جەرگە قاتىستى داۋدىڭ ۋشىعۋى قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ موبيليزاتسيالانىپ جاتقانىن ايقىن كورسەتتى. موبيليزاتسيا – ۇلتتىق ماسەلەلەردى، ونىڭ سيمۆولدارىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن، ءتىلى مەن ءدىنىن ساياسي تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ، جۇمىلۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل – تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى كەزەڭدە قازاقتاردىڭ ەكىنشى رەت جۇمىلۋى. ءبىرىنشى كەزەڭ جەلتوقسان وقيعاسىنان سوڭ باستالىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان بىرەر جىل وتكەن سوڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن اياقتالعان. سول كەزدە باس كوتەرگەن «ازات»، «الاش»، «جەلتوقسان» سياقتى قوزعالىستار قازاقتاردىڭ وتارلىقتان قۇتىلىپ، ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋى جولىندا كۇرەستى. باس كوتەرەر ازاماتتار عانا ەمەس، جالپى قوعام تاريحتىڭ قايتا جازىلۋىن، ۇلتتىق سيمۆولداردىڭ قالپىنا كەلۋىن، ءتىلدىڭ، ءدىننىڭ قايتا وركەن جايۋىن تالاپ ەتتى. سول تۇستا ءاربىر گازەت، جۋرنال ۇلتتىڭ «ولگەنىن ءتىرىلتىپ، وشكەنىن جاعۋشى» ميسسياسىن اتقارىپ قالۋعا تىرىستى.  كەڭەس وداعى تاراعان سوڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان ەليتانى قازاق قوعامى ءوز باسشىلارى، ءوز ۇلتىنىڭ كوسەمدەرى دەپ قابىلداپ، سولارعا سەنىم ارتتى.

قازاقستانداعى ۇلتتىق ماسەلەلەردى زەرتتەگەن سىرت كوز – شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ بارلىعى ەلدە ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بىرتىندەپ قۇرىلىپ جاتقانىن سەنىمدى تۇردە ايتادى. بيلىكتە قازاق ەليتاسىنىڭ وتىرعانىنان باستاپ ساياسات پەن مادەنيەت، دەموگرافيا مەن تاريح سالالارىنداعى بارلىق تەندەنتسيالار قازاقستاننىڭ تۇبىندە ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالاتىنىنان حابار بەرەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شەتەلدەردەن 1 ميلليون قازاقتىڭ ەلگە ورالعانى نەگە تۇرادى؟ مارتا بريلل ولكوتت، ەدۆارد شاتس، مارلين لارۋەلل سياقتى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىن ساراپتاپ كورسەك، بۇعان كوز جەتكىزۋ وڭاي.

سوعان قاراماستان، قازاق قوعامىندا سوڭعى جىلدارى قوزعالىپ جاتقان ماسەلەلەردى تالداساق، ولاردىڭ كوپشىلىگى بوتەن ەلدىڭ اۋماعىندا ۇرەيمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان دياسپورانىڭ ارەكەتتەرىنە ۇقسايدى. ءوز مەملەكەتىندە وتىرسا دا ءوز ءتىلىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلىپ قالۋدان قورقۋ ۇردىسكە اينالدى. قيسىنعا سالىپ قاراساق،تولقۇجاتىنا ءوز ۇلتىن جازعىزۋعا 11 ميلليون قازاق ەمەس، باسقا ازشىلىق وكىلدەرى كوبىرەك مۇددەلى بولۋى ءتيىس. بىراق، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىنە قاۋىپ تونەدى دەپ قازاقتار الدىمەن دابىل قاقتى.  ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىناسىنا قاتىستى داۋ تۋعاندا قازاقتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىگى بايقالدى، كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە قاتىستى اڭگىمە شىققاندا قازاقتار «ساياسي ەليتا ۇلتتىڭ سيمۆولدارىن قورعاماي وتىر» دەپ نارازىلىق تانىتتى. شيرەك عاسىر ىشىندە ولاردىڭ ۇستانىمى نەگە بۇلايشا وزگەردى؟ بۇعان ءۇش سەبەپ بار.

بىرىنشىدەن, ۇلتتىڭ ساناسى تولىق وتارسىزدانعان (دەكولونيزاتسيالانعان) جوق.  قازاقتار كەشەگى الاش زيالىلارىنىڭ يدەيالارىن جاڭعىرتىپ، كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ازابىن رەسەيدىڭ وزبىر وتارشىل ساياساتىنىڭ كەسىرى دەپ ءتۇسىندىرۋدى، جەدەل وزگەرىستەردى قالادى. ەگەر وكىمەت كوپشىلىكتىڭ ىعىنا جىعىلىپ،  تاريحتى ۇلتتىق تۇرعىدان جازىپ، اشارشىلىقتى «ستالين جاساعان قىزىل قىرعىن» دەپ ەمەس، «رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى» دەپ تۇسىندىرسە، وندا ەل ىشىندە دە، ماسكەۋمەن اراداعى قارىم-قاتىناستا دا كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىندايتىن ەدى. ياعني، قازاق ۇلتى مەن رەسمي بيلىكتىڭ تاريحتى قايتا ينتەرپرەتاتسيالاۋعا قاتىستى ۇستانىمدارى سايكەس كەلمەدى. بيلىكتىڭ ۇلكەن  كەمشىلىگى – يدەولوگيالىق ساياسات كەڭەس داۋىرىندەگى جاساندىلىقتى «مۇراعا» الىپ قالدى، ءسويتىپ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ جاتقانىنا ەلدى سەندىرە المادى. «قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى» سياقتى مەرەكەلەردى تويلاۋ ءار ۇلتتىڭ كيىمىن كيىپ، ءبيىن بيلەۋمەن شەكتەلدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەكلاراتيۆتى شارالار وتكىزىپ، ءتۇرلى ساياسي ناۋقانداردى «زاڭداستىرۋ» كەزىندە عانا كادەگە جارادى. ياعني، تاريح پەن مادەنيەت كوبىنە بيلىكتىڭ يدەولوگيالىق قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋ ءۇشىن عانا پايدالانىلدى.  تاريحتىڭ جارقىن تۇستارىن ۇلتتى ۇيىستىرۋ، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ ماقساتىنا قولدانۋعا بولار ەدى. بۇل قازاقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەپ قانا قويماي، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق قوعامىنا ينتەگراتسيالانا تۇسۋىنە جاردەمدەسەر ەدى.

ەكىنشىدەن، التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق، قازاقتار ساپالى ۋرباندالعان، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتقا اينالا الماي كەلەدى. قازاقتىڭ التىن بەسىگى – اۋىلدار كۇيرەدى، اۋىل شارۋاشىلىعى توقىرادى، بولاشاعىن ويلاعانداردىڭ كوبى اۋىلدا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. قالاعا جوڭكىلگەن اعايىننىڭ كوبى جولى، سۋى، مادەني ورىندارى جوق اۋىلداردان ءۇي سوعىپ الدى، ەندى ءبىرازى پاتەر جالداپ نەمەسە قىمبات نەسيەگە پاتەر الىپ تۇرىپ جاتىر. «شاڭىراق»، «باقاي» وقيعالارىنىڭ جاراسى ءالى جازىلىپ بىتپەدى. 1 ميلليون مۇشەسى بار «نۇر-وتان» پارتياسى قازاقتار اراسىندا شىنايى الەۋمەتتىك بازاسىن قالىپتاستىرا العان جوق. سودان بولار، قازىر جەر ماسەلەسىن قوزعاپ جۇرگەندەر «نۇر-وتاننان» دا، باسقا پارتيالاردان دا قايىر كۇتپەيدى. سوڭعى كەزدەرى «نۇر-وتاننىڭ»، بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارىنا كەلىپ ءوز-وزدەرىن ورتەپ جاتقانداردىڭ كوبەيۋى – حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن نارازىلىعىنىڭ كورىنىسى. ءوز مەنشىگىندە ۇلتاراقتاي جەرى جوق جاستار ب.اندەرسوننىڭ سوزىمەن ايتساق، «قيالداعى» جەردى «قورعاۋ» ءۇشىن الاڭعا شىقتى. 

ۇشىنشىدەن، شىنايى دەموكراتيالىق وزگەرىستەردىڭ بولماۋى ەڭ الدىمەن قازاقتارعا كوپ كەسىرىن تيگىزدى. ا.سارسەنبايۇلىنىڭ «قازاقتى كەدەيلىكتەن قۇتقاراتىن – دەموكراتيا» دەگەنى ەستە. 1990-جىلدارى «دەموكراتيا»، ء«سوز بوستاندىعى» دەگەندەر كوسموپوليت ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ ەرمەگى سياقتى اسەر قالدىراتىن. قازاقتاردىڭ اراسىندا «تىنىشتىق بولسىن» دەگەن وي باسىم بولدى دا، دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەندەر ەلدەگى تۇراقتىلىقتى شايقالتقىسى كەلەتىن بايبالامشىلدار بولىپ كورىنگەن.

دەموكراتيا اياسىنىڭ تارىلۋى حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن بىرتىندەپ ازايتا بەردى. كەز كەلگەن قازاقتىڭ مەكتەپتە نە باسقا مەملەكەتتىك مەكەمەدە ىستەيتىن يا تۋىسى، يا كورشىسى، يا بولماسا تانىسى بار. دەمەك، بۇكىل حالىق سايلاۋدىڭ قالاي وتكىزىلەتىنىن، ادەمى كورسەتكىشتەردىڭ قالاي جاسالاتىنىن جاقسى بىلەدى. ياعني سايلاۋ – دەموكراتيالىق قوعامنىڭ كوڭىل-كۇيىن انىقتايتىن بارومەتر بولۋدىڭ ورنىنا انشەيىن ءبىر ۇرانشىل ناۋقانعا اينالعان. سوندىقتان دا سوڭعى سايلاۋلار كەزىندە قوعامدىق-ساياسي ماڭىزى بار ماسەلەلەر كوپ قوزعالعان جوق. ال ەكى ءمينيستردىڭ وتستاۆكاسىنا، قوعامدىق كوميسسيانىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلگەن سوڭعى ءبىر اي كولەمىندەگى ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ – جەر داۋى پارلامەنتتە  مۇلدە ءسوز بولعان جوق. ياعني، حالىقتان الشاقتاپ كەتكەن پارلامەنت ءوزىنىڭ فۋنكتسيالارىن تولىق اتقارا الماعاندىقتان، حالىق وكىلدەرى قاتىسقان جاڭا الاڭ قۇرۋ قاجەتتىلىگى تۋدى.

 ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا كوپ مەكەمەگە تامىر-تانىسسىز، پاراسىز جۇمىسقا تۇرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيتىن قوعامنىڭ بيلىككە، جۇيەگە دەگەن سەنىمى بارعان سايىن ازايىپ بارادى. زاڭنىڭ ۇستەمدىگىنە، سوتتىڭ ادىلدىگىنە سەنەتىندەر جوقتىڭ قاسى. ياعني، بيلىكتە قازاق ەليتاسى وتىرعانىنا قاراماستان، قازاقتار مەن وكىمەتتىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەن، قازاقتاردىڭ ءبىرشاما بولىگى تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىنداعىداي بۇل بيلىكتىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعايتىنىنا سەنبەيدى. سوندىقتان، الاش يدەياسىنا، د.قوناەۆقا دەگەن نوستالگيا باسىم. سوڭعى كەزدەرى جاڭاوزەن وقيعاسىن 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ جالعاسى دەپ سيپاتتايتىندار كوبەيدى.  ياعني، نەگىزگى باعىت – ۇلتتىق مەملەكەت ەكەندىگىنە قاراماستان، حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى ۇكىمەتتىڭ ۇلت مۇددەسىن تولىق قورعاپ وتىرعانىنا كۇمانمەن قارايدى.  ۇلتتىڭ موبيليزاتسيالانۋىنا الىپ كەلگەن نەگىزگى فاكتورلار – وسىلار.

 بۇل نەسىمەن قاۋىپتى؟ بوداندىقتا بولعان ەلدەردىڭ ۇلتتىق ساناسى تاريحي جاراقاتتار كەسىرىنەن تىم سەكەمشىل كەلەدى، بىرجاقتى تۇجىرىمدارعا، ەموتسيالىق ۇراندارعا ەلىگىپ تۇرادى. حالىق تاريحي ادىلدىكتى ورناتۋ، «كەك قايتارۋ» سياقتى يرراتسيونالدى پىكىرلەرگە كوپ بوي الدىرادى. مۇنداي كەزەڭدە حالىق ءوز مۇددەسىن قورعايدى-اۋ دەگەن تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە ءازىر تۇرادى. ادەتتە جالىندى سويلەپ، جۇرتتى سوڭىنان ەرتە الاتىن كەزدەيسوق پوپۋليستەر وسى كەزدە كوزگە تۇسەدى. سيمۆولدار ساياسي رەڭك الىپ، حالىق ەموتسياعا بەرىلىپ تۇرعان كەزەڭدە ۇلت ءۇشىن ەڭ قاستەرلى ۇعىمدار – جەر مەن تىلگە قاتىستى ەكسپەريمەنتتەر بىقسىپ جاتقان وتقا ماي قۇيعانمەن بىردەي.

مۇحتار سەڭگىرباي،

ساياساتتانۋشى، كونفليكتولوگ

ابەردين ۋنيۆەرسيتەتى، ۇلىبريتانيا.

abai.kz