«قالىڭ وقىرمان «قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اقتىق ءسوز-ولەڭى توقاڭنىڭ جيناعىندا نەعىپ ءجۇر؟» دەپ تاڭىرقاۋى ابدەن مۇمكىن. اعا - تانىس  ادامدارىنىڭ تىلەگىمەن:  تۋعان كۇن، مۇشەلتوي، مەكتەپتەگى مەرەكەلىك دۋماندار، التىن، كۇمىس توي دەگەن سياقتى توي-تاماشالارعا تالاي جۇرەكجاردى جىرىن ارناعان اقىن. قۇتتىقتاعىسى كەپ تۇرعان ادامنىڭ كوڭىلىن قيماي، اتىنان جازا سالاتىن. ال مىنا اقتىق ءسوزدى دە توقتارحان ءشارىپجانوۆ قازاقتىڭ بەلگىلى ءجۋرناليسى مارات توقاشباەۆتىڭ جانە مەنىڭ: «ەلدىڭ ەڭسەسىن جىگەرلى جىرمەن كوتەرەيىكشى!» دەگەن تىلەگىمىزبەن جازىپ ەدى. جەلتوقسان ىزعارى سۋىلداپ سوعىپ تۇرعان. بارىمىزگە دە جان كەرەك. «تىڭدالادى-اۋ» دەگەن قۇلاقتى قابىرعالاردان، عيماراتتاردان قاشقاقتاپ، وڭاشا باس قوسىپ، تاۋ جاقتا، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ جينالدىق. ولەڭدى ءوزى جازباي، ماعان جازدىردى. ساقىلداپ ايتىپ وتىردى، مەن قاعازعا ءتۇسىردىم. ماشينكاعا باسىپ، وزگەرتىڭكىرەپ، گازەت-جۋرنالدارعا تاراتىپ جىبەردىك. ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ گازەت-جۋرنال باسپاسىنىڭ حابارلاندىرۋ بولىمىندە قىزمەت ىستەيتىنمىن. «اۋالىق پوشتا» دەگەن بار بولاتىن، سونىمەن ولەڭدى قازاق گازەتتەرىنە اتىپ جىبەردىم. وسىلايشا قايرات-جىگەرگە تولى جىر ەل-ەلگە تارادى. اقىن اعانىڭ كونە جىرلاردان ەسەتىن  ەكپىندى يگەرگەن ءستيلىن تانيتىن جۇرت وسى ولەڭنىڭ تۇپ-تۋرا توقتارحان ءشارىپجانوۆتىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققاندىعىنا ءشۇباسىز سەنەدى. وسىلايشا شىندىقتى ايتىپ، اسىل اعانىڭ ءوز ولەڭىن وزىنە قايتارايىن دەدىم. «قوش بول، تاڭدارىم!» دەپ ات قويۋىمىزعا اعانىڭ دا ماڭگىلىك ساپارعا ۇزاۋى، ارماندا ۇزىلگەن جۇرەگىنىڭ كورمەگەن تاڭدارىمەن وسى ولەڭ ارقىلى قوشتاسۋىنا ۇقساپ كەتۋى سەبەپ بولدى».

بۇل سىر-سوزدەر الماتىنىڭ ء«ۇش قيان» باسپاسىنان 2003-جىلى شىققان، «توقتارحان ءشارىپجانوۆ. قالدىردىم مۇرا حالقىما» دەپ اتالعان كىتاپتان الىندى. اۆتورى – كىتاپقا قوسىمشا ەنگىزىلگەن ەستەلىكتەردىڭ ءبىرىن،  «قوش بول، تاڭدارىم!»، دەپ تاقىرىپ قويىپ جازعان گۇلجيھان بورجىمباەۆا. تارتىمدى ما؟ تارتىمدى! ۇعىنىقتى ما؟ البەتتە. سەندىرە مە؟ ارينە. تارتىمدىلىعى زۇلىمدىقتىڭ قۇربانى بولعان قايرات ءىنىم رىسقۇلبەكوۆتى ءبىر قازاقتاي جوقتاعان مەنى  دە قاتتى تولقىتتى. بەيتانىس قارىنداسىمنىڭ نيەتىنە يلاندىم، ولەڭنىڭ جازىلۋىنا  سەبەپشى  قالامداس ء ىنىم مارات توقاشباەۆقا ىشتەي ريزا بولدىم.

سودان كەيىندە  باسپاسوزدە باسقاشا ماعلۇمات: ول ولەڭدى - «اقتىق ءسوزدى» - قايراتتىڭ جازعانى جايىندا ايتىلدى. مەنى دە ەلەڭ ەتتىردى. ويلاندىردى. قايسىسى اقيقات؟.. قاشاندا اقيقات ءتىرىنىڭ وزىنە، ءولىنىڭ ارۋاعىنا قاجەت. «تاڭبالىباس» م.گورباچەۆ باستاعان توپ قىرشىنىنان قيعان قايرات، داڭقتى اعامىز باۋىرجان مومىشۇلى «ەرلىك ەسەپپەن ىستەلمەيدى» دەگەندەي، شوۆينيزمگە قازاق ەلىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ ەڭسەسىن باستىرماۋ كۇرەسىنە پەرزەنتتىك ۇلى سەزىممەن بەل بايلاپ شىقتى.  اتى قالۋىن، ولەڭى قالۋىن ويلاماعانى انىق، تابەەۆ جازعانداي، ء«تىرى كەزىندە ابىروي-بەدەل جيناعان» جوق.

قايراتتىڭ جانكەشتىلىگى ەلىنىڭ، حالقىنىڭ تاريحىنا وشپەسكە جازىلدى. «قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى» اتاندى.  سوعان مەن دە جۇباندىم.

سول تۇستا قاسكويلىك تۋرالى ماقالالارىمنىڭ بىرىندە قايراتتىڭ تۇرمەدە «كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن وتىرعان كەزدەيسوق  بۇزىقتىڭ» ەمەس، ادەيى جالداعان كورسوقىردىڭ قولىنان قازا تاپقانىن اشىنىپ ايتتىم. ياعني، اتاق تىلەپ ارپالىسپاعان قايرات ىنىمە توقتارحان جازعان ولەڭدى تەلۋمەن ونىڭ ارۋاعىنا سالماق قوسىلمايدى، قالاي بولعاندا دا اقيقاتتى ايتۋ ءجون دەپ ءبىلىپ، ءيا، «انا ءتىلى» گازەتىنە 2006-جىلى ماقالا جازدىم. سول دەرەكتى تىلىنە تيەك ەتە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 14. 10. 2016 ج. سانىنا «قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «اقتىق ءسوزى» - ءوز ءسوزى» دەپ ماقالا شىعارعان ق. تابەەۆ مىرزا  «ەرىكتى اۋىزعا بورىكتى باس سياتىندى» دالەلدەپ باعىپتى. سول 2006-جىلى ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەيتىن ءجايتتى 10 جىلدان سوڭ ەكىبەتتىك ماقالاعا جايىپتى. جايعاندا قانداي؟!. مەن ونىڭ ماعان تاققان ايىپتارىن تىزبەلەپ اۋرە بولمايمىن، سەبەبى: مەنىڭ «اقتىق ءسوز» تۋرالى ماقالامدا «ونداي ولەڭدى قايراتتىڭ جازۋى مۇمكىن ەمەس، ول اقىن بولماعان!» دەگەندەي بەيباستاق ءسوز-سويلەم جوق. گۇلجيھان مەن مارات كۋا ولەڭدى توقتارحان شىعارعان ەكەن، ولاي بولسا، اۆتورىن انىقتاپ الايىق» دەگەن   نيەتىم عانا بولدى. تابەەۆ بوپسالاعانداي، توقتارحانعا ىشبۇرعان ەمەسپىن. ارۋاقتان اتتاۋ بەرىدە مۇسىلمانشىلىققا، ارىدا ادامگەرشىلىككە جاتپايتىنىن بىلمەيتىندەي الجاسقان جاستا دا ەمەسپىن.

تابەەۆتىڭ ايىپتاۋلارىنا ء ارى قايران قالعانىم، ءارى تىكسىنگەنىم: ونىڭ: «جەلتوقساننىڭ ءدال 20 جىلدىعىندا، ەندى مىنە، 30 جىلدىعى قارساڭىندا – وسىنداي دايەكسىز ماقالانى قايتالاپ ۇسىنۋداعى ماقساتى نە؟.. قايراتتىڭ ءتىرى كەزىندە جيناعان ابىروي-بەدەلىنە شاك كەلتىرۋدىڭ ءمانىسى نە؟» دەگەن پروكۋرورلىق-تەرگەۋشىلىك  سۇراقتارى. مۇنى وقىعانداردىڭ قايسىسى بولسا دا، اسىرەسە، مەنى جەتە بىلمەيتىندەردىڭ: «ويباي-اۋ، عابباس قابىشۇلى دەگەنىڭ قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ارۋاعىمەن الىسىپ جۇرگەن پالە ەكەن!» دەيتىندەرى داۋسىز. تابەەۆكە كەرەگى سول سەكىلدى. و، توبا! تابەەۆتىڭ «...ماقساتى نە؟»، «...ءمانىسى نە؟» دەگەن استارلى كۇدىكتەرى 1937-جىلى جاريالانسا، مەن 10 جىلدى ارقالاپ يتجەككەنگە كەتە باراتىن ەدىم...

ماقالامدى «قايتالاپ ۇسىنۋداعى» ماقساتىم ءوزىم شىندىق دەپ بىلگەندى روللان سەيسەنباەۆقا ايتۋ ەدى. تابەەۆ وعان وزىنشە ساياسي استار بەرىپتى. ول استارىنىڭ استارىندا سەيسەنباەۆقا ادۆوكات بولعاننىڭ نىشانى جاتىر. شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ 1988-جىلى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ساياسي سۇزگىسىنەن وتكىزىلىپ، تۇپنۇسقاسىنداعى ءدىني سوزدەرىنىڭ ءبارى سىلىنىپ تاستالىپ، اقىن قاجى اتامىزدان اتەيست جاساعان شىعارمالار جيناعىنداعى ولەڭ-داستاندارىن سول جارىمجان قالپىندا ەكى رەت قايتالاپ باسقان روللاننىڭ اعاتتىعىن جانامالاپ جۋىپ-شايعانى.  ەگەر ءويتۋ پيعىلى بولماسا، «روللان اعا، سىزگە نامىس كەرەك بولماي، تابىس كەرەك بولعانى قالاي؟» دەر ەدى.

«ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەيتىن ءجايتتى 10 جىلدان سوڭ ەكىبەتتىك ماقالاعا جايىپتى» دەگەنىمە ورالسام، قالامداس ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى قايىم-مۇنارمەن ەكەۋىمىزدىڭ قۇدايى كورشى بولىپ، ىرگەلەس پاتەرلەردە تۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا 25 جىل. «انا ءتىلى» گازەتىندەگى ماقالامدى ايىپتاۋدىڭ رەتىن 10 جىل تابانداپ توسىپ جۇرمەي-اق، مەن ەستىمەگەن، كورمەگەن كىتابىنداعى «سىپايى جاۋابىنا» مەنەن 10 جىل سارىلىپ جاۋاپ كۇتپەي-اق، سول كۇنى كەلىپ: «اعا، مۇنىڭىز نە؟!» دەمەس پە؟ ويتسە، مەن: ء«ىنىم-اۋ، مەن گۇلجيھان بورجىمباەۆا مەن مارات توقاشباەۆ كۋا بولعان، اشىق ايتىلعان وقيعانى وقىعاندىعىمدى عانا جازدىم عوي؟ ونىم ءجون بولماسا، ەستەلىك اۆتورىمەن، ماراتپەن حابارلاسىپ، انىق-تانىعىن بىلسەڭدەرشى! قايراتتىڭ ولەڭى مەن توقتارحاننىڭ ولەڭىنىڭ تۇپنۇسقالارىن قاتار جاريالاپ، سالىستىرىپ، ءادىل تورەلىك ايتىڭدارشى!» دەپ وتىنەر ەدىم. ول ءوتىنىشىم ورىندالسا، توقتارحاننىڭ «قايراتتىڭ ولەڭىنەن بويىن اۋلاق ۇستاعانىن» ايتسا، بىرىنشىدەن، مەن ونداي اقيقاتقا سول ساتتە يلانار ەدىم، ەكىنشىدەن، «قۇداي كۇبىرلەگەندى ەستىمەي مە؟» دەگەندەي، مەنى قايراتتىڭ ارۋاعىن سيلامايتىن ەتىپ «دالەلدەۋى» ارقىلى ءيسى قازاققا، ونىڭ ىشىندە بارشا جەلتوقساندىقتارعا جاماناتتى ەتۋدەي استارى بار بۇگىنگى الباتى ايىپتاۋىنا دۋشار  بولماس تا ەدىم.

تابەەۆتىڭ ءولى-ءتىرى تالاي-تالاي عۇلامالاردىڭ كىتاپتارىنان، بۇگىنگى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ قايسىبىرىنىڭ ايتقاندارىنان، جازعاندارىنان ءۇزىندىنى ءۇيىپ-توگىپ وتىرىپ: «و دۇنيەدەگى بوزداقتىڭ ەندى قايتىپ كەلىپ: «اعاسى، بۇل ولەڭدى مەنىڭ جازعانىم راس ەدى» دەپ كۋالىككە جۇگىنبەسى حاق» دەۋىنە قاراعاندا، مەن قايراتتىڭ قايتىپ كەلمەسىنە كوزىمدى ابدەن جەتكىزىپ الىپ، سونسوڭ ونىڭ ارۋاعىنا قارسى شابۋىلدى ولەڭىن تارتىپ الۋدان باستاپپىن-اۋ!.. ودان كەيىن: «جوعىن جوقتايتىن اعايىن-تۋىسقاندارىنان دا كوپتەن بەرى حابار-وشار بولماي كەتتى» دەۋىنە قاراعاندا: «ولار قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ كىم بولعانىن بىلمەيتىن، بىلگىسى دە كەلمەيتىن مىنا عابباس قابىشۇلىنا قارسى جورىق جاساماي، نەگە تىنىش جاتىر؟!»  دەگەن،  وزەگىن ءورت شالعانداي وكىنىشى بار سياقتى.

ايتپاقشى، ەگەر «اقتىق ءسوزدىڭ» ەكى نۇسقاسى بارى تابەەۆ كىتاپ جازعان جىلى انىقتالسا، روللان سەيسەنباەۆ ەكەۋىن دە «دەشتى قىپشاق جىرلارى» جيناعىنا ەنگىزسە، سىرتتاعىلار استە كۇيىنبەس ەدى، ەسەلەپ سۇيىنەر ەدى دەي الامىن.

تابەەۆتىڭ مەنى ايىپتاۋ ماقالاسىنىڭ  سوڭىنا مارات توقاشباەۆتىڭ پىكىرى قوسىمشا ەتىلگەن ەكەن. «ماسەلە مىنادا – ەكى ولەڭ بار. ءبىرى - قايراتتىڭ ولەڭى، ەكىنشىسى – قايراتتىڭ ولەڭى دەپ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن جازعان توقتارحان ءشارىپجانوۆتىڭ ولەڭى. قايراتتىڭ ولەڭىن توقتارحاندىكى دەۋگە بولمايدى»، دەپتى مارات. ءجون ءسوز. ءبىر ولەڭنىڭ ەكى نۇسقاسى بار ەكەن، ەندەشە، ىلكىدە ايتقانىمداي، ەكەۋىن قاتار جاريالاپ، سالىستىرىپ، مارقۇمداردى ءبىر-بىرىنە  قارسى قويماي، ءار نۇسقانى ءوز اۆتورىنا قايتارىپ، كەلەشەكتەگى جيناقتارىنا ەنگىزۋ ورىندى بولماق. ونداي ءادىل ءتۇيىن ەكەۋىنىڭ ارۋاعىنا سالقىنىن تيگىزبەيدى دەپ ويلايمىن. «قايراتتىڭ ولەڭىن توقتارحاندىكى دەۋگە بولمايدى» دەپ ەكىۇشتىلاپ  جۇرە بەرۋ كىمگە كەرەك؟

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz