قر جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى. باقىتجان ءابدىرۇلى سىعىنتاەۆ مىرزاعانىڭ نازارىنا!

قۇرمەتتى،  باقىتجان ءابدىرۇلى!

قازىرگى  بارشا جۇرتتىڭ،  ەڭ كوڭىل قويىپ، الاڭدايتىن ماسەلەسى جەر ساتۋ مەن ونى جالعا بەرۋگە بايلانىستى تۋىنداعان داۋدىڭ شەشىلۋى.  جەر ماسەلەسىنىڭ  دۇرىس شەشىلۋى قازاق حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرى مەن تاۋەلسىزدىگىن ماڭگى ساقتاپ، ازات ەل قاتارىندا ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى تۋىنداپ وتىرعان ۇلكەن سۇراق. وسى ماسەلەنىڭ ۋشىعۋ سالدارىنان حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىنىڭ  كۇننەن كۇنگە ازايىپ وتىرعانى بايقالادى. سوندىقتان، وسى  جەر ماسەلەسى تۋرالى ۇسىنىس دايىندايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا  حالىقتىڭ قويىپ وتىرعان تالابىنا كوڭىل ءبولىپ، ونى بيلىككە  قوسپاسىز جەتكىزۋ ءۇشىن كەلەسى ماسەلەلەردى نازارىندا ۇستاسا دەگەن تىلەكپەن ءوز ۇسىنىستارىمدى جولدايمىن: 

ءبىرىنشى,  ەل باسىنىڭ  « .. بىزگە حالىق قابىلدامايتىن زاڭنىڭ كەرەگى جوق» دەگەن ءسوزىن حالىقتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا: بيلىك كوميسسيا قۇرىپ، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار جانە قاراپايىم  قاتارداعى ادامداردى قاتىناستىرىپ، ماسەلەنى تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ارقىلى، كەلىسىممەن شەشىلگەن ۇسىنىس دايىنداۋدى تالاپ ەتۋ دەپ ۇعىندى. ياعني،  ەل باسىنىڭ بۇل تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ولار: ا) وسى كوميسسيانىڭ اشىق تۇردە قۇرىلۋى مەن مۇشەلەرىنە ءار وبلىستاردان وكىلدەردى حالىقتىڭ ۇسىنىسى مەن جاساقتالۋى;  ب) ايماقتاعى پىكىر انىقتاۋ كەزدەسۋلەرىندە، ازاماتتارعا مورالدىق قىسىم بولمايتىن جاعداي تۋعىزۋ  ءۇشىن، ايماقتىڭ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارىنىڭ سول جيىندارعا قاتىناسپاۋىنا باقىلاۋ جاساۋ قاجەتتىلىگى; ۆ) بيلىكتىڭ،  كوميسسيا جۇمىسى باستالار كەزەڭدە  جانە ونىڭ جۇمىس مەرزىمى بىتكەنشە قانداي دا ءبىر سىلتاۋمەن جەر ماسەدەسىنە بايلانىستى كوعامدا رەپرەسيۆتى شارالاردىڭ جۇرگىزىلمەۋى مەن قاتار حالىقتىڭ پىكىرىن تولىقتاي ءبىلىپ الماي تۇرىپ جەر تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزبەۋ;  گ) جەر ماسەلەسى ەكى جاقتى كەلىسىلگەن ساياسي  شەشىمدى قابىلدايتىن بولعاندىقتان، ديپلوماتيالىق ساۋاتتىلىق  بولۋى.  ياعني، بيلىك بولسىن، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن وكىلدەر بولسىن كوميسسيا جۇمىسىن اياقتاعانعا دەيىن ەكى جاق ءوزارا كەلىسە وتىرىپ، قوعامدا جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى شەشىم قابىلداۋعا نۇقسان  كەلتىرەتىن، نە بولماسا باسقاداي ىقپال ەتەتىن  قانداي دا ءبىر شارالار ۇيىمداستىرۋعا توقتاۋ سالۋعا كەپىلدىك بەرۋ قاجەتتىلىگىن بەكىتۋى;  د) ەگەردە، كوميسسيانىڭ ۇكىمەتكە ۇسىناتىن سوڭعى شەشىمىندە(زاڭ قابىلداۋ ءۇشىن) جەر داۋى ماسەلەسىنە  بايلانىستى حالىقتىڭ  قويعان تالاپتارى ەسكەرىلمەي، قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگىنە نۇقسان اكەلەتىندەي جاعداي تۋعان كەزدە، دەموكراتيالىق قوعامدا تۇرىپ جاتقان ازاماتتار  اتا زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، بەيبىتشىلىك تۇردە رەسپۋبليكاداعى كۇشى بار زاڭدار شەڭبەرىندە ءوز پىكىلەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن شارالار ۇيىمداستىرۋعا قۇقىلارى بارىن ەسكەرۋى.

ەكىنشى،  ا) وسى كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى باستالۋىمەن  قاتار،  قوعامدا ورىن العان قۇقىق قورعاۋ ورىندارى مەن رەسمي باق وكىلدەرىنىڭ جەر ماسەلەسىن كوتەرگەن ۇلتشىل ازاماتتاردى «اشكەرەلەۋگە»  باعىتتالعان  بەلسەندى  ارەكەتتەرى قاتارداعى ازاماتتاردىڭ  اراسىندا تۇسىنىسپەستىك تۋدىردىراتىندىعىن ەسكەرۋ. ب) تەلەارنادان  تىكەلەي كورەرمەندەرگە سۇراق قويىپ «جەر ماسەلەسىن  كوتەرىپ جۇرگەندەر ەل بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىندەر» ، «ولاردى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندەر كىمدەر؟»، ء«سىز ونى قولدايسىزبا؟» دەگەن سياقتى ۇعىمداردى تىقپالاۋى  بيلىك پەن حالىق اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ارانداتۋعا جول بەرمەۋ; ۆ) سونىمەن قاتار، كەيبىر اقپارات قۇرالدارىندا ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن ازاماتتاردىڭ  نامىسىن قورلايتىن پىكىرلەر بولۋى جانە ايماقتاردا حالىقتىڭ پىكىرلەرىن تىڭداۋدىڭ ورنىنا، جەردىڭ ساتىلۋى ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىن جاقسارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ناسيحات جۇرگىزىلۋىن شەكتەۋ  قاجەتتىلىگى;  ۆ) كوميسسيا ءوز جۇمىسىن اياقتاماي جاتىپ ورىن الىپ جاتقان وسى ساۋاتسىز ىستەلىپ جاتقان ارەكەتتەر قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا  كۇدىك پەن ۇرەي تۋدىرىپ، ازاماتتاردى ءوز ويلارىن اشىق ايتۋدان جاسقانۋعا اكەلىپ، جۇرتشىلىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىنە زيان اكەلەتىنىن ەسكەرۋ. 

ءۇشىنشى،  ا) جەر ساتۋ جانە شەت ەلدىكتەرگە  جەردى جالعا بەرۋ بۇرىننان زاڭدى تۇردە قالىپتاسقان،  قازىر باسقاداي «جىمىسقى» ويلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن وسى ماسەلەنى  ۋشىقتىرىپ جۇرگەن ۇلتشىلدار  دەپ،  ءوز ويلارىن اشىق ايتقان ازاماتتاردى(ۇلت جاناشىرى ونداي قادامعا بارمايدى) قارالاۋعا باعىتتالعان جاڭساق پىكىرلەردى تاراتۋدى توقتاتۋ;  حالىق نەگە ەندى عانا جەر ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر دەگەن سۇراققا: ب) جەر ساتۋ زاڭىن قابىلداعان جىلدارى حالىقتىڭ پىكىرىمەن  ساناسۋ بولماعانى، ول كەزدە ازاماتتاردىڭ  بەلسەندىلىك كورسەتە الماعانى  توقسانىنشى جىلدارداعى الەۋمەتتىك قيىنشىلىقتان ءالى ەسىن جيناي الماي جۇرگەن كەزى بولاتىن. كەيىنگى زاڭعا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلار دا جۇرتتىڭ پىكىرىن كورسەتپەيتىندىگى;  ۆ) حالىقتىڭ جەر ساتۋعا تۇبەگەيلى قارسىلىعىنا  جاۋاپتى، قازاق حالقىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان مەنتاليتەتىنەن ىزدەۋ قاجەت. قازاق تاريحىندا جەر ەشقاشاندا بىرەۋدىڭ مەنشىگىندە بولماعان. قازاق تاريحىندا،  جەر جاراتقاننىڭ  حالىققا ورتاق بەرگەن سىيى دەپ،  ۇجىمدىق(رۋلىق)  ۇعىممەن بىرىگىپ پايدالانىپ وتىرعان. وسى ۇعىم قازاق حالقىنىڭ قانىنا ءسىڭىپ قالعاندىقتان  كىندىگىنىڭ قانى تامعان جەرىن قاسىق قانى قالعانشا قورعاعان جانە قورعايدى دا. تاريحتان بەلگىلى، قازاق ءوزىنىڭ جەرىن قورعاۋ كەزىندە رۋشىلدىق جىكشىلدىكتى  دوعارىپ ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي ۇيىسىپ جەرىنە دۇشپانىن جولاتپاعان.  گ) قازاق ءۇشىن جەر داۋى مەن رۋحاني بايلىعىنىڭ نامىسىن قورعاۋ ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى ۇعىم دەپ سانالادى.  ويتكەنى،  جەر ساتىلسا، نە ونى وزگە جۇرتتىقتىڭ تاپتاۋرىنىنا ۇشىراتسا وندا قازاق حالقى ۇلتتىق بىرلىگىنەن جانە وتانىن ءسۇيۋ، قورعاۋ قابىلەتىنەن ايرىلادى. قىرىق رۋدان قۇرالعان قازاقتى ءبىر حالىق، ءبىر ۇلت ەتىپ وتىرعان جەر. ونى ساتۋ وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى جاسالعان(تابيعي كاسىبىنەن ءوز ەركىنسىز ايىرعان) اشارشىلىق گەنوتسيدى سياقتى،  جەر ساتۋ اپاتى قايتا قالپىنا كەلمەيتىن قازاققا جاسالعان رۋحاني گەنوتسيد بولۋى ىقتيمال. ءوز مەنتاليتەتىنەن ايرىلعان،  ماڭگۇرتتەنگەن حالىقتىڭ ەشقاشاندا وتانى بولمايدى. بۇل كىمگە كەرەك؟...

ءتورتىنشى،  ا) اقپارات قۇرالدارىندا جانە كەيبىر كومسسيا مۇشەلەرى  جەردى ساتپاسا، نە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرمەسە اۋىلشارۋاشىلىق ەكونوميكاسىن كوتەرۋ مۇمكىن ەمەس دەگەندى كولدەنەڭ تارتۋى، ول ەكونوميكالىق ساۋاتسىزدىقتى كورسەتەدى: ب) اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ  ەرەكشەلىگى، بۇل سالانىڭ تىكەلەي تابيعات دامۋ زاڭىنا بالانىستى بولۋىندا. سوندىقتان بۇل سالاعا،  عىلىمي نەگىزسىز نارىقتىق ليبەرالدى كاپيتاليزمنىڭ  وندىرىستىك ەكونوميكادا  جاپپاي پايدالاناتىلاتىن كوپتەگەن ادىستەمەلەرى مەن ارەكەتتەرىن تىقپالاۋ ۇلكەن قاتەلىك. جەر ساتۋ ەكونوميكانىڭ تابيعي زاڭىنا قايشى، ونىڭ تاۋار ەكەنىن جانە باعاسىن قالىپتاستىراتىن عىلىمي انىقتاما جوق(اۆانتيۋرا);  ۆ) جەر ساتۋ ۇسىنىستارىن جاقتاپ وتىرعانداردا، ۇسىنىستارىنىڭ  تيىمدىلىگىن  عىلىمي نەگىزدە دالەلدەپ جانە ونى الەمدەگى اگرارلىق ەلدەردىڭ تاريحي تاجىريبەسىمەن بەكىتىپ وتىرعان قۇجاتتارى  بارما؟  جوق.  كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە وسى سالادا ءبىراز جەتىستىكتەر الەمگە بەلگىلى بولسا دا، تالاي  اگروباعدارلاملارىنا سالعان وراسان كولەمدەگى قارجىلارى، ەكونوميكالىق جانە تابيعي زاڭدىلىقتى ەسكەرمەۋ سالدارىنان  قۇمعا سىڭگەن سۋداي ءتيىمسىز بولعانىن ۇمىتۋعا بولمايدى;  گ) شەتەلدىكتەرگە جالعا جەر بەرىپ، ولاردىڭ تەحنيكالارىن، تەحنولوگياسىن، قارجىسىن،  اكەلەمىز دەگەن سىلتاۋمەن كاسىپكەرلەرىن اكەلۋ  ءوز ەلىنىڭ جاڭا عانا كوتەرىلە باستاعان،  ەشقانداي باسەكەلەستىككە دايىن ەمەس اۋىلدىڭ  ءالجۋاز شارۋاشىلىعىنىڭ  تامىرىنا بالتا شابۋ ەكەنىن ۇقپاۋ بولادى;  د) شەت ەلدەن ينۆيستيتسيا اكەلۋ ولاردىڭ قارجىسىن، تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسىن  پايدالانۋ، ال جەردى جالعا بەرىپ  شەت ەلدىكتەردى ەلدىڭ ىشكى ەكونوميكاسىنا ءوز ەركىمەن كىرگىزۋ – ەكونوميكالىق ەكسپانسيانى  ىشكە ەنگىزۋ بولاتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت;  ە) بۇل قادام، اۋىلدى جەردە ورتا جانە شاعىن شارۋالار مەن جەكە شارۋالاردىڭ دامۋىنا، نىعايۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.  ج) الەمدەگى ەلدەردىڭ ازىق – تۇلىك ءوندىرۋ تاجىريبەسىندەگى  ورتا، شاعىن جانە جەكە شارۋالاردى مەملەكەتتىك قولداۋ ارقىلى دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن كورسەتىپ وتىرعانىنا كوڭىل ءبولۋ قاجەت.  ياعني، عىلىمي نەگىزدەلگەن،  حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە جاقىن، مەملەكەتتىك قولداۋعا سۇيەنگەن (اۋىل  مەن قالا اراسىنداعى الەۋمەتتىك، مادەنيەتتىك جانە ەكونوميكالىق  الشاقتىقتى جوياتىن) مەملەكەتتىك قولداۋ نەگىزىندە ۇلتتىق اگروباعدارلاما جاساۋ قاجەت.

بەسىنشى،  ا) اشىعىن ايتاتىن بولساق، حالىقتىڭ قاتتى الاڭداتاتۋشىلىعىن  تۋعىزىپ وتىرعان ماسەلە، ول ەكونوميكا سالالارى  مەن باسقارۋ جۇيەسىندەگى سىبايلاس جەمقورلىق  جەردى ساتۋ مەن شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدىڭ اياعى نەگە اكەپ تىرەيدى دەگەن سۇراق.  ونىڭ كەسىرىن بولجاۋ قيىن ەمەس; ب) ويتكەنى، بۇل ءۇردىس ۇلتتىق قاسىرەتكە اينالعان، بيلىكتىڭ تومەنگى ساتىسىنان باستاپ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىنە دەيىن جايلاپ العان الەۋمەتتىك ناۋقاس. ۆ) ياعني وسىنداي جاعدايدا ەلىمىزدە قانداي قاتاڭ زاڭ قابىلدانسا دا، جەر ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ ۇدەرىسىندە تازالىق بولادى دەپ ەشكىمدە كەپىلدىك بەرە المايتىنى;  گ) ويتكەنى، ەلىمىزدە ازىرشە بيلىككە ىقپالىن جۇرگىزە الاتىن ۇلتتىڭ كەلەشەگىنە جانى اۋىراتىن ۇلتتىق بۋرجازيا قالىپتاسپاعان، كەرىسىنشە ەل بايلىعى بيلىك پەن ونىڭ ماڭايىندا جۇرگەندەردىڭ قولىندا بولىپ وتىر. سوندىقتان دا، قاراپايىم حالىقتىڭ ءوز جەرىن قورعاۋدا بەلسەندىلىك تانىتۋى زاڭدىلىق.  

التىنشى،  ا) جەرگە بايلانىستى داۋ، تارتىستىڭ كەلەشەكتە كوتەرىلمەۋىن تەرەڭىرەك ويلاۋ قاجەت. ياعني، بۇل ماسەلەنىڭ تامىرى جەر ساتۋ تۋرالى العاشقى قابىلدانعان زاڭداعى قاتەلىكتى جويۋدان  باستالۋى دۇرىس. جەر ساتىلۋى توقتاتىلىپ، تەك ءوز ەلىنىڭ  ازاماتتارىنا جالعا بەرىلۋى قاجەت. ولاي بولمايىنشا، ءار ۋاقىتتا حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى تۇسىنىستىك پەن سەنىمگە سىزات ءتۋسۋى قايتالانا بەرۋى جانە ول ۇلعايماسا ازايماۋى مۇمكىن; ب) ال، كەيبىر ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوميسسيانىڭ مىندەتى ۇسىنىس دايىنداۋ، زاڭ قابىلداۋ پارلامەنت قۇزىرىندا جانە تۇراقتى بيلىك ەليتا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ  قاجەت دەگەن ۇعىم تاراتۋ ۇلكەن قاتەلىك;  ۆ) اتا زاڭدا ايتىلعانداي مەملەكەتتىڭ بيلىك كوزى، حالىق. پالامەنت ءپارتيالاردىڭ(ار ءبىر توپتىڭ عانا مۇدەسىن قورعايتىن) وكىلدەرىنەن تۇرادى. ولاردىڭ بىردە بىرەۋى بارشا حالىقتىڭ اتىنان سويلەۋگە قۇقىلارى جوق. ياعني، كەزىندە سايلاۋعا قاتىناسقان ازاماتاردىڭ عانا (دەموكراتيا ديكتاتۋراسىنا سايكەس) سەنىمىنە يە بولعاندار. ءار دەپۋتات ءوز حالقىنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋ قاجەتتىلىگىن تۇسىنەدى، وزدەرىن حالىقتان بيىكپىز دەپ سانامايدى دەپ، حالىق ازىرشە سەنەدى;  گ) بيلىكتەگى ەليتا، تەك قانا حالىققا كىزمەت كورسەتۋشى عانا.  ءار كەزەڭدە، بيلىك جۇرگىزەتىن ەليتالار  كەلىپ، كەتىپ وتىرادى، ولاردىڭ ماڭگىلىك بيلىكتە  بولۋى مۇمكىن ەمەس، ونداي ۇعىم ادامزات قوعامىنىڭ تارمحي دامۋ زاڭدىلىعىنا قايشى;  د) ءادىل بيلىكتە پەندەشىلىك پەن دۇنيەقورلىق بولماۋى ءتيىس. حالقىمىزدىڭ دانا ءسوزى بار «بۇل جالعاندا ەڭ جوعارعى تۇرعان قۇداي، ودان كەيىن حالىق» دەگەن. ولاي بولماعان كۇندە حالىق ولاردى ورىندارىنان كەتىرىپ وتىرعان.

جەتىنشى،  ا) قازاق حالقىنىڭ ماقساتى تاۋەلسىز ەلىنىڭ ماڭگى جاساۋى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بيلىك،  مەملەكەت قۇرۋشى ءوز حالىقىنىڭ مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتىپ ونىڭ سەنىمىنە يە بولۋى قاجەت; ب) قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى كوزقاراس قايشىلىعىنا قاراماي، ەلىنىڭ تاعدىرىن ويلاسا ءوزىن جانە ماڭايىن مەملەكەتشىلدىك  پسيحولوگيادا تاربيەلەۋگە ءبىر ادامداي ات سالىسۋى كەرەك; ۆ) جۇرتىنىڭ مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن جوعارى قويۋدى ۇيرەنىپ، ء«وز جەيدەم  وزىمە جاقىن» دەگەن توعىشارلىق پسيحولوگيادان قۇتىلىپ، بارشا حالىقتىڭ اۋحاتتى بولۋ جولىندا ءومىر ءسۇرۋى قاجەت; گ) بارشامىز، حالقىمىزعا ءتان قاسيەت  باۋىرمالدىق، قاناعاتشىلىق، توزىمدىلىك، نامىسشىلدىق، كەشىرە ءبىلۋ مەن اتالى سوزگە توقتاۋ، ادالدىق پەن يماندىلىقتى جوعالتپاي، تاكاپارلىقتان ادا بولىپ ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرىپ ۇيىسساق قانا ەلىمىزدەگى باسقا حالىقتار وكىلدەرىنە بەدەلدى بولامىز دەگەندى ۇعۋىمىز قاجەت. سوندا عانا ولار ءبىزدى قۇرمەتتەيتىن دە، سوڭىمىزدان ەرەتىن دە بولادى. د) ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز بىرلىك پەن ىنتىماعىمىزدا. بيلىكتە جۇرگەندەر، زيالىلىر، قاراپايىم حالىق وكىلدەرى دە –  اششى دا بولسا شىندىققا جۇگىنۋدى ۇيرەنەيىك. بىزگە باسقا جول جوق.  ەگەر وسى جولدان قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن الشاقتاساق، ەل اراسىنا ىرىتكى سالاتىن جىمىسقى كۇشتەردىڭ بىرىگۋىنە ىقپال جاساپ، حالىقتىڭ ۇيىسۋىنا نۇقسان كەلتىرىپ، سىرت دۇشپانداردىڭ  جەمىنە اينالامىز. بۇل قاتەردەن ەشقانداي ايلا، قارۋ  قۇتقارمايدى. قازىر ويلانباساق، ارۋاق پەن كەلەشەك ۇرپاق الدىندا كەشىرىلمەس قاتەلىك جاسايمىز.

بولات دۇيسەمبى،  «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى ورتالىق باسقارما مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر، ەكونوميست

Abai.kz