سەزىمكۇي/ەموتسيا دەگەنىڭ بارىندە بىردەي بولعانمەن، بىراق وي الۋان... ادامدار الۋان... جۇمىستار تۇرلىشە... ءار الۋان ناتيجە.

روبەرت كيوساكي

حالقىمىزدىڭ كۇيى مەن قوعامنىڭ جايىن تانۋ ءۇشىن «تۇرمىستىڭ سانانى» بيلەيتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، الەۋمەتتىك سانا دەگەن پسيحولوگيالىق كاتەگوريانىڭ اۋىلىنا ات باسىن بۇرىپ وتىرمىز. 

الەۋمەتتانۋدا قوعامدى تاپقا جانە الەۋمەتتىك توپتارعا (جاستىق، ەكونوميكالىق، كاسىبي، قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جۇيەسى، الەۋمەتتىك مارتەبە) ءبولۋ ورىن العان. قازىرگى قوعامدا قوعامدىق ەڭبەك ءبولىنىسى، جەكەمەنشىك قاتىناستار، باسقا دا فاكتورلارعا ساي الەۋمەتتىك جىكتەلۋ جانە ىقپالداسۋ ۇدەرىسىنە قاراي ارالارىندا ارىپتەستىك، باسەكەلەستىك نەمەسە قاقتىعىس تۋىندايتىن، دەگەنمەن، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرمەن رەتتەلەتىن ءارتۇرلى جىكتەر مەن توپتار قالىپتاسادى - دەلىنگەن. عىلىمي قاپتاعان انىقتامالارعا بارماي-اق، ءوزىمىزدىڭ قاراپايىم قاۋاشاققا شاقتالعان ۇعىممەن قاراعاندا، جۇرتشىلىق ءوزىنىڭ كاسىبى مەن تىرلىك كوزىنە قاراپ، ءتۇرلى توپتار مەن جىكتەرگە بولىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىنەن ءبىز تەك قانا ءححى عاسىر بەلگىلەپ وتىرعان تىرلىك كوزىن 4 جۇيەگە ءبولىپ قاراستىرۋ ارقىلى، جۇرتتىڭ دا سول 4 ءتۇرلى ويلاۋ جۇيەسى مەن ساناعا جىكتەلەتىنىن قاراستىرعىمىز كەلىپ وتىر. بۇنى قاراستىرۋ بىزگە نە بەرەدى؟ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سانالىق ساپاسى مەن ونىڭ سەزىمكۇيىن تانۋمەن بىرگە ونى شىڭداۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.

اتالمىش ءتورت تىرلىك كوزى ادامداردىڭ دا ساناسىن قالىپتاستىرىپ، بەلگىلى ءبىر ۇدەرىستىڭ وڭەشىنەن وتكىزە وتىرىپ، وزىنە سايكەس ادام جاساپ الاتىنىنا كوز جەتكىزۋ ماڭىزدى بولىپ وتىر. سونىمەن، ەلىمىزدىڭ (بۇل نەگىزىنەن ءبىزدىڭ ەلگە عانا ەمەس، الەمدىك ۇردىسكە ءتان) بۇگىنگى احۋالىنا كوز جىبەرسەك، ەكونوميكامىز نەگىزىنەن 4 ءتۇرلى دەڭگەيدە كورىنىس بەرەدى: بيۋدجەتتىك كۇنكورىس، شاعىن كاسىپ سالاسى، وندەركاسىپ پەن ءىرى قارجى سالاسى.

مىنە، وسى 4 سالا وزىنە سايكەس «جاي – جايعا، ساي – سايعا، باي – بايعا، پاي – پايعا (ۇلەس)» تۇرعىلارىن قالىپتاستىرىپ، قوعامدا ءتورت ءتۇرلى باستى الەۋمەتتىك جىك پەن توپتاردى تۇزەدى جانە سوعان ساي  4 ءتۇرلى پسيحولوگيالىق كۇيدى بايقاتاتىن سانا تۇرلەرىن قالىپتاستىرادى. ارقايسىسىنا توقتالىپ وتەيىك.

تۇتىنىمپاز سانا. بۇل سانانى قالىپتاستىراتىن ۇدەرىس كوزىنە بيۋدجەتتىك كۇنكورىسكە كوندىگىپ، قازىنادان ايلىق الىپ، مەملەكەتتىك قامقورلىق ارقاسىندا ءۇي-جاي، زەينەتاقى، جاردەماقى ت.ت. ءتۇرلى بيۋدجەتتىك اقىلارعا قىزمەت ەتۋ سالاسى جاتادى. ارينە، بۇل سالانىڭ وزىنە ساي تالابى، مەملەكەتتىك اقىنىڭ قىزمەتشى مەن مەملەكەت اراسىنداعى ءتارتىبىن بەلگىلەۋمەن بىرگە، سوعان سايكەس سانا مەن جاندۇنيەنى دە قالىپتاستىرادى.  ارتىق ارەكەت پەن اسىرە بوستاندىقتى بۇل كۇنكورىس كوزى قالامايدى. باسقا كۇنكورىس كوزىنە كۇناھار رەتىندەگى سەزىم قالىپتاستىرادى، ول – ءتۇرلى جولدارمەن تىيىم سالىنادى دا.  وسىنداي بىرقالىپتى، دالىزدىك سۇرلەۋ انىقتالعان، ءار كۇنى مەن ايى ەرەجەمەن بەكىتىلگەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى وزىنە سايكەس بارىنشا شەكتەۋلى سانا مەن ويلاۋ جۇيەسىن تۇزەدى. 

ادەتتە بۇل كەپىلدىك تابىس كوزى ادامدى تۇتىنىمپاز ەتۋمەن شەكتەيدى، ادامنىڭ پسيحولوگياسى تۇتىنۋ مەن باسىبايلى قىزمەتكە عانا باعىتتالادى. وسىدان بارىپ، باسقا الەمگە شوشىنا قاراۋ، جاڭاشىلدىقتان قاشىق ءجۇرۋ جانە ءاربىر تابىسقا تەك قانا تۇتىنۋشى كوزىمەن قاراۋ ادام بويىنا ەرىكسىز سىڭەدى. ءاربىر وزگەرىسكە كەپىلدىك كۇنكورىستىڭ بۇزىلماۋى تۇرعىسىنان باعا بەرىلەدى. بۇل توپتىڭ كونتينگەنتىنە ءتان باستى سيپات  تۇتىنىمپاز بولۋىندا.  قولعا تۇسكەن اقشانى الا سالا دۇكەنگە جۇگىرۋ، ونى جىلتىراعان نارسەگە جۇمساۋ، نەسيەگە دە تابىس كوزى رەتىندە قاراپ، ونىڭ قارجىلىق سايمان ەكەنىن سەزبەۋ پسيحولوگياسى وسىنداي باسىبايلىق سالتىنان تۋىندايدى. مۇنداي ويلاۋ جۇيەسى ومىرگە ۇلى توي رەتىندە قاراۋعا داعدىلانادى، رەتى كەلگەندە كوزگە تۇسۋگە، قوعامشىل، وزگەنىڭ ومىرىنە قىزىققىش، ەلىكتەگىش، بۇرالقى نارسەگە مويىن بۇرعىش بولپ كەلەدى.  ويتكەنى، تۇتىنىمپازدىق ءلاززات پەن داعدى وسىمەن عانا شەكتەلەدى.

بۇل توپتاعى سانا ادامعا قىزىقتى توي-تومالاقتان بەرەدى، تابىسىن سوعان سالعىزادى. تىرلىگىنە اقشا تاپشى بولسا دا، وعان سونشالىقتى جاۋاپكەرلىكپەن، ساۋاتپەن قارامايدى. سوندىقتان دا ونداي ويلاۋ جۇيەسى ادامدى تويشىل، نەسيەشىل بولۋعا يتەرمەلەيدى. قولىنا قوماقتى اقشا تۇسسە، جالعاندى جالپاعىنان باسقىسى كەلەدى دە تۇرادى. دۇنيەگە نەگىزىنەن قوعامدىق كوزقاراس پەن سالت تۇرعىسىنان قارايدى. ءومىردىڭ قوزعاۋشى، جىلجىتۋشى كۇشى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر سالتى مەن تىرلىك بولىپ سانالادى. جاڭاشىلدىقتى شوشىنا، ۇركە، يكەمسىزدەنە قابىلدايدى.

ۋاقىتتى مەڭگەرۋ جاعىنان تۇتىنىمپاز سانا  بارىنشا تار، بۇگىنمەن شەكتەلىپ، ەرتەڭگە كوز جىبەرۋگە مۇرساتى دا، مۇمكىندىك پەن قابىلەتى دە جەتە بەرمەيدى.  وعان ونىڭ ءومىر سالتى مەن باسىبايلى قىزمەت بابى جىبەرمەيدى. بۇل سانا بۇگىنمەن، بۇگىنگى قىزىقپەن جانە ۇجىمدىق راحاتپەن شەكتەلەدى. مۇنداي سانانىڭ قىزمەتى مەيلىنشە ناتيجەسىز، ءىس-ارەكەتى ءونىمسىز. ادام ۋاقىتتىڭ تەككە ءوتىپ جاتقانىنا ءمان بەرمەيتىن جاندۇنيەلىك مارعاۋ كۇيدى باستان كەشۋمەن بولادى. بۇل سانا ادامدى تاۋەلسىز سەزىنۋگە قۇلىقسىز ەتەدى. تاۋەلسىزدىكتەن گورى كەپىلدى تابىس كوزىن تاڭدايدى. ەلدىڭ اماندىعى رەتىندە قالىپتاسقان كەپىلدەنگەن قارجى كوزى رەتىندەگى جۇيەنىڭ اماندىعىن ۇعادى.

بۇل توپتاعى ادام ءوزىنىڭ وسى كۇيىن قالاي سەزىنسە، ءتيىستى شەشىم قابىلداسا، ودان باس تارتىپ، باسقا سيپاتتى ويلاۋ جۇيەسىنە ءوتىپ، سايكەس ءومىر داعدىسىن تاڭدايدى. ول ءۇشىن ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى مەن الگى تۇتىنىمپازدىق سانادان باس تارتۋ تۇرتكى بولۋى كەرەك. شامامەن العاندا، مۇنداي تۇتىنىمپاز سانانى قامقورلىققا العان قوعامنىڭ جۇرتشىلىعى 30 پايىزدان كوپ بولعان جاعدايدا ول ەلدىڭ دامۋى مەن ەكونوميكاسى كەرى كەتەدى، ەل ساياسي-ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە ۇشىرايدى.

تۇتىنىمپاز سانا – سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ تاپتىرماس ناتيجەسى بولدى. بۇل سانا يدەولوگيا جاعىنان دا، ماتەريالدىق يگىلىكتەر تۇرعىسىنان دا تۇتىنۋمەن عانا شەكتەلۋدى كوزدەگەندىكتەن سوۆەتتىك قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىن سوتسياليستىك پرينتسيپكە تاپتىرمايتىن ويلاۋ جۇيەسى بولاتىن. تۇتىنىمپاز سانا باسقاشا ويلاۋدى جاراتپايدى، دايىن سۇرلەۋدى بۇزۋعا قۇلىقسىز، اقپاراتتىڭ دايىنىن عانا تۇتىنۋمەن شەكتەلەتىن الەۋمەتتىك تۇرعىدان تومەنگى ەرەكشە سانالىق ساتى.

كاسىپقور سانا. قوعامدىق سانانىڭ كەلەسى ساتىسىن كاسىپقور سانا رەتىندە شارتتى تۇردە اتاۋعا بولادى. بۇل توپتاعى جاندار جاۋاپكەرشىلىگىن جانۇياسى مەن اۋلەتىنە باعىتتاپ، ءوزىنىڭ بار رەسۋرسىن سوعان جۇمسايدى. ونىڭ بار قىزىعى سول ءۇشىن تابىس تابۋ مەن سوعان جۇمساۋ – ءومىر ءمانى بولىپ تابىلادى. كەز كەلگەن ماتەريالدىق يگىلىكپەن شەكتەلەتىن كاسىپتى قۋالايدى، سونى ونەردىڭ شىڭى كورەدى، تابىس كوزى دەپ سانايدى.تابىستىڭ نەگىزگى كوزى ءداستۇرلى تۇردە شاعىن كاسىپتى اينالدىرۋ، سودان تاپقان تابىسپەن اينالاسىنا دەگەن قارىم-قاتىناسى ورنايدى: جانۇياسىنا دا سول تابىسپەن قاتىناس ورناتادى، مەملەكەتكە دە سول تابىستان سالىق تولەۋ ارقىلى تابىس ورناتادى، بىراق مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ارالاسا المايدى، وعان مۇرشاسى جوق. ءوزىنىڭ سالىعى مەن كاسىبى ارقىلى قوعامعا ۇلەس قوسىپ جاتقاندىعىنا كۇمانى بولمايدى. ونى قوعامنىڭ قالاي پايداعا اسىراتىنى ونىڭ باسىن قاتىرمايدى. دۇنيەگە نەگىزىنەن كاسىپتىك كوزقاراس پەن سونىڭ سالتاناتى تۇرعىسىنان قارايدى. ءومىردىڭ قوزعاۋشى، جىلجىتۋشى كۇشى رەتىندە جەكە كاسىپتىڭ ساتتىلىگى بولىپ سانالادى. جاڭاشىلىقتى كاسىپكە قاجەتتىلىك دەڭگەيىندە قابىلدايدى. كاسىپكە بارىن بەرەدى،ءتىپتى دەنساۋلىعى مەن ءومىرىن دە ارنايدى. ادام بويىن كاسىپسۇيگىشتىك بيلەيدى.

الايدا، بۇل كاسىپقور سانا بەلگىلى ءبىر كاسىپتىڭ مايىن ءىشىپ، جىلىگىن سورادى دا، كەلەسى ساتىعا ورمەلەۋگە العىشارت جاساي الادى. بۇنىڭ بويىندا قۇلدىق مىنەز بولماسا دا، ءوز كاسىبىنە قاتىستى باعىنىشتىلىق قالىپتاسادى. دەگەنمەن، ومىرگە كەڭىنەن قاراپ تۇشىنا الاتىن جاعدايدا ەمەس، وعان كاسىپكەرلىك جاعداي مەن سانا مۇرسات بەرمەيدى. ول ءوزىنىڭ وسى ادال كاسىبى مەن تابىسىنا ريزا بولۋمەن ءومىردى وتكىزۋى دە عاجاپ ەمەس. ارينە، ول جەكە دارا قاسيەتكە بايلانىستى. بۇل توپتاعىلار دۇنيەگە ءوز كاسىبىنىڭ اۋقىمىنان، دەڭگەيىنەن قارايدى، سول كاسىپتى ايالاۋمەن كۇنىن وتكىزۋگە دۋشار. بار اقشانى سونى دامىتۋعا سالادى، نەسيە الۋعا دا سول كاسىپ تۇرعىسىنان قارايدى. كاسىپقور سانانىڭ باستى قۇندىلىعى جەكە كاسىپتىڭ اماندىعى مەن دامۋىنا باعىشتالادى.

دەسەك تە بۇل سانادان كەلەتىن قوعامعا پايدا شاش ەتەكتەن ەمەس، الايدا تۇراقتىلىق پەن مۇسالداتتىق بولدىرماسقا بىردەن ءبىر ءدارۋ ەكەنى ءمالىم. بۇل سانا – ۇجىمشىلدىق پەن داراشىلدىق سانا قاسيەتىنىڭ اراسىنداعى ارالىق ساتى. ويلاۋ جۇيەسىنىڭ كاسىپقورلىق ساتىسى قوعام مەن مەملەكەت ءۇشىن ورنىقتى ساياساتتىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى قوعامنىڭ كەمىندە ۇشتەن ءبىر بولىگىن قامتىعان جەكە كاسىپكەرلىك ەلگە بارىنشا ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق جاساقتايدى.

كاسىپقورلىق سانا دامي كەلە ادامدى قوعامدىق بەلسەندىلىككە جەتەلەيدى، جەرگىلىكتى ۇساق-تۇيەك باستامالارعا يتەرمەلەيدى. ازاماتتىق ۇستانىمدى دامىتۋعا تيەك بولادى. اۋلەتىنە قامقور بولا باستايدى، قايىرىمشىل مىنەزى ارتا تۇسەدى. ادامنىڭ وزىنە سەنىمى مەن اينالاسىن وزگەرتۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىرادى. جەكە كاسىپ ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ساپاسىن نىعايتۋعا تاپتىرماس مۇمكىندىك بولىپ تابىلادى. الايدا، ول ءوز كاسىبىن ىرگەلى بيزنەسكە اينالدىرمايىنشا، ونىڭ قۇلى بولىپ قالا بەرمەك.

(جالعاسى بار)

س. ابدىرەشۇلى، پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ ماگيسترى

اbai.kz