اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار

ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ مىرزانىڭ نازارىنا!

ەلىمىز ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى سالا – اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا سالاسىنا مەملەكەت باسشىسى ن.ء ا. نازارباەۆتىڭ كوڭىل ءبولىپ، ارنايى مەملەكەتتىك ۋاكىلەتتى ورگان – اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى –  جاڭا رەفورمالارعا جول اشاتىن ماڭىزدى قادام دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى ادامزات قوعامداستىعى اقپاراتتىق قوعامعا ءوتۋ، جەلىلىلىك كوممۋنيكاتسيالاردىڭ كەڭ تارالۋى جاعدايىن باستان كەشىپ وتىرعان قازىرگىدەي قارقىندى ساپالىق وزگەرىستەر (ترانسفورماتسيا) كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ اتالعان سالاسىن سوعان ساي قۇرۋ جانە ءححى عاسىر تالابى الدىمىزعا تارتاتىن ىقتيمال سۇرانىستاردى (ۆىزوۆ) ەسكەرۋ ءارى ەڭسەرۋ – ايرىقشا جاۋاپتى دا وزەكتى مىندەت.

ەلباسى توراعالىعىمەن وتكەن كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەستە (05.05.2016 ج.) نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل ۆەدومستۆونىڭ الدىنا بىرقاتار ناقتى مىندەتتەر قويدى. اتاپ ايتقاندا، «مەيلىنشە وتكىر ماسەلەلەردى جەدەل انىقتاۋ جانە ارەكەت ەتۋ ماقساتىمەن كەز كەلگەن مەنشىك فورماسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت رەسۋرستار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن مونيتورينگتەۋ; بارىنشا وزەكتى تاقىرىپتار مەن ماسەلەلەر بويىنشا قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ، حالىقتىڭ اقپاراتتىق ساۋالدارى مەن تىلەك-قالاۋىن تالداۋ جانە بولجاۋ; مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىن ازىرلەۋ; بارلىق مەملەكەتتىك ورگاننىڭ اقپاراتتىق قىزمەتى مەن بەلسەندىلىگىن ۇيلەستىرۋ جانە باقىلاۋ; مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىستاردى جوسپارلاۋ جانە مەملەكەت بولگەن قاراجاتتىڭ تيىمدىلىگىن  تالداۋ; وتاندىق باق-تى ەكونوميكانىڭ قازىرگى زامانعى سەگمەنتى رەتىندە دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا جانە يننوۆاتسيا تارتۋ; ەلەكتروندى جانە ءباسپاسوز كەڭىستىگىندەگى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وتاندىق اقپاراتتىق ونىمدەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ; داعدارىستىق كوممۋنيكاتسيالاردىڭ بارىنشا پارمەندى مودەلىن قۇرۋ; حالىقپەن، سونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل ارنالارىن قامتاماسىز ەتۋ» (http://www.akorda.kz/).

 ياعني، ەلباسىنىڭ جاڭا ۆەدوموستۆو الدىنا قويىپ وتىرعان مىندەتتەرى ءىرى جۇيەلىك وزگەرىستەرگە جول اشپاق. ويتكەنى وسى سالادا جۇيەلىك داعدارىستاردىڭ بىرقاتار بەلگىلەرى كورىنىس بەرە باستادى. ەلدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنىڭ السىزدىگى، سىرتقى اقپاراتتىق ىقپالدارعا قارسى تۇرارلىق، تويتارىس بەرەرلىك تەتىكتەردىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بولماۋى، ۇلتتىق اۋديتوريانىڭ گەتەروگەندىك سيپات الۋى جانە ۇلتتىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جۇيەسى قىزمەتىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ تومەندىگى، ت.ب. جايلار ماسەلەنى اۋقىمدى تۇرعىدان قاراستىرىپ، جۇيەلىك شەشىمدەردى ىسكە اسىرۋدى تالاپ ەتەدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنىڭ وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى (باق) سالاسى بويىنشا ستراتەگيالىق باعىتىن تۇجىرىمداۋعا قاتىستى بىرقاتار ۇسىنىستارىمىزدى ءبولىسۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

1. ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق باق جۇيەسىن قازىرگى زامان تالابىنا ساي مودەرنيزاتسيالاۋدىڭ كونتسەپتۋالدىق پلاتفورماسىن قالىپتاستىرعان ءجون. ويتكەنى وسى كەزگە دەيىن باق سالاسى بويىنشا كوپتەگەن وزگەرىستەر ىسكە اسىرىلعانىمەن، ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدالعان كونتسەپتسياسى بولعان جوق (اقپاراتتىق قازاقستان -2020»، ت.ب. نورماتيۆتىك قۇجاتتاردا باق سالاسى ءىشىنارا عانا قامتىلعان). ماقسات جانە سوعان قول جەتكىزەر رەسۋرستار مەن پوتەنتسيالىمىز انىق بولماعان سوڭ، بۇل سالاداعى وزگەرىستەر نەگىزىنەن ستيحيالىق دامۋ سيپاتىندا ءجۇردى. سوندىقتان ۇلتتىق باق جۇيەسىن مودەرنيزاتسيالاۋ كونتسەپتسياسىن دايىنداۋدىڭ وزەكتىلىگى ايقىن.

جاسىراتىنى جوق، ءبىز ءالى كۇنگە پوستسوۆەتتىك قالىپتان تولىقتاي ارىلا المادىق. سوندىقتان وسىناۋ 25 جىلدىق ۋاقىتتى پوستسوۆەتتىك كەزەڭنىڭ ىقپالىنداعى ءسات دەسەك، ەندى بۇدان بىلايعى كەزەڭدى پوستسوۆەتتىك ءداۋىردىڭ اياقتالعان، جاڭا ۇلتتىق كەزەڭنىڭ باستالعان شاعى دەپ تانۋىمىز كەرەك. بۇعان ايعاق بولارلىق ايقىن دالەلدەر مەن بەلگىلەر جەتكىلىكتى. بۇل پروتسەسكە ەلدەگى ەتنودەموگرافيالىق احۋال دا وڭ اسەرىن تيگىزبەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، ەل حالقىنىڭ 40%-ىن 1991 جىلدان كەيىن ومىرگە كەلگەن ۇرپاق قۇرايدى. ونىڭ 85% - قازاقتار. دەمەك، ەل حالقىنىڭ جارتىسى – سوۆەتتىك ۇعىم-تۇسىنىكتەردەن، قالىپتاسقان قاساڭ قاعيدالار مەن قارىم-قاتىناستاردان ساناسى ازات ۇرپاق. مۇلدەم جاڭا بۋىن. ەتنودەموگرافيالىق، جاس ەرەكشەلىگى، سانالىق، ساپالىق، ۇلتتىق، مەنتالدى تۇرعىدان العاندا، بۇلار – جاڭا رەفورمالارعا دايىن ۇرپاق. سونىمەن قاتار، بۇل بۋىننىڭ ينتەرنەت زامانىندا، اقپاراتتىق قوعام جاعدايىندا، جەلىلىك قارىم-قاتىناس (سەتەۆايا كوممۋنيكاتسيا) ۇستەمدىك ەتكەن شاقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، وندا سوۆەتتىك داۋىردە قالىپتاسقان باق جۇيەسىنىڭ بۇدان بىلايعى كەزەڭدە جۇرتشىلىق سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. جاڭا قۇبىلىستاردى، جاڭا سانانى، بالاما اقپارات كوزدەرى مول سالانى بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان تارتىپپەن رەتتەۋ جانە باسقارۋ اقىلعا سىيىمسىز جانە ول اقىر سوڭىندا جۇيەنىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.

سونداي-اق، مەملەكەتىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان «بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما» الداعى ۋاقىتتا پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك باسقارۋ نىسانىنا، ياعني «ۇجىمدىق باسقارۋ» نىسانىنا كوشەتىنىمىزدى اڭعارتادى. وسىعان وراي ەندىگى كەزەكتە ەلىمىزدە بيلىك پەن قوعام اراسىندا ۆەرتيكالدى قارىم-قاتىناستان گوريزونتالدى قارىم-قاتىناستىڭ باسىمدىق تانىتاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. دەمەك، جەلىلىك قارىم-قاتىناس وسىعان اكەلەدى.

جەلى (سەت) تەك حابار تاراتۋ، حابار الىسۋ، كوممۋنيكاتسيا قۇرالى عانا ەمەس، ول – جاڭا فيلوسوفيا، جاڭا سۇرانىستار، جاڭا قارىم-قاتىناس مادەنيەتى. وسىعان وراي بۇل پروتسەسس ەلدە جاڭا كوممۋنيكاتسيالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا العىشارت جاساۋى مۇمكىن. مەملەكەتىمىزدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان «ەلەكتروندى ۇكىمەت» جوباسى، ت.ب. – وسى باعىتتاعى يگى قادامدار.

وسى جاعدايدى جانە الەمدىك ترەندتەردى ەسكەرە وتىرىپ، اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات الداعى ۋاقىتتا مىناداي كونتسەپتتەرگە نەگىزدەلگەنى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز:

- مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىنان مەدياساياساتقا كوشۋ;

- ءار الۋاندىلىقتىڭ ۇيلەسىمدى بىرتۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋ;

- سەنىمگە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناس ورنىقتىرۋ;

- ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ;

- اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك جانە اشىقتىق;

- كوللابوراتسيالىق مادەنيەت ەلەمەنتتەرىن ەندىرۋ.

وسىندا كەلتىرىلگەن جانە باتىس الەمىندە (ەۋروپا، اقش) سوڭعى كەزدەرى كەڭىنەن تارالىپ وتىرعان بۇل قاعيداتتار قازاقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىندا بۇرىننان بار جانە ءالى كۇنگە بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان جۇيە قۇراۋشى قۇندىلىقتار ەكەندىگىن ەسكە العان ارتىق بولمايدى.

جالپى، الەمدىك تاجىريبەدە ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدىڭ مىناداي ساتىلارى قولدانىلادى:

- تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ستراتەگياسى (ستراتەگيا ۆىجيۆانيا);

- ينەرتسيالىق ستراتەگيا (ينەرتسيوننايا ستراتەگيا);

- ماقساتتى ستراتەگيا (ستراتەگيا دوستيجەنيا);

- ۋاقىتتى ۇتىپ، قارىشتاۋ ستراتەگياسى (ستراتەگيا وپەرەجەنيا).

ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق سالاسىنداعى احۋالىن بارلاپ قاراساق، ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە زامان تالابى تۋىنداتقان سۇرانىستارعا ساي كەزەڭدىك شارالاردى جوسپارلاۋ ارقىلى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ مەن ينەرتسيالىق جوسپارلاۋ دەڭگەيىندە جۇرگەنىمىز بايقالادى. سوندىقتان ءبىز قازىرگى كەزدە الدىمىزدان اشىلىپ وتىرعان وسىنداي مۇمكىندىكتەر ءساتىن پايدالانا وتىرىپ، وزگە ەلدەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن ەسكى سۇرلەۋلەرى مەن سوقپاقتارىن شيىرلاي بەرمەي، ۋاقىتتان مويىن وزدىراتىن ءوز جولىمىزدى تاڭداعانىمىز جانە ونى باتىل دا تاباندى تۇردە ىسكە اسىرعانىمىز ابزال.

2. باق سالاسىنداعى جۇيە قۇراۋشى ۇعىم – «بۇقارالىق اقپارات قۇرالى» (باق) تەرمينىن قايتا قاراپ، باسقاشا جاڭا اتاۋ بەرۋ. ويتكەنى «باق» تەرمينى سوۆەتتىك كەزەڭدە قالىپتاستىرىلعان ۇعىم. مۇندا «باق» اۆتوريتارلىق تەورياعا نەگىزدەلىپ، نەگىزىنەن ۇگىت-ناسيحات، تاربيەلەۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلادى. ياعني، مۇندا «باق» ءبىر جاقتى جوعارىدان تومەن اقپارات تاراتاتىن قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقارادى. ناقتىراق ايتقاندا، بۇل رەتتە بيلىك پەن سوتسيۋم قارىم-قاتىناسى، كوممۋنيكاتسيا «سۋبەكت-وبەكتىلىك» باسقارۋ پاراديگماسى سحەماسى بويىنشا قۇرىلادى. ال باتىس ەلدەرىندەگى «ماسسمەديا» ۇعىمى «دەلدال»، «ارالىق بۋىن» ۇعىمى رەتىندە قاراستىرىلىپ، ەكى جاقتى تەڭ قارىم-قاتىناستى بەينەلەيدى. مۇنداي قارىم-قاتىناس ليبەرتارياندىق تەورياعا نەگىزدەلىپ، ازاماتتىق قوعامداعى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ساي گوريزونتالدى ءتىل قاتىسۋعا، سۇحباتقا قۇرىلادى. بۇل قارىم-قاتىناس «سۋبەكت-سۋبەكت» پاراديگماسىنا سۇيەنەدى.  قازىرگى دامىعان ەلدەردەگى نەگىزگى كوممۋنيكاتسيالىق مودەل رەتىندە وسى ۇلگى ەسەپتەلەدى. قازاقستاندا وسى اتالعان مودەلگە كوشۋ پروتسەسى جۇرۋدە، سوعان ساي قۇقىقتىق العىشارتتار دا قالانعان. بىراق ەلىمىزدەگى ناقتى ءومىر شىندىعى ءالى كۇنگە ەكى مودەلدىڭ اراسىندا جۇرگەنىمىزدى، ياعني ارالىق مودەل ساتىسىندا تۇرعانىمىزدى كورسەتەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءداستۇرلى كوممۋنيكاتسيا ۇلگىسى ءبىر باعىتتى قارىم-قاتىناس بولىپ سانالادى. ال ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋىنا وراي ەكى باعىتتى نەمەسە قوس تاراپتى قارىم-قاتىناس ۇلگىسى پايدا بولدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ەكى مودەل دە كوپشىلىك (ماسسوۆىي) كوممۋنيكاتسيانىڭ ۇزدىك ۇلگىسى بولا المايدى. ادام، قاۋىم، قوعام تابيعاتىنان تۋىندايتىن تابيعي قاجەتتىلىكتەرگە تولىقتاي جاۋاپ بەرە المايدى. قازىرگى كەزەڭدە عىلىمي جۇرتشىلىق اراسىندا وسى ماسەلە بويىنشا بىرقاتار ىزدەنىستەر ءجۇرىپ جاتقانىمەن، ءبىراۋىزدان مويىندالعان ءباتۋالى بايلام جاسالعان جوق. قالاي بولعاندا دا، سوۆەتتىك «باق» اتاۋىنان جانە ودان تۋىندايتىن قارىم-قاتىناس ۇلگىسىنەن بويدى اۋلاق سالۋ – قوعام قاجەتتىلىگى.

2009 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭىنا باق انىقتاماسىنا قاتىستى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا سايكەس بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ بارلىعى باق-قا جاتقىزىلدى. دەمەك، وسى انىقتاماعا ساي ينتەرنەتتەگى بارشا ارەكەت كورىنىسى باق، ال وندا قانداي-دا ءبىر جازبا جاساعان، تاراتقان جانداردىڭ بارلىعى بىردەي جۋرناليستكە اينالماق. ال باق تۋرالى زاڭدا جۋرناليستكە بەلگىلى ءبىر كەپىلدىكتەر قاراستىرىلعان. ولاي بولسا، ينتەرنەت كەڭىستىگىندە ارەكەت ەتكەن كەز-كەلگەن تۇلعانى سول كەپىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس جانە ول كاسىپقوي ءجۋرناليستىڭ دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ، تاراتىلاتىن بۇقارالىق اقپاراتتىڭ ساپاسىن تومەندەتۋگە اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان بۇل ماسەلە قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى.

سونداي-اق، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار قارقىندى دامۋ كەزەڭىندە پايدا بولعان كونۆەرگەنتتىك جۋرناليستيكا جاعدايىندا قازىرگى باق انىقتاماسى ۇعىمدى تولىق قامتاماسىز ەتە المايدى. بۇل رەتتە ەۋروپالىق كەڭەس ەلدەرىنىڭ بايلانىس جانە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا مينيسترلەرىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىندا (2009, رەيكياۆيك) باق ۇعىمىن جاڭاشا ءتۇسىنۋ تۋرالى ورتاق تۇجىرىم جاسالعان. ءسويتىپ، 2011 جىلى 21 قىركۇيەكتە ەۋروپا كەڭەسىنە مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ مينيسترلەر كوميتەتى ينتەرنەتتەگى اقپاراتتىق رەسۋرستى باق (جاڭا مەديا) رەتىندە ساناۋ ءۇشىن ەسكەرۋگە ءتيىس مىناداي التى سيپاتتاما ۇسىندى:

1) باق رەتىندە قىزمەت ەتۋ نيەتى;

2) ماقساتى جانە نەگىزگى مىندەتتەرى;

3) رەداكتسيالىق باقىلاۋ;

4) كاسىپقوي ستاندارتتار;

5) قامتيتىن اۋديتورياسى جانە تارالۋ اۋماعى;

6) قوعامنىڭ قالاۋى (قولجەتىمدىلىك، پىكىر الۋاندىعى، سەنىمدىلىك، اشىقتىق).

وسىندا قامتىلعان بەلگىلەرمەن ءىشىنارا كەلىسە وتىرىپ، مۇنى گلوبالدى جانە لوكالدى ەرەكشەلىكتەرگە ساي تولىقتىرا وتىرىپ، باق اتاۋىنا بالاما تەرمين ۇسىنۋ جانە ونىڭ انىقتاماسىن تۇجىرىمداۋ وزەكتى مىندەت دەپ ەسەپتەيمىز. ءساتتى اتاۋ تۇجىرىمدالعانعا دەيىن ءداستۇرلى باق تەرمينىن پايدالانا تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.

 3. باق سالاسىن قۇقىقتىق رەتتەۋدى جەتىلدىرۋ – كوديفيكاتسيا پروتسەسىن قولعا الۋ. ەلىمىزدە سوڭعى جيىرما بەس جىل ىشىندە باق سالاسىن رەتتەۋگە باعىتتالعان كوپتەگەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلداندى، مول تاجىريبە جيناقتالدى. ەندىگى كەزەكتە باق سالاسىنا قاتىستى قولدانىستاعى بۇكىل نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى عىلىمي ساراپتامادان وتكىزىپ، ارتىق-كەم تۇستارىن زەردەلەۋ قاجەت. بىرقاتار زاڭ نورمالارىنىڭ ورىندالۋ جانە ورىندالماۋ جاي-كۇيى، سەبەپتەرى، قۇقىقتىق تۇرعىدان رەتتەلمەي قالعان قۇبىلىستار، سالالىق زاڭداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قايشىلىقتارى، ت.ب. ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ، الىنعان ناتيجەلەر نەگىزىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سالاسىن رەتتەيتىن جاڭا «كوپشىلىك (بۇقارالىق) اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالار كودەكسى» ازىرلەنۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.

بۇل ورايدا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ماڭىزدى ءبىر ماسەلە – سالانى تولىقتاي قاتاڭ رەتتەپ، ونى قاساڭ قالىپقا سالىپ تۇيىقتاپ قويماۋ قاجەت. ياعني، ونىڭ زامانمەن بىرگە دامۋىنا، باسقاشا سيپاتتا وزگەرۋىنە جول اشىپ، يكەمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىندەي ساڭىلاۋلار قالدىرعان ورىندى.

4. باق-تى سالا (وتراسل) رەتىندە قاراپ، ونى قۇقىقتىق نورمالارمەن بەكىتۋ. بۇل ەلباسىنىڭ جاڭا مينيسترلىك الدىنا قويعان جوعارىداعى «وتاندىق باق-تى ەكونوميكانىڭ قازىرگى زامانعى سەگمەنتى رەتىندە دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا جانە يننوۆاتسيا تارتۋ» دەگەن تالابىنان تۋىنداپ وتىر. بۇل ماسەلە ەرەكشە ماڭىزعا يە. باق-تىڭ ەكونوميكانىڭ ءبىر سەكتورى، وزىندىك ەرەكشەلىگى بار سالاسى ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى.

سالا تۋرالى قالىپتاسقان كلاسسيكالىق انىقتاماعا جۇگىنسەك، سالا – ءبىر تيپتەس تاسىلدەرمەن ءبىر تەكتەس ءونىم وندىرەتىن كاسىپورىندار جيىنتىعى. وسى انىقتاماعا سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى بارشا باق جيىنتىعىنىڭ ءبىرتۇتاس سالا قۇرايتىنىن بايقايمىز. ياعني، ولار بىردەي تاcىلمەن بىرتەكتەس ءونىم – اقپاراتتىق ءونىم (تاۋار جانە قىزمەت) وندىرەتىنىن كورەمىز. دەمەك، باق-تى سالا رەتىندە قاراپ، ونى لەگيتيمدەۋگە تولىق نەگىز بار. الايدا، جوعارىدا ەلباسى كەلتىرگەن مىندەتتەگى «ينۆەستيتسيا جانە يننوۆاتسيا تارتۋدى» ەلدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە شەتەلدىكتەردى تارتۋ قاجەت دەپ جاڭساق ءتۇسىنىپ، قاتەلىكتەرگە ۇرىنۋعا بولمايدى. ونسىزدا ەلىمىزدىڭ قازىرگى كەزدەگى اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە كورشى ەلدىڭ باق ونىمدەرى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعانى از ەمەس.

قازاقستاندا 1991 جىلى قابىلدانعان تۇڭعىش باق تۋرالى زاڭدا پىكىر ەركىندىگى مەن جەكە مەنشىككە قۇقىق بەرىلگەنى ايان. وسى نورما نەگىزىندە ەلىمىزدەگى باق جۇيەسىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. جەكەلەگەن ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ باق ۇيىمداستىرۋىنا، قۇرىلتايشى بولۋلارىنا جول اشىلدى. ءسويتىپ، باق سالاسىن نارىقتىق قاتىناستارعا ساي دامىتۋ جوباسى ىسكە قوسىلدى. سول كەزگە دەيىن مەملەكەتتىك، پارتيالىق باق قانا بولسا، ەندىگى كەزەكتە ءارتۇرلى قۇقىقتىق-ۇيىمدىق نىسانداعى باق-تار كوبەيدى. جارناما نارىعى پايدا بولدى. سوعان سايكەس وسى سالادا ءىرى قارجى اينالىمى ىسكە قوسىلدى. سونداي-اق، باق-تىڭ تيپولوگيالىق قۇرىلىمى دا ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى.

باق نارىعى قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتتارى جاسالىپ، ونىڭ بەلگىلەرى ورنىعا باستاعانىنا قاراماستان، ءتۇرلى وبەكتيۆتى-سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن ەلدە نارىقتىق زاڭدىلىقتارعا تولىقتاي ساي كەلەتىن باق نارىعى جۇمىس ىستەيدى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعى سىيىمدىلىعىنىڭ تارلىعى جانە ەلدىڭ گەوگرافيالىق اۋماعىنىڭ كەڭدىگى، نەگىزگى اۋديتوريانىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىنىڭ تومەندىگى مەن وتاندىق باق-تىڭ نارىقتىق قاتىناستارعا تولىققاندى يكەمدەلە الماۋى، باق-تىڭ ءتيىمدى  بيزنەس-مودەلىنىڭ قالىپتاسپاۋى سەكىلدى بىرقاتار فاكتورلار اسەرىنەن كوپتەگەن باق-تىڭ ەكونوميكالىق دەربەستىككە قول جەتكىزە الماۋ قيىندىقتارى مەملەكەت پەن باق اراسىندا پاتەرناليستىك جانە پروتەكتسيونيستىك قارىم-قاتىناستى كۇشەيتە ءتۇستى. سول سەكىلدى بىرقاتار باق ءىرى بيزنەس-قۇرىلىمدارىنىڭ ىقپالىنا تۇسۋىنە الىپ كەلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە باق سالاسىندا كونتسەنتراتسيا مەن حولدينگتەندىرۋ ۇدەرىسى ارتىپ، باق مونوپولياسىنىڭ بەلگىلەرى ايقىن كورىنە باستادى.

باق نارىعىنداعى قارجىلىق كورسەتكىشتەرگە كوز جۇگىرتسەك، ءبىر عانا 2009 جىلى جارناما نارىعى 134 ملن. اقش دوللارىن قۇراعانىن جانە ونىڭ تمد ەلدەرى ىشىندە رەسەي مەن ۋكراينا نارىعىنان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇرعانىن، ال قۇقىقتىق مەديا ورتالىقتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2009 – 2014 جىلدار ارالىعىنداعى مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىس بويىنشا بولىنگەن قاراجاتتىڭ جيىنتىق كولەمى – 104,7 ملرد. تەڭگە بولعانىن كورەمىز.

مۇنىڭ بارلىعى دا، ەلدە باق-تىڭ 1991 جىلدان كەيىن سالا رەتىندە جۇمىس ىستەگەنىن، بىراق ونىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدان لەگيتيمدەلمەگەنىن كورسەتەدى. سونىڭ سالدارىنان وسى سالادا مىناداي بىرقاتار ماسەلەلەر ورىن الدى:

         - اقپاراتتىق قۇقىقتىق جۇيە سالالىق ەرەكشەلىكتەر مەن قارىم-قاتىناستاردى تولىق قامتىمادى، ياعني ەلدە جالپىعا تۇسىنىكتى اقپاراتتىق «ويىن ءتارتىبى» قالىپتاستىرىلمادى;

         - سالانىڭ ناقتى ماقساتى ايقىندالمادى;

         - سالالىق ستاتيستيكا ناقتى بولمادى. باق سالا رەتىندە قاراستىرىلماعاندىقتان، وسى سالا بويىنشا ستاتيستيكالىق جۇمىستار جۇيەلى جۇرگىزىلمەدى، بىرنەشە ورگان ءبىر-ءبىرىن قايتالادى جانە ولاردىڭ مالىمەتتەرىندە الشاقتىق پايدا بولدى (مىسالى، ۇلتتىق ستاتيستيكا اگەنتتىگى، اقپارات مينيسترلىگى، قازاقستان ۇلتتىق كىتاپ پالاتاسى، قالالىق، وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارمالارىنىڭ باق مونيتورينگى بولىمدەرى، ت.ب.);

         - باق تيپولوگياسىنىڭ جاڭا كلاسسيفيكاتورى قالىپتاسپادى;

         - باق-تىڭ ءتيىمدى بيزنەس-مودەلى قالىپتاسپادى;

         - باق-تىڭ سالالىق كاسىپتىك ستاندارتتارى تولىققاندى قالىپتاسپادى;

         - جارناما نارىعىندا قاراجاتتىڭ دۇرىس جانە ءادىل ءبولىنۋ تەتىگىنىڭ تولىققاندى بولمادى;

         - باق ىقپال ەتۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلىپ، باق مونوپولياسى بەلگىلەرىنىڭ كورىنىس بەردى;

         - قوعامدىق باق قۇرىلمادى;

         - باق قۇرىلتايشىلارى تۋرالى مالىمەتتىڭ ايقىن بولمادى، ت.ب.

وسى كەلتىرىلگەن جايتتەردى ەسكەرە وتىرىپ، باق-تى سالا رەتىندە قۇقىقتىق تۇرعىدان لەگيتيمدەندىرۋ اياسىندا مىناداي ماسەلەلەردى قولعا العان ءجون دەپ ەسەپتەيمىز:

         - مەملەكەتتىك سالالىق باسقارۋ ورگانىن قۇرۋ (مۇنداي قۇرىلىم قۇرىلدى – قر اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى);

         - سالالىق ماقساتتى انىقتاۋ جانە ناقتىلاۋ;

         - سالالىق تالداما ورتالىعىن قۇرۋ;

         - سالالىق كاتەگوريالىق-ۇعىمدىق اپپارات قالىپتاستىرۋ;

         - سالالىق كاسىپتەر انىقتامالىعىن ءتۇزۋ;

         - سالالىق دامۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ;

         - سالالىق كاسىپوداق قۇرۋ;

         - قوعامدى باق ارقىلى ءارتۇرلى ىقپال ەتۋشى كۇشتەردىڭ مانيپۋلياتسياسىنان قورعايتىن سالالىق رەتتەۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ;

         - سالالىق قۇقىقتىق، عىلىمي-تالداۋ، كادرلىق، ەكونوميكالىق، ينفراقۇرىلىمدىق پلاتفورمالار قالىپتاستىرۋ;

         - سالالىق بىرىڭعاي ستاتيستيكالىق كلاسسيفيكاتور ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ;

         - سالالىق ۇلتتىق كاسىپقوي ستاندارتتار ازىرلەۋ، قالىپتاستىرۋ جانە قولدانىسقا ەندىرۋ;

         - مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىس بەرۋ مودەلىن قايتا قاراۋ.

بۇل رەتتە «ۇلتتىق اقپاراتتىق (مەديا) قور» قۇرىپ، مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىسقا بولىنەتىن قاراجاتتى، باسقا كوزدەردەن تۇسەتىن ينۆەستيتسيالىق قاراجاتتى، ت.ب. وسى قورعا شوعىرلاندىرىپ، ونى وتاندىق كونتەنتتى دامىتۋعا ءادىل، اشىق جانە نارىقتىق زاڭدىلىقتارعا ساي ءبولۋ جۇيەسىن قولعا العان ورىندى. ال اتالعان قور قاراجاتىن باسقارۋدى قۇرامىنا مەملەكەتتىك ۋاكىلەتتى ورگان مەن سالالىق قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى، ازاماتتىق قوعام تۇلعالارى ەنگىزىلە وتىرىپ قۇرىلاتىن «ۇلتتىق باق جونىندەگى كەڭەس» اتقارعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز;

         - سالالىق ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋ;

         - سالالىق مونوپولياعا جول بەرمەۋ تەتىكتەرىن ەندىرۋ;

         - جارناما بيرجاسىن قۇرۋ;

         - سالالىق اقپاراتتىق بىرتۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋ تەتىكتەرىن ويلاستىرۋ;

         - ۇلتتىق ءبىرتۇتاس اۋديتوريا قالىپتاستىرۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ جانە ەندىرۋ;

         - سالالىق ۇلتتىق مەدياولشەۋ (مەديايزمەرەنيە), مەديارەيتينگ جۇيەلەرىن ازىرلەۋ جانە قولدانىسقا ەندىرۋ. بۇل رەتتە وتاندىق باق رەيتينگىمەن نەگىزىنەن شەتەلدىك ۇيىمدار اينالىساتىنىن، ولاردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ بىرجاقتى بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان ۇلتتىق مەدياولشەم جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ جانە وتاندىق مەديارەيتينگتىك ۇيىم قۇرۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل شارالار وتاندىق مەديا سالاسىن سىرتقى ىقپالداردان قورعاۋعا، باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋعا جانە سالانىڭ كاسىپقويلىق سيپات يەلەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى;

         - ۇلتتىق باق جۇيەسىندە قوعامدىق باق سەكتورىن قاراستىرۋ;

         - ۇلتتىق باق جۇيەسىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ – قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىق تانىتۋىنا بارىنشا جاعداي تۋدىرۋ، قازاق تىلىندەگى كونتەنتتىڭ كوبەيۋىن، ساپاسىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن ىنتالاندىرۋشى ءىس-شارالار كەشەنىن قولعا الۋ. بۇل رەتتە ەل اۋماعىنا سىرتتان كىرەتىن بۇكىل اقپاراتتىق ونىمگە ونىڭ قازاقشا اۋدارماسىنىڭ بولۋى تالاپ ەتىلۋى قاجەت. سونداي-اق، ەلىمىزدەگى ءتىل زاڭىنىڭ تالابىن ورىنداماعان باق-تارعا قاتاڭ شارا قولدانۋ كەرەك;

         - سالالىق كورسەتكىشتەر، رەتتەگىشتەر جانە ينديكاتورلار جۇيەسىن ازىرلەۋ جانە ەندىرۋ;

         - وتاندىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتى كەڭەيتىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە ۇشتاستىرۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋ، ت.ب.

5. باق ماسەلەلەرى جونىندەگى سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ (عىلىمي مەكەمە اتاۋى ناقتىلاۋدى تالاپ ەتەدى). مۇنداي ينستيتۋت تمد ەلدەرىندە جوق. جوعارى وقۋ ورىندارى جانىندا زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن ينستيتۋتتار، جەكەلەگەن ورتالىقتار مەن عىلىمي مەكەمەلەر بولعانىمەن، اكادەميالىق ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن قۇرىلىم كەزدەسپەيدى. اتالعان سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بۇكىل سالالىق اقپاراتتى جيناقتايتىن جانە پايىمدايتىن ورتالىق بولادى. مۇنداي سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرماي، سالانىڭ تولىققاندى قىزمەت ەتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس.

6. قازاقستان قوعامىندا قالىپتاسقان پاراللەلدى الەمدى (قازاق جانە ورىس ءتىلدى باق) مەملەكەتتىك ءتىلدى وزەك ەتىپ، تۇتاستىرۋعا باعىتتالعان  شارالاردى ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ. جاسىراتىنى جوق، قازاقستاندا باق سالاسىندا (وكىنىشكە قاراي، تەك باق سالاسى ەمەس، بارلىق سالادا دەۋگە بولادى) قازاق جانە ورىس تىلىندە جۇمىس ىستەيتىن ەكى ءتۇرلى الەم قالىپتاستى. ولاردىڭ اقپاراتتىق كۇن تارتىپتەرى، مازمۇندارى، ۇستانعان باعىتتارى ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم بولەك، مۇلدەم بوتەن ەكى ەلدىڭ باق-تارى سەكىلدى قىزمەت ەتەدى. اسىرەسە، ورىس ءتىلدى باق-تاردىڭ رەسەيشىل باعىت ۇستانىپ، ەل مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىن اقپارات تاراتۋى كۇننەن كۇنگە ۇدەپ بارادى. بۇل تۇبىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن، اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن تەرىس قۇبىلىس دەپ سانايمىز. سوندىقتان ۇلتتىق ءبىرتۇتاس اۋديتوريا قالىپتاستىرۋ، ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىكتى ساقتاۋ، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ تەتىكتەرىن ازىرلەپ، ەندىرۋ قاجەت.

7. قازاقستاننىڭ ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا مەدياساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان مەديا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جولعا قويۋ. سونداي-اق، مەدياساۋاتتىلىقتى كوتەرۋگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرۋ ءىس-شارالارىن جالپى حالىق اراسىندا دا تاراتۋ تەتىكتەرىن ويلاستىرعان ءجون.

البەتتە، ءبىز قازىرگىدەي اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار زامانىندا ەركىن اعىلعان اقپاراتتى تۇمشالاپ وتىرا المايمىز. سوندىقتان كەيبىر كەلەڭسىز سىرتقى ىقپالدارعا قارسى ەل ازاماتتارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق-رۋحاني يممۋنيتەتىن كۇشەيتۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن جاپاي مەدياساۋاتتىلىق جانە مەديابىلىم فاكۋلتاتيۆىن جانە اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ كەشەندى شارالارىن جۇزەگە اسىرعان ورىندى.

مەدياساۋاتتىلىققا قول جەتكىزگەن ءاربىر ازامات، ەڭ الدىمەن، مەدياقۇرالداردى ساۋاتتى پايدالانۋدى مەڭگەرەدى جانە ونىڭ ءمانيپۋلياتيۆتى ىقپالىنا تۇسپەيدى. شىنايى اقپارات پەن ءمانيپۋلياتيۆتى ماقسات كوزدەگەن دەسترۋكتيۆتى اقپاراتتىڭ اراجىگىن ايىرا الادى. سونىمەن قاتار، ەلدە اقپاراتتىق قوعامنىڭ ورناۋىنا، جەلىلىك مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، مەدياونىمدەردىڭ تارالۋىنا، ءسويتىپ ساۋاتتى، زياتكەرلىك دەڭگەيى جوعارى اۋديتوريانىڭ ارتۋىنا قول جەتكىزەمىز. بۇل ءوز كەزەگىندە مەدياقۇرالداردىڭ دا جەتىلۋىنە، كونتەنتتىڭ كوبەيۋى مەن ساپاسىنىڭ ارتۋىنا، مەديانارىقتىڭ جۇمىس ىستەۋىنە اسەر ەتەدى. ياعني، بۇنداي شارانىڭ مۋلتيپليكاتيۆتى ەففەكتى وسىدان كورىنەدى.

وسىندا كەلتىرىلگەن ۇسىنىستار ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق باق سالاسىنىڭ تولىققاندى قالىپتاسىپ، لەگيتيمدى تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە، ۇلتتىق اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىن نىعايتۋعا، باق سالاسىنىڭ ساپالىق دامۋىنا وڭ اسەرى تيەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

 نۇرلان اسقاروۆ،  

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz