراق قويعان – قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتى اكىمشىلىك ورگاندار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەفيموۆ. – اۆت.) – ءتىپتى، ءبىرىنشى الماتىعا، ريحارد زورگە كوشەسىنە دەيىن، ونداعى جۇمىسشىلار جاتاقحانالارىنا دەيىن بارىپسىڭ. وندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» – دەدى. ابىروي بولعاندا سول مەزەتتە «كرەملەۆكا» قۇتقاردى. تەلەفوننىڭ شىرىلى ونىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ كەتتى. ەفيموۆ ءسوزىن اياقتاعان كەزدە مەن بايسالدى قالىپپەن، «ول جاقتا تۋىستارىمدى تەكسەرىپ، ۇيلەرىنەن شىقپاسىن دەپ قاداعالاپ ءجۇردىم» دەدىم.

ەفيموۆ قوشتاسىپ جاتىپ: «ايتپەسە مۇنداعىلار سەنى حالىقتى الاڭعا شىعارۋشى، وسى تارتىپسىزدىكتەردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى جاساعىسى كەلىپ ەدى»، – دەدى. ونىڭ مەنى ۇلكەن بالەدەن قۇتقارعانىن سىرتقا شىققان سوڭ بارىپ ءتۇسىندىم...

...سول كۇندەرى ادامدار وزدەرىن قالاي ۇستادى دەيسىز عوي؟ – دەپ جالعاستىرادى ويىن ارمەن قاراي ساكەڭ. – شەنەۋنىكتەر، ارينە، ءبارى ەمەس، قۋدالاۋ ناۋقانىنا بەلسەندى قاتىسىپ، حالىق مۇددەسى مەن ابىرويىن شىمىرىكپەي ساتىپ، جاڭا بيلىكتىڭ الدىندا جارامساقتانۋمەن بولدى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، يدەولوگ-عالىمسىماقتار تەلەديدار مەن اقپارات قۇرالدارىندا بيلىكتىڭ يدەولوگيا سالاسىنداعى جولبيكەسى قىزمەتىنە جارىسا ارالاسىپ كەتتى. جەلتوقساننىڭ قولعا تۇسكەن باتىرلارى قورعانسىزدىڭ كۇيىن كەشتى. ولار ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇرباندارى بولىپ جاتقاندارىن ءتۇسىنىپ، دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، بارىنە شىداپ باقتى. قىزدار جىلادى، كومەك سۇرادى، كەيبىرەۋلەرى الاڭعا «كەزدەيسوق كەلىپ ەدىم» دەدى. «قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىلىعىنا كولبيننىڭ تاعايىندالۋىنا قارسىلىعىمدى بىلدىرۋگە ميتينگىگە ارنايى كەلدىم» – دەپ قاسارىسقاندار دا بولدى...

...سول كەزدە ماعان ەڭ اۋىر تيگەنى – جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا، اۋداندىق ميليتسيا بولىمدەرىنە، ارناۋلى قابىلداۋ مەكەمەلەرىنە كىرىپ ءجۇرىپ، سويىلعا جىعىلعان، اشىققان، جاداپ-جۇدەگەن قىزدار مەن جىگىتتەردى، جۇكتى ايەلدەر مەن جاسوسپىرىمدەردى كورۋ بولدى. ولاردى ميليتسيانىڭ كەز كەلگەن بوس بولمەسىنە توپ-توبىمەن قۋىپ تىعاتىن، تاۋلىك بويى تاماق بەرمەي ۇستاپ، ۇرىپ-سوعاتىن، قورلايتىن، ۇلتتىق، ادامدىق، ايەلدىك نامىستارىن، ابىرويلارىن، ار-وجداندارىن تاپتايتىن.

دالىزدەردە قابىرعاعا قاراتىپ، ساعاتتار بويى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ قوياتىن. بۇل جەرلەردە زاڭ مەن ادامشىلىق دەگەننىڭ، ادام قۇقىعى دەگەننىڭ جۇرناعى دا بولعان جوق.

تورىعۋدا جۇرگەن سونداي ءبىر ساتتە ءتۇن جارىمدا دوسىم جامبىل ىسقاقوۆقا كەلدىم دە، كوشەگە شاقىرىپ الدىم. ول مەنى كورىپ قورقىپ كەتتى، بۇل – بۇكىل حالىقتىڭ قاسىرەتى، بولىپ جاتقانداردى جۇرەككە سونشا جاقىن الۋعا بولمايدى دەپ ايتىپ، جۇباتا باستادى، ۇيىنە كىرۋدى ۇسىندى، مەن وعان كەلىسپەدىم. سوسىن ول ۇيىنە كىرىپ، ءبىر شولمەك اراقتى تىسكە باسارىمەن الىپ شىقتى دا، مىناداي كۇيدە ىشپەسە بولمايتىنىن ايتتى. وكسىگىمدى باسا الماي، سولقىلداپ جىلاي باستادىم. داۋسىم شىعىپ كەتسە كەرەك، جامبىل ءۇي تۇرعىندارى ويانىپ كەتپەسىن دەپ ماشينەنىڭ رولىنە ءوزى وتىردى دا، ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ساياباققا قاراي اپاردى. مەن بولسام اللاعا، تاعدىرىما نالىپ، كوتەرىلىسشىلەردى كۇتىپ تۇرعان باقىتسىزدىقتار مەن قايعى-شەرگە ءوزىمنىڭ دە قاتىسىمنىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، شاراسىزدىقتان تورىعىپ جىلاي بەردىم.

رۋحاني كۇيزەلىسىم ءبىر ءسات باسەڭسىگەن كەزدە ءبارىن دۇرىس ىستەگەندەي كۇي كەشەتىنمىن. اقىرىندا مىناداي تۇجىرىمعا كەلدىم: ەگەر مەن ءوزىمدى-ءوزىم ۇستاپ بەرسەم، ارينە، قاماۋعا الادى، سوسىن مەن دە تۇتقىنداعىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلامىن. قارسىلىعىمدى، ىشكى كۇيزەلىسىمدى ەشكىم دە ەستىپ بىلمەيتىن بولادى. سوندا، مىنا كىناسىزدەردى ەشكىم دە قورعاي المايتىن بولادى، شەنەۋنىكتەردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىن ساۋاتتى تۇردە اشكەرەلەي الاتىن ادامداردىڭ قاتارى ءبىر كىسىگە كەمي تۇسپەك.

ۇيقىسىز وتكەن كوپتەگەن تۇندەرىمنىڭ بىرىندە ءوز ءومىرىمدى، ءوز كۇش-قۋاتىمدى جەلتوقسان يدەالدارىنا ارنايمىن دەپ اللا الدىندا، اتا-بابالار الدىندا، بۇگىندە ازاپ كورىپ جۇرگەن كوتەرىلىسشىلەر الدىندا انت بەردىم. وسى كەزگە دەيىن سول انتىما ادالمىن». («الماتى 1986 جەلتوقسان» ايعاق-كىتابى. ءىى توم، 556-559 بەتتەرىنەن الىندى).

س.ا.قاسىموۆ 1988 جىلى كوكپ ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىن ءبىتىرىپ كەلىپ، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە، م.شاحانوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، جوعارعى كەڭەس قۇرعان مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىنا ەنەدى. تاعدىرى تالكەككە ۇشىراعان تالاي جەلتوقساندىقتاردىڭ ىستەرىمەن تىكەلەي اينالىسىپ، وقۋعا، جۇمىسقا قايتا قابىلدانۋىنا، پارتيا مەن كومسومولعا كىرىپ، اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق ىستەردىڭ قارالۋىنا بارىنشا كومەكتەستى. كوپ جىل زاڭ سالاسىن تاستاپ، ساياسات پەن ۇلتتىق قارىم-قاتىناستار سالاسىندا قىزمەت ەتتى. قر پارلامەنتىندە جاۋاپتى جۇمىستا ءجۇرىپ، بيىل زەينەت دەمالىسىنا شىقتى.

«ماقتانسىز ايتار بولسام، مەنىمەن بىرگە قىزمەت ىستەگەندەر جامان زاڭگەر بولماعانىمدى جاقسى بىلەدى. بىراق جەلتوقسان مەنى باسقا ادام ەتتى. مەن بۇعان ەش وكىنبەيمىن!» – دەيدى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى بيلىكتىڭ قۇيتىرقىلىقپەن جانە اسقان زالىمدىكپەن جۇرگىزىپ، جاسىرىپ-جاپقىسى كەلگەن اقيقاتىن اشۋ وڭايعا سوقپاعانىن نيەتى ءتۇزۋ، جازىقسىز جاپا شەككەن حالىققا جانى اشيتىن كىم-كىم دە وتە جاقسى بىلەدى. بەس رەت قۇرىلىپ، تاراتىلىپ، قاتتى قارسىلىقپەن جۇمىس ىستەگەن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ كەزدەستىرمەگەن كەدەرگى، تاپ بولماعان توسقاۋىلى جوق دەۋگە بولادى. سونىڭ قۇرامىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن موينىنا ارتىپ، بار كۇش-جىگەرىن اياماي، ادىلەت ءۇشىن اراشاشى بولا بىلگەن سابىر احمەتجانۇلى دا بيلىكتەگىلەر مەن شەندىلەردىڭ تالايىمەن تەكەتىرەستى. ۇستانىمىنا ادال، ورەسى بيىك، تاباندى ازامات ەكەنىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە دالەلدەپ،  كورسەتە ءبىلدى.

«بىردە مەن سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا بويىنشا حاتشىسى جانىبەكوۆتىڭ قابىلداۋىنا شاقىرىلدىم، – دەپ اڭگىمەلەيدى ءوزى. – كەلسەم، ول كىسى مقك توراعاسى ۆ.م.ميروشنيكپەن بىرگە وتىر ەكەن. وزەكەڭ: «سەنىمەن ۆيكتور ءميحايلوۆيچتىڭ سويلەسكىسى كەلەدى. سىزدەر سويلەسە تۇرىڭىزدار، مەن تۇسكى اسقا بارىپ قايتايىن»، – دەپ شىعىپ كەتتى. ميروشنيك ەشقانداي دا ءۇزىلىسسىز بىردەن: «كوميسسيا قۇرامىنا قوسقاندا، ءبىز ءسىزدى پارتيالىق باعىتتى جۇرگىزەتىن بولادى، وبەكتيۆتى جۇمىس ىستەيدى دەگەن سەنىمدە بولدىق. ال، قازىرگى ۋاقىتتا قوعامداعى ءبىراز كۇشتەر، اراسىندا جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتتاتتارى دا بار، بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا قارسى»، – دەدى. مەن: «كوميسسيانىڭ قۇرامىنا بايلانىستى ەشقانداي دا نەگىزسىز شەشىمدەر قابىلدانبايتىنىنا سەنىمدى بولعانىڭىز ءجون. ال كوميسسيا جۇمىسىنا قارسى كۇشتەرگە بايلانىستى ايتارىم، ونىڭ جۇمىسىن قولدايتىنداردىڭ دا بار ەكەنىن بىلگەن دۇرىس. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جاريالانعان سوڭ بارىپ قانا قوعامنىڭ پىكىرى جونىندە ايتۋعا بولار»، – دەدىم.

ارينە، ىشكى وي-تۇسىنىگى شەكتەۋلى، بىلايعىنىڭ بارىنە شەكەسىنەن شىكىرەيە قاراپ، بيلىك ايتا، تۇقىرتا سويلەۋگە ابدەن داعدىلانعان مقك توراعاسىنا بۇل ءسوزى ۇنامايدى. ول «سەنگە» كوشەدى.

«جيرەنىشتى كەيىپپەن: «جارايدى، شاحانوۆ اقىن، پوپۋليست، دەپۋتات، وعان داڭق، حالىق قاھارمانى دەگەن اتاق كەرەك، ال ساعان نە جوق؟ سەن ءوزى كىمسىڭ؟ سەن سياقتىلار كوپ، كىم ءبىلىپ جاتىر؟ شاحانوۆتى ءبىز ساقتاۋعا ءتيىسپىز، ول – حالىق دەپۋتاتى. ال سەن كىمگە قاجەتسىڭ؟ ەرتەڭ سەن بىردەڭەگە ۇشىراساڭ، ەشكىم دە بىلمەي قالادى. سابىر قاسىموۆ ەشكىم دە ەمەس، سەنىڭ ەشكىمگە كەرەگىڭ جوق! سەن جاي جۇمىسشى وتباسىنان شىققانسىڭ، رەسەيدەن كەلدىڭ، مۇندا كەرەك دەسە تۋىستارىڭ دا جوق ەكەن، ەرتەڭ-اق ۇمىت بولىپ قالاسىڭ. شاحانوۆ سەنى پايدالانىپ ءجۇر، باسىڭدى اينالدىرعان، ونىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ قالعانسىڭ. سەن ءوزىڭ اقىماقتاۋ ادام ەكەنسىڭ. مەنىمەن بىرەۋ ارتىڭدا تۇرعانداي سويلەسەسىڭ. قانداي قاسيەتتى نارسەگە قول سالىپ جاتقانىڭدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. سەندەر كوكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ شەشىمدەرىن قايتا قاراماقسىڭدار!» – دەدى.

ميروشنيك ۇزاق سويلەدى. «ماسكەۋدە سەن سياقتىلارمەن باسقاشا سويلەسەدى، ال ءبىز سەندەرگە جوعارعى ساياسي باسشىلاردىڭ شەشىمدەرىن قايتا قاراۋعا جول بەرمەيمىز. سەنىمەن ودان ءارى سويلەسپەيمىن دە. سەن سياقتىلاردىڭ ەسىن جيعىزاتىن جولدى قاراستىرامىز»، – دەدى.

بۇل ۋاقىتتا جانىبەكوۆ تە قايتا ورالعان ەدى. ميروشنيك كەتكەن سوڭ وزەكەڭ ماعان: «ابايلا، ساق ءجۇر... سەندەر حالىق ءۇشىن زور جۇمىس جاساپ جاتىرسىڭدار» دەدى. (الگىندە كورسەتىلگەن كىتاپ ماتەريالىنان. 561-562 بەتتەر).

ۇلتقا ادال قىزمەت ەتۋگە كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك مىندەتتەرىن وتەۋ ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە الاش ارىستارىن ءاردايىم ۇلگى-ونەگە ەتەمىز. سول ارىستارىمىزدىڭ الدىنا ەشكىمدى تۇسىرگىمىز كەلمەيتىن دەڭگەيدە شابىتتانا، شيرىعا ايتامىز. ال اسقان ۇلتجاندىلىعىمەن، كۇرەسكەرلىك رۋحى، قايراتكەرلىگىمەن وزا شاۋىپ، قازاققا قاتىستى قانداي ماسەلەلەردە دە ازاماتتىق باعدارىنان اينىماي كەلە جاتقان سابىر احمەتجانۇلى قاسىموۆتى قاي بيىككە كوتەرىپ، باعالاساق ەكەن؟..

«و، وتانىم، مەن ساعان سوزىممەن دە، ىسىممەن دە قىزمەت ەتتىم!» دەگەن ەكەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VI عاسىردا ريمدە ءومىر سۇرگەن ءبىر ويشىل. ءبىز بىلەتىن ساكەڭدى الگى داناگويدىڭ سوزىنە ساي ارەكەت ەتۋدەن ءبىر تانباي كەلە جاتقان ارلى ازاماتتىڭ ناق ءوزى دەر ەدىم!

«ادامدى ازاماتتىق تۇعىرعا كوتەرىپ، قايراتكەرلىك بيىككە وسىرەتىن تازالىق پەن ادالدىق قانا» دەپتى سوفى سماتاەۆ.

ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر اراسىندا ادالدىقتى تۋ ەتكەن ازاماتتار نەگە از؟ مەنىڭشە، وندايلار بار، بىراق ولاردى جەمقورلىق پەن پاراقورلىق ابدەن مەڭدەپ العان بيلىك اپپاراتىنا جولاتپايدى. اڭساپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى تارك ەتىپ، قۇتىن قاشىرىپ جۇرگەندەر دە بيلىكتە وتىرعان دۇلەي تۇلعالار.

...وڭكەي جەمقور جىرىندىڭ،

جارىپ تۇر گۇل-قاۋىزىن:

بۇيتكەن «بوستاندىعىمنىڭ» –

اكەسىنىڭ اۋىزىن! –

دەپ كومەيىنەن وت شاشا كىجىنەدى يران-عايىپ.

ەل كۇتكەن، ءبىز ءۇمىت ەتكەن تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق باسقاشا ەمەس پە ەدى؟ البەتتە اقىن اعامىزدىڭ كۇيزەلەتىن دە، بيلىككە قاراتىپ جۇدىرىق تۇيەتىن دە رەتى! اتتەڭ، دۇنيە... «كۇرەسەرگە دارمەن جوق، ءىش قازانداي قاينايدىنىڭ» كەبى...

«حالقىن سۇيمەگەن ادام – حالقىنا جەكسۇرىن»، – دەيدى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن موماقان مىنەزدى ۇمبەتباي ۋايدين اعامىز.

«تاۋەلسىزدىكتى العان سوڭ كوپ قازاقتىڭ جىبەرگەن قاتەلىگى – «اكەڭدى جاۋ شاپسا، قوسا شاپ!» جاساماعانى، جاساي الماعانى. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دە شاۋىپ ۇيرەنبەي، شايلىعىپ قالعان بايعۇستار-اي، اۋىزدارىڭدى اشىپ، اسپانعا قاراپ، الايىپ قالعان تۇرلەرىڭ مىناۋ!.. – دەپ، قايرانسىز قازاعىنا جانى اشىپ، كۇڭىرەنە تولعانىپتى تالانتتى جۋرناليست، مەزگىلسىز مارقۇم بولعان جۇماتاي سابىرجانۇلى. – اباي ايتسا، ايتقان شىعار، و كىسىنىڭ مىندەتى – ايتىلماعان ءسوز قالدىرماۋ ەدى عوي، قاجەتى قانشا ەدى سول ار-ۇيات، ىنساپتىڭ؟! ەندى، مىنە، قۇدايسىزدىڭ قۇلىسىڭ».

قۇدايسىزدار، حالىق الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىن، مىندەتىن، جاۋاپكەرشىلىگىن جادىنان شىعارىپ العان ۇياتى ازدار نە دەگەن ولەرمەن، تىرمىزىك ەدى! ەندى وسى ويىمىزدى ىرگەمىزدەگى قىرعىز، جىراقتاعى ۋكراين ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنە جاناستىرىپ ساباقتايىقشى. كەيىنگى ءبىر اي الەتىندە ەكى ەلدە دە ۇكىمەت اۋىستى.

«قىرعىزستان پرەمەر-ءمينيسترى تەمىر ساريەۆتىڭ قىزمەتىنەن كەتۋىنە ىستىقكول وبلىسىنداعى بالىقشى-كورۋمدى تاس جولى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي سەبەپ بولعان كورىنەدى، – دەپ جازدى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ ءبىرى. – قورىتىندىسىندا پارلامەنتاريلەر ت.ساريەۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى مينيسترلەر كابينەتى وتستاۆكاعا كەتۋى كەرەك دەگەن شەشىم شىعاردى. ال، پرەمەر-مينيستر: «جۇمىسىمنان كەتۋگە ءازىرمىن، بىراق ادال جۇمىس ىستەپ، لاس ساياسي ويىندارعا قاتىسپايتىنىمدى، ەشۋاقىتتا بۇلاي جاسامايتىنىمدى اياعىنا دەيىن دالەلدەيمىن. مەن ءۇشىن مەملەكەت مۇددەسى بارىنەن جوعارى!» – دەدى. ازاماتتىڭ ازاماتتىعى، مەملەكەت پەن حالىق الدىندا اق-ادالدىعى، ءوزى مۇشەسى بولىپ جۇرگەن قوعامعا بەرىلگەندىگى دەگەن وسىنداي-اق بولار دەپ، ءسۇيسىندىم.

ءدال وسى تۇستا ۋكراينادا دا ۇكىمەت باسشىسى وتستاۆكاعا كەتتى. ياتسەنيۋك سويتەتىنىن ەكى اي بۇرىن پارلامەنتاريلەرگە ەسكەرتىپ قويعان. سەبەپ – ويعا العان جوسپارىن، ەل ەكونوميكاسىن تىعىرىقتان الىپ شىعۋ جونىندەگى دىتتەگەن ماقساتىن جۇزەگە اسىرا الماعاندىعى.

ال بىزدە شە؟

«ە-ە-ە-ە-ە-ە...» دەيمىز ىزالانىپ، تىنىسىمىز جەتكەنشە ءۇنىمىزدى سوزىپ. ويتكەنى، ءتۇيىنى شەشىلمەي كۇيدىرەتىن دە، كۇيىندىرەتىن دە مەملەكەتتىك ماسەلە، مىندەتتەر كوپتىگىمەن باس اينالدىرادى. ولار جونىندە ەركىن ويلى باسىلىمدار جازۋداي-اق جازىپ جاتىر. الايدا دەپۋتاتتارىمىز «وتە تاربيەلى، كورگەندى، سىپايى، مادەنيەتتى، ۇيالشاق، ۇياڭ...» سوندىقتان قازاق ماسەلەسى دەگەندە قۇنعىپ، ۇندەرى شىقپايدى. ءماسىموۆ ءمىز باقپايدى. قونجيتىپ قوندىرىپ قويعان قولا ءمۇسىن سەكىلدى. اپىرماي، نە دەگەن ءتوزىم، نە دەگەن مىنەز، ءبىتىم-بولمىس!!!

ال ونىڭ ورىنباسارى د.ن.نازارباەۆا ۇلى ءنۇرالي اليەۆتىڭ وتانىمىزدان جىمقىرعان مول اقشانى جاسىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن كيپردەگى ەسەپشوتتارى اشكەرە بولسا دا سىر بەرمەپ ەدى، ەندى ءوزى دە تۇتىلىپتى. مۇندايدا باسقا ەلدەردە، «بۇدان ارمەن قاراي بۇل قىزمەتتە وتىرۋعا مورالدىق قۇقىم جوق» دەپ، ءتىپتى پرەزيدەنتتىك، پرەمەرلىك ورىننان ءوز ەركىمەن كەتكەندەردىڭ تالايىن ەستىدىك، تۇرلەرىن كوگىلدىر ەكراننان كوردىك. بىزدە... ءيا-ءيا، مۇنداي ءمارت مىنەز كورسەتەتىن بىردە-ءبىر ازامات ىرىمعا ىتقىپ شىعىپ، رازى ەتپەدى-اۋ. مينيسترلەردىڭ اراسىنان دا، اكىمدەردىڭ ورتاسىنان دا، سونداي-اق دەپۋتاتتاردىڭ ىشىنەن دە... بۇل – ءبىزدىڭ «تاۋەلسىز» ەلىمىزدە عانا بولاتىن «عاجايىپ قۇبىلىس»، ابدەن ادەتكە، داستۇرگە اينالعان كەسپىرسىز ءومىر كورىنىستەرى. جاڭاشا جۇمىس ىستەيدى، بۇرىنعىلار سەكىلدى مارعاۋلىق تانىتپايدى دەيتىن پارلامەنتتىك جاڭا قۇرامنىڭ مۇشەلەرى – كۇنىنە 120 مىڭ تەڭگەلىك قوناق ءۇي بولمەلەرىندە شالجيىپ جاتقان دەپۋتاتتارىمىز «جىگىتتىك» كورسەتە الماي قاپالى. ء«اي، انالارى ماڭدايى تورسىقتاي ۇل تاپتىم دەپ ءماز بولعان كوكەلەر، وزدەرىن وزدەرى تاراتىپ، سودان كەيىن ۇيرەنشىكتى ورنىنا ۇيالماي-قىزارماي قايتا قونجيعان مىرزالار مەن حانىمدار، نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭدار؟» دەپ جاھانعا جار سالعىم، جاعىم ايرىلعانشا ايقايلاعىم كەلەدى. ويتكەنى، ءسىز بەن ءبىزدىڭ، ءبارى-ءبارىمىزدىڭ جالعىز وتانىمىزدا، ەگەر سولاي دەپ ءتۇسىنىپ، وتتى جۇرەگىمىزدىڭ دەگەنىنە باعىنساق، ەلىمىزدە ايتسا نانعىسىز دەيتىن وقيعالار، قيلى-قيلى قىلمىستار، وتە اۋىر، جان تۇرشىكتىرەرلىك بالەلى ىستەر جۇزەگە اسىپ جاتىر، جالعاسىپ جاتىر. قازاقستان – قىلمىسكەرلەردىڭ ۇلتقا دا، ۇلىسقا دا ءمان بەرمەيتىن، قارا ورىس، سارى ورىستار مەن قىسىق كوز كەلىمسەكتەردىڭ دەگەنى ءجۇرىپ، قاسيەتتى توپىراعىمىزدى ازدىرىپ-توزدىرىپ، استى-ءۇستىن توناپ، بار بايلىعىن سىرتقا جونەلتەتىن، سوعان ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا تابىلمايتىن جۇمىر جەردىڭ جۇماق بۇرىشى سىڭايلى. سوندىقتان دا: «جاۋ كەلسە اتتاندايتىن قازاقتارىم-اۋ، قايداسىڭدار؟ بارسىڭدار ما؟ بار ەكەندەرىڭ، ءىرى ەكەندەرىڭ، اتالارىڭنىڭ ەل قورعاعان باتىر، بي، ايگىلى ادام بولعانى راس بولسا، وندا نەگە باس كوتەرمەي، بۇعاسىڭدار؟ الدە سەندەر دە باي ەلدى جۇتاتىپ، حالقىن قارىزعا باتىرىپ، قايىرشىلىق كۇيگە جەتكىزگەندەر جاعىنداسىڭدار ما؟..» دەپ تە كۇيىنەمىن.

قازاق جەرى – ماڭگىلىك مەكەنىمىز، قازاقستان جالعىز عانا وتانىمىز ەدى عوي. الماتىنى جۇرەگىمىز دەۋشى ەدىك. وسى اسەم قالا 1986 جىلدىڭ ىزعارلى جەلتوقسانىندا كوتەرىلىستىڭ بەسىگى بولدى. بۇرىنعى برەجنەۆ، ودان كەيىنگى جاڭا، بۇگىنگى رەسپۋبليكا الاڭى دەيتىن جەر ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە باعىنباي، ءيىن تىرەسىپ تۇرىپ، قارسىلىق كورسەتكەن قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرىنەن مايىسىپ ەدى. سول ۋاقىتتا جاستاردى رايىنان قايتارۋدى ماقسات ەكەن ن.ءا.نازارباەۆ، س.مۇقاشەۆ، ز.كاماليدەنوۆ جانە رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋرورى، سوتىنىڭ توراعاسى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى، باسقا دا بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان مىقتىلار مىنبەرگە كوتەرىلىپ، ءسوز سويلەۋگە ۇمتىلعان. بىراق اشۋ-ىزاعا بۋلىققان نارازى حالىق ولاردىڭ ەشقايسىنىڭ سوزىنە كوڭىلدەرى تولماي، قار جەنتەكتەرى، مۇز كەسەكتەرىمەن اتقىلاعانى كۇنى قازىرگىدەي كوز الدىمدا...

قازاق جاستارى الاڭعا باسقا بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان سوڭ بارعان. الاڭ – حالىق ابدەن تىعىرىققا تىرەلگەندە، بيلىك مەنسىنبەيتىن مىنەز كورسەتىپ، كەكىرەيە قاراپ، سوزىنە قۇلاق اسۋدان قالىپ، ەكى ارا ابدەن الشاقتاعاندا عانا جينالاتىن جەر. 1986-شى جىلعى ايگىلى وقيعا كەزىندە وسىلاي بولعان، ايتكەنمەن ول ۋاقىتتا ەل توق، جۇمىسسىزدىق جوق بولاتىن. الايدا ۇلكەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن اسپانداتقان ماسكەۋدەگىلەردىڭ قازاق حالقىن قورلاۋى، نامىسىنا ءتيۋى، ونداعان جىلدار بويى جيناقتالعان ۇلتتىق ماسەلەلەر ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدى اشىندىرعان. ول ۋاقىتتا ادامداردىڭ ارىز-شاعىم ايتىپ باراتىن ۇيىم، مەكەمەسى جەتەرلىك ەدى. بۇگىندە سونىڭ ءبىرى دە جوق. اكىمشىلىككە بارسا دا، پروكۋراتۋرا، سوت، پوليتسيا بولىمدەرىنىڭ ەسىگىن اشسا دا، ەڭ اقىرى «نۇروتان» پارتياسىنىڭ جەرگىلىكتى اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق باسشىلارىنا جولىعايىن دەسە دە، عيماراتتىڭ كىرە بەرىس ەسىگى الدىن كۇزەتكەن پوليتسەيلەر «كىمگە كەلدىڭ، نەگە كەلدىڭ، اۋەلى بىزگە ايت» دەپ، كەس-كەستەپ جولىن بوگەيدى، كىرگىزبەيدى. قابىلداۋعا كىرە قالعاننىڭ وزىندە ىستەرى بىتپەيدى. جوعارىعا جاعداي ايتىپ جازعان حاتتارىنا جاۋاپ الا المايدى. حالىق جاپپاي قارىز، جاپپاي جۇمىسسىز، كەدەي-كەپشىك، اۋرۋ-سىرقاۋ، مۇگەدەك... اسىرەسە جاستاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر، وتە ايانىشتى. بىراق، بيلىك ونى كورمەيدى، بىلمەيدى، ءتىپتى بىلگىسى دە، جۇرتتىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى جىلاپ-ەڭىرەپ ايتقان سوزدەرىن تىڭداعىسى دا كەلمەيدى. وزدەرى، اقيقاتىن ايتقاندا: «حاباردا» كورسەتىلىپ، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جازىلىپ جۇرگەندەي تاڭعاجايىپ كەڭىستىك، ادەمى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، بار قىزىق-قۋانىشىمىز، شات-شادىمان كەزدەرىمىز كەلەشەكتە دەپ، ەرتەڭگە ۇمتىلۋمەن، الىس ارمانعا ەنتەلەۋمەن كۇن كەشۋگە ءتيىستى جاستارىمىز قوعامىمىزدا قوردالانعان بۇگىنگىدەي كورىنىسپەن ءومىر بويى ءۇي-كۇيسىز جۇرەدى، جەر الا المايدى، باقىتسىز باز كەشىپ وتەدى. ال، ولار ومىرگە اكەلەتىن ۇل-قىزدار شە؟..

البەتتە كىم-كىمنىڭ دە ادامشا ءومىر سۇرگىسى، ەڭبەك ەتكىسى كەلەتىنى – ءومىر زاڭدىلىعى. وسىنى بيلىكتەن تالاپ ەتۋگە ءبارى دە قۇقىلى. بىراق قايدا بارادى، كىمگە ايتادى؟ ماسەلەن بيلىكتەگىلەر  توتاليتارلىق جۇيە جامان ەدى دەپ قارا كۇيەنى قالىڭداتىپ جاعاتىن سوتسياليزمدە حالىق مۇنداي تەپەرىش كورىپ پە ەدى؟ زاڭ جۇمىس ىستەيتىن، ول حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن. بۇگىندە قورلايدى...

الاڭنىڭ كەلبەتى دە قازىر وزگەرگەن. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ەسكە الۋ بىلاي تۇرسىن، «جەلتوقسان» دەگەن ءسوزدى ايتۋدان زارەسى ۇشاتىن بيلىك مىنبەردىڭ ورنىندا ءىزىن دە قالدىرماي، تەگىستەدى، جانىنان جەراستى دەمالىس ورىندارىن، اراق-شاراپ ساتاتىن ساۋدا-ساتتىق دۇكەندەرىن اشتى. ەلباسىنىڭ ىڭعايىنا قۇلاعاندار ول جەردى قالاي وزگەرتسە، سولاي وزگەرتسىن، ءبارىبىر، قازاق ءۇشىن الاڭ – قاندى الاڭ. قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىڭ مەرەي-مۇددەسى، قازاق حالقىنىڭ اسقاق ابىرويى ءۇشىن قايسارلىق كورسەتىپ، نامىس نايزاعايىن ويناتقان قاسيەتتى الاڭى. «تۋعان جەرىم – قازاقستانىم!» دەپ ءان سالعان الاڭ ول! سول ايتىلعان ءاننىڭ اياسىندا ولاردىڭ ەل مەن جەرگە عانا ەمەس، قازاق ۇلتىنا دەگەن سىرشىل سەزىمى، سۇيىسپەنشىلىگى، قۇشتارلىعى، شەكسىز ماحابباتى مەيمىلدەپ تۇر ەدى. جەلتوقساننىڭ قاھارماندارى كوكەيدەگى، كوكىرەكتەگى «وتان، سەنى سۇيەمىن!» دەگەن قىلاۋسىز ويلارىن وسىلاي جەتكىزگەن...

مەن دە سونىڭ ءبىرىمىن!

(سوڭى)

تالعات ايتبايۇلى،  پۋبليتسيست-جازۋشى

Abai.kz