«Қалың оқырман «Қайрат Рысқұлбековтің ақтық сөз-өлеңі Тоқаңның жинағында неғып жүр?» деп таңырқауы әбден мүмкін. Аға - таныс  адамдарының тілегімен:  туған күн, мүшелтой, мектептегі мерекелік думандар, алтын, күміс той деген сияқты той-тамашаларға талай жүрекжарды жырын арнаған ақын. Құттықтағысы кеп тұрған адамның көңілін қимай, атынан жаза салатын. Ал мына ақтық сөзді де Тоқтархан Шәріпжанов қазақтың белгілі журналисі Марат Тоқашбаевтың және менің: «Елдің еңсесін жігерлі жырмен көтерейікші!» деген тілегімізбен жазып еді. Желтоқсан ызғары суылдап соғып тұрған. Бәрімізге де жан керек. «Тыңдалады-ау» деген құлақты қабырғалардан, ғимараттардан қашқақтап, оңаша бас қосып, тау жақта, біздің үйге келіп жиналдық. Өлеңді өзі жазбай, маған жаздырды. Сақылдап айтып отырды, мен қағазға түсірдім. Машинкаға басып, өзгертіңкіреп, гәзет-журналдарға таратып жібердік. Ол кезде Орталық комитеттің гәзет-журнал баспасының хабарландыру бөлімінде қызмет істейтінмін. «Ауалық пошта» деген бар болатын, сонымен өлеңді қазақ гәзеттеріне атып жібердім. Осылайша қайрат-жігерге толы жыр ел-елге тарады. Ақын ағаның көне жырлардан есетін  екпінді игерген стилін танитын жұрт осы өлеңнің тұп-тура Тоқтархан Шәріпжановтың жүрегін жарып шыққандығына шүбәсіз сенеді. Осылайша шындықты айтып, асыл ағаның өз өлеңін өзіне қайтарайын дедім. «Қош бол, таңдарым!» деп ат қоюымызға ағаның да мәңгілік сапарға ұзауы, арманда үзілген жүрегінің көрмеген таңдарымен осы өлең арқылы қоштасуына ұқсап кетуі себеп болды».

Бұл сыр-сөздер Алматының «Үш қиян» баспасынан 2003-жылы шыққан, «Тоқтархан ШӘРІПЖАНОВ. Қалдырдым мұра халқыма» деп аталған кітаптан алынды. Авторы – кітапқа қосымша енгізілген естеліктердің бірін,  «Қош бол, таңдарым!», деп тақырып қойып жазған Гүлжиһан Боржымбаева. Тартымды ма? Тартымды! Ұғынықты ма? Әлбетте. Сендіре ме? Әрине. Тартымдылығы зұлымдықтың құрбаны болған Қайрат інім Рысқұлбековті бір қазақтай жоқтаған мені  де қатты толқытты. Бейтаныс қарындасымның ниетіне иландым, өлеңнің жазылуына  себепші  қаламдас  інім Марат Тоқашбаевқа іштей риза болдым.

Содан кейінде  баспасөзде басқаша мағлұмат: ол өлеңді - «Ақтық сөзді» - Қайраттың жазғаны жайында айтылды. Мені де елең еттірді. Ойландырды. Қайсысы ақиқат?.. Қашанда ақиқат тірінің өзіне, өлінің аруағына қажет. «Таңбалыбас» М.Горбачев бастаған топ қыршынынан қиған Қайрат, даңқты ағамыз Бауыржан Момышұлы «ерлік есеппен істелмейді» дегендей, шовинизмге қазақ елінің, қазақ халқының еңсесін бастырмау күресіне перзенттік ұлы сезіммен бел байлап шықты.  Аты қалуын, өлеңі қалуын ойламағаны анық, Табеев жазғандай, «тірі кезінде абырой-бедел жинаған» жоқ.

Қайраттың жанкештілігі елінің, халқының тарихына өшпеске жазылды. «Қазақстанның Халық қаһарманы» атанды.  Соған мен де жұбандым.

Сол тұста қаскөйлік туралы мақалаларымның бірінде Қайраттың түрмеде «кісі өлтіргені үшін отырған кездейсоқ  бұзықтың» емес, әдейі жалдаған көрсоқырдың қолынан қаза тапқанын ашынып айттым. Яғни, атақ тілеп арпалыспаған Қайрат ініме Тоқтархан жазған өлеңді телумен оның аруағына салмақ қосылмайды, қалай болғанда да ақиқатты айту жөн деп біліп, иә, «Ана тілі» гәзетіне 2006-жылы мақала жаздым. Сол деректі тіліне тиек ете «Қазақ әдебиеті» гәзетінің 14. 10. 2016 ж. санына «Қайрат Рысқұлбековтің «Ақтық сөзі» - өз сөзі» деп мақала шығарған Қ. Табеев мырза  «ерікті ауызға бөрікті бас сиятынды» дәлелдеп бағыпты. Сол 2006-жылы екі ауыз сөзбен түйіндейтін жәйтті 10 жылдан соң екібеттік мақалаға жайыпты. Жайғанда қандай?!. Мен оның маған таққан айыптарын тізбелеп әуре болмаймын, себебі: менің «Ақтық сөз» туралы мақаламда «ондай өлеңді Қайраттың жазуы мүмкін емес, ол ақын болмаған!» дегендей бейбастақ сөз-сөйлем жоқ. Гүлжиһан мен Марат куә өлеңді Тоқтархан шығарған екен, олай болса, авторын анықтап алайық» деген   ниетім ғана болды. Табеев бопсалағандай, Тоқтарханға ішбұрған емеспін. Аруақтан аттау беріде мұсылманшылыққа, арыда адамгершілікке жатпайтынын білмейтіндей алжасқан жаста да емеспін.

Табеевтің айыптауларына  әрі қайран қалғаным, әрі тіксінгенім: оның: «Желтоқсанның дәл 20 жылдығында, енді міне, 30 жылдығы қарсаңында – осындай дәйексіз мақаланы қайталап ұсынудағы мақсаты не?.. Қайраттың тірі кезінде жинаған абырой-беделіне шәк келтірудің мәнісі не?» деген прокурорлық-тергеушілік  сұрақтары. Мұны оқығандардың қайсысы болса да, әсіресе, мені жете білмейтіндердің: «Ойбай-ау, Ғаббас Қабышұлы дегенің Қайрат Рысқұлбековтің аруағымен алысып жүрген пәле екен!» дейтіндері даусыз. Табеевке керегі сол секілді. О, тоба! Табеевтің «...мақсаты не?», «...мәнісі не?» деген астарлы күдіктері 1937-жылы жарияланса, мен 10 жылды арқалап Итжеккенге кете баратын едім...

Мақаламды «қайталап ұсынудағы» мақсатым өзім шындық деп білгенді Роллан Сейсенбаевқа айту еді. Табеев оған өзінше саяси астар беріпті. Ол астарының астарында Сейсенбаевқа адвокат болғанның нышаны жатыр. Шәкәрім Құдайбердіұлының 1988-жылы «Жазушы» баспасының саяси сүзгісінен өткізіліп, түпнұсқасындағы діни сөздерінің бәрі сылынып тасталып, ақын қажы атамыздан атеист жасаған Шығармалар жинағындағы өлең-дастандарын сол жарымжан қалпында екі рет қайталап басқан Ролланның ағаттығын жанамалап жуып-шайғаны.  Егер өйту пиғылы болмаса, «Роллан аға, сізге намыс керек болмай, табыс керек болғаны қалай?» дер еді.

«Екі ауыз сөзбен түйіндейтін жәйтті 10 жылдан соң екібеттік мақалаға жайыпты» дегеніме оралсам, қаламдас інілерімнің бірі Қайым-Мұнармен екеуіміздің құдайы көрші болып, іргелес пәтерлерде тұрып келе жатқанымызға 25 жыл. «Ана тілі» гәзетіндегі мақаламды айыптаудың ретін 10 жыл табандап тосып жүрмей-ақ, мен естімеген, көрмеген кітабындағы «сыпайы жауабына» менен 10 жыл сарылып жауап күтпей-ақ, сол күні келіп: «Аға, мұныңыз не?!» демес пе? Өйтсе, мен: «Інім-ау, мен Гүлжиһан Боржымбаева мен Марат Тоқашбаев куә болған, ашық айтылған оқиғаны оқығандығымды ғана жаздым ғой? Оным жөн болмаса, естелік авторымен, Маратпен хабарласып, анық-танығын білсеңдерші! Қайраттың өлеңі мен Тоқтарханның өлеңінің түпнұсқаларын қатар жариялап, салыстырып, әділ төрелік айтыңдаршы!» деп өтінер едім. Ол өтінішім орындалса, Тоқтарханның «Қайраттың өлеңінен бойын аулақ ұстағанын» айтса, біріншіден, мен ондай ақиқатқа сол сәтте иланар едім, екіншіден, «құдай күбірлегенді естімей ме?» дегендей, мені Қайраттың аруағын силамайтын етіп «дәлелдеуі» арқылы исі қазаққа, оның ішінде барша желтоқсандықтарға жаманатты етудей астары бар бүгінгі албаты айыптауына душар  болмас та едім.

Табеевтің өлі-тірі талай-талай ғұламалардың кітаптарынан, бүгінгі ақын-жазушыларымыздың қайсыбірінің айтқандарынан, жазғандарынан үзіндіні үйіп-төгіп отырып: «О дүниедегі боздақтың енді қайтып келіп: «Ағасы, бұл өлеңді менің жазғаным рас еді» деп куәлікке жүгінбесі хақ» деуіне қарағанда, мен Қайраттың қайтып келмесіне көзімді әбден жеткізіп алып, сонсоң оның аруағына қарсы шабуылды өлеңін тартып алудан бастаппын-ау!.. Одан кейін: «Жоғын жоқтайтын ағайын-туысқандарынан да көптен бері хабар-ошар болмай кетті» деуіне қарағанда: «Олар Қайрат Рысқұлбековтің кім болғанын білмейтін, білгісі де келмейтін мына Ғаббас Қабышұлына қарсы жорық жасамай, неге тыныш жатыр?!»  деген,  өзегін өрт шалғандай өкініші бар сияқты.

Айтпақшы, егер «Ақтық сөздің» екі нұсқасы бары Табеев кітап жазған жылы анықталса, Роллан Сейсенбаев екеуін де «Дешті қыпшақ жырлары» жинағына енгізсе, сырттағылар әсте күйінбес еді, еселеп сүйінер еді дей аламын.

Табеевтің мені айыптау мақаласының  соңына Марат Тоқашбаевтың пікірі қосымша етілген екен. «Мәселе мынада – екі өлең бар. Бірі - Қайраттың өлеңі, екіншісі – Қайраттың өлеңі деп халықтың рухын көтеру үшін жазған Тоқтархан Шәріпжановтың өлеңі. Қайраттың өлеңін Тоқтархандікі деуге болмайды», депті Марат. Жөн сөз. Бір өлеңнің екі нұсқасы бар екен, ендеше, ілкіде айтқанымдай, екеуін қатар жариялап, салыстырып, марқұмдарды бір-біріне  қарсы қоймай, әр нұсқаны өз авторына қайтарып, келешектегі жинақтарына енгізу орынды болмақ. Ондай әділ түйін екеуінің аруағына салқынын тигізбейді деп ойлаймын. «Қайраттың өлеңін Тоқтархандікі деуге болмайды» деп екіұштылап  жүре беру кімге керек?

Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ

Abai.kz