رەداكتسيادان:

وتكەن اپتادا «انا ءتىلى» گازەتىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلديەۆتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ «العاشقى ءاليحانتانۋشى نەمەسە ارىپتەس-دوس، پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەن ەكەن. ال، بۇگىن سايت پوشتاسىنا الاشتانۋشى عالىم، PhD, «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلىنىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە شىققان ت. وماربەكوۆتىڭ ماتەريالىندا ايتىلعان كەيبىر ويلارعا قارسى ءوز ءۋاجىن كەلتىرگەن ماتەريالى كەلىپ ءتۇستى. ءبىز تالاس وماربەكوۆتىڭ ماقالاسىن جاريا ەتتىك. ەندى مىنە، سۇلتان حان اققۇلىنىڭ ماتەريالىندا وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز!

abai.kz

«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 15-21 قىركۇيەك № 37 (1347) سانىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تالاس مىرزا وماربەكوۆتىڭ «العاشقى ءاليحانتانۋشى نەمەسە ارىپتەس-دوس، پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا» اتتى ماقالاسى شىقتى. دۇرىس، مۇنداي ارىپتەستىك ماقالا وتە قاجەت. ونىڭ ۇستىنە مامبەت قۇلجابايۇلى – الاشقا ايانباي تەر توگىپ كەلە جاتقان ابىرويلى عالىم. ونىڭ الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسى، الاش اۆتونومياسى، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە، ونىڭ ىشىندە اليحانتانۋعا قوسقان زور ۇلەسىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ماكەڭنىڭ ەرەن ەڭبەگىنە مەن دە شىن كوڭىلمەن ءتانتىمىن، عىلىمي شىعارماشىلىعىنا باس يەمىن. قادىرلى عالىم اعامىزدى ايتۋلى مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن، عىلىمي ىزدەنىستەرىنە زور تابىس پەن جەتىستىك تىلەيمىن.

پروفەسسور ت.وماربەكوۆتىڭ ماقالاسىن وقي وتىرىپ، ء«اي، وسى ءبىز بىرەۋدى ماقتاي وتىرىپ، بىرەۋدى تۇيرەپ ءوتۋ ادەتىن نەگە قويمايمىز» دەگەن وي سانامىزدا جاڭعىردى. ماقالاداعى ء«اليحانتانۋدا بەلسەندى ەڭبەك ەتىپ»، بىراق «كەيبىرى (!) بۇل باعىتتا العاشقى بولۋعا قۇمار-اق» دەپ جاستارعا ءتيىسۋى اۆتوردىڭ وسى ەڭبەكتى باسقا دا ءبىر ماقساتپەن جازعانىن اڭعارتقانداي. «مۇندايدا ءبىز ولارعا (ياعني جاس عالىمدارعا. - س.ا.) «اتالعان اعالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن ەستەن شىعارماعاندارىڭىز ابزال» دەر ەدىك»، - دەپ تالاس وماربەكوۆ اسىپ-تاسىعان، «العاشقى بولۋعا قۇمار» كەيبىر جاسقا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسايدى. ونىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى مالىمدەۋىنشە، «بۇگىنگى قازاق مامبەت قۇلجابايۇلىنا تولىق ماعىنادا العاشقى ءاليحانتانۋشى دەپ باعالاۋى كەرەك». «العاشقى ءاليحانتانۋشى» دەپ ماقالانىڭ اتى ايقايلاپ تۇرعانداي، اۆتوردىڭ نەگىزگى كوزدەگەنى دە - مامبەت اعامىزدى «العاشقى ءاليحانتانۋشى» ەتىپ تانىتۋ. ال ء«اليحانتانۋدا بەلسەندى ەڭبەك ەتىپ»، «العاشقى بولۋعا قۇمارتىپ» جۇرگەن جاستاردىڭ «كەيبىرى» دەپ اۆتور مەنى مەڭزەپ وتىرعانى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.

ەندى بۋىن اراسىندا الىمساقتان كەلە جاتقان قايشىلىقتى اڭعارتاتىن سۇراق تۋادى: وسى ءبىر تۇلعانى تانۋدا ء«بىرىنشى» (العاشقى، تۇڭعىش), «ەكىنشى» دەپ نومىرلەۋ قايدان شىققان ءۇردىس؟ ناقتى جاعدايدا ودان اليحانتانۋعا قانداي ۇلەس قوسىلادى؟

مەنىڭ بىلۋىمشە، م.قويگەلديەۆ الەم تاريحىندا مۇنداي نومىرلەۋ بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى. ال، ەندى ادام رەتىندە دە، پەندە رەتىندە دە مەن ەش جەردە ء«بىرىنشى ءاليحانتانۋشىمىن» دەگەن ەمەسپىن. الايدا ءاليحانتانۋدا ءبىراز نارسە بىلەتىنىمدى تاريحي تۇلعانىڭ كوپتومدىعىن دايارلاعانىمنان جۇرت بىلەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، ادام رەتىندە بىرەۋدىڭ ويى، ءسوزى بىرەۋگە ۇناماي جاتادى. مىسالى، بيىل كوكتەمدە قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىندا ۇيىمداستىرىلعان كەزدەسۋدە ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى س.سماعۇلوۆانىڭ قويعان «لايىقتى» سۇراعىنا بەرگەن جاۋابىندا ماكەڭ وكپەسىن بۇكپەي ايتقانى بار. ەڭ قىزىعى، ءوز باسىم قاتتى سىيلايتىن ماكەڭنىڭ ماعان دەگەن  ءتىپتى «قارا قازانداي وكپەسى» بولسىن دەلىك، ال س.سماعۇلوۆا سىندى تاريحشى عالىمنىڭ مەنەن الا الماي جۇرگەن اتادان قالعان ءوشى ورشىسە، ءبىرىنشىسى اعا رەتىندە، ەكىنشىسى ارىپتەس رەتىندە بەتىمە نەگە ايتپايدى؟ وكپە دەمەكشى، مامبەت اعانىڭ ماعان ەمەس، مەنىڭ ول كىسىگە وكپە ايتۋىما تولىق نەگىز بار-دى. وعان تومەنىرەك توقتالارمىن.

ەندى ناقتى ماسەلەدە ءسوزىمدى قۇرمەتتى تالاس وماربەكوۆكە ارناعالى وتىرمىن.

بىرىنشىدەن، عىلىمنىڭ جانە عالىمنىڭ باعاسى كىمنىڭ 1-ءشى، كىمنىڭ 101-ءشى ءاليحانتانۋشى بولعانىندا ما؟ ودان الدەقايدا ماڭىزدىسى - ۇلت كوسەمى، التى الاشتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالاپ، ونىڭ تۇڭعىش باسشىسى بولعان، قالىڭ ەل اراسىندا، ونىڭ ىشىندە عالىمدار اراسىندا «دەموكتراتيالىق نەگىزدە تۇڭعىش سايلانعان قازاق ەلى باسشىسى» دەپ تانىلعان ءاليحاننىڭ ءومىرى مەن سان قىرلى قىزمەتىن تەرەڭ دە جان-جاقتى زەرتتەپ قانا قويماي، قالىڭ ەلگە كىمنىڭ قالاي تانىتا العانىندا ەمەس پە؟

ەكىنشىدەن، مەن ەشبىر سوزىمدە، ەشبىر ماقالادا، كىتاپتا «العاشقى» نەمەسە «№ 1 ءاليحانتانۋشىمىن» دەپ ايتقان دا، جازعان دا ەمەسپىن. تۇسىمە دە كىرگەن ەمەس. مەن ءۇشىن ونداي «اتاق-داڭقتىڭ» ەش ءمان-ماعىناسى، ماڭىزى جوق. عىلىمي دارەجەسىز، عىلىمي اتاقسىز-اق كوزى تىرىسىندە عۇلاما عالىم اتانعان ءاليحاننىڭ ۇلگى-ونەگەسى مەن ءۇشىن الدەقايدا قىمبات. ونداي اتاققا، انىق بايقاۋىمشا، ءوزىڭىز سياقتى عالىمداردىڭ ۇلكەن بۋىنى اۋەس.

اقىرى نومىرلەۋ ماڭىزدى بولسا، «العاشقى ءاليحانتانۋشى» اتاعىن حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىنان بەرى ءار قيلى دەڭگەيدە جازعان مارتىنەنكو، بوچاگوۆ، كەمەڭگەرۇلى، سەيفۋلليندەردى ايتپاعاندا، 60-جىلداردان بەرى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن، وسى باعىتتا ازدى-كوپتى عىلىمي ەڭبەك نە ماقالا جازعان كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، مۇحامبەتقالي جاقساليەۆ، جايىق بەكتۇروۆ، يۋري پوپوۆتارعا نەگە بەرمەسكە؟ اتاپ ايتقاندا، مارقۇم كەڭەس اعامىزدىڭ الاش جانە الاشوردا قاتىستى مونوگرافياسى سوناۋ 1968 جىلى جارىق كورسە، ەكونوميست م. جاقساليەۆ 70-جىلدارى-اق ءا. بوكەيحاننىڭ ەكونوميكالىق كوزقاراسىن سارالاپ، ديسسەرتاتسيا قورعادى. ال مارقۇم ج. بەكتۇروۆ قىر بالاسى – ەلاعاسى ءاليحاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن سوۆەت داۋىرىندە-اق تەرەڭىنەن تولعاتىپ، 1989 جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە ء«ۇش الەكەڭ» اتتى ماقالا جاريالادى. وسى ەڭبەكتى ءبىز ابايتانۋداعى ءاليحاننىڭ 1905 جىلعى «اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ» اتتى ازاناما-ماقالاسىمەن قاتار قويۋعا ءتيىستىمىز.

ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ جالعىز «قازاق» گازەتىندەگى ەمەس، «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندەگى» ماقالا-جازبالارىن كوز مايىن تاۋىسىپ كوشىرىپ، وڭدەپ جاريالاۋدى 80-ءشى جىلدارى-اق باستاپ كەتكەن مارقۇم ۇشكولتاي اپاي سۇبحانبەردينا، وعان قوسا سارسەنبى ءداۋىتۇلى، عاريفوللا انەس پەن امانقوس مەكتەپ نەگە اتالماعان؟ ەگەر ءسىز، تالاس مىرزا، «قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي» بولساڭىز، وسى ەسىمدەردى نەگە ۇمىتاسىز؟ كەڭەس نۇرپەيسوۆتىڭ «الاش ءھام الاشوردا» اتتى  «سالماقتى ەڭبەگى» ء(سىزدىڭ ءسوزىڭىز بويىنشا) م.قويگەلديەۆتىڭ «الاش قوزعالىسى» اتتى دوكتورلىق مونوگرافياسىمەن قاتار شىقپاعانىن، ونىڭ ءىزاشارى 1968 جىلى شىققانىن قالايشا ۇمىتىپ قالدىڭىز؟

«ۇمىتشاقتىعىڭىزدىڭ» سىرىن تۇسىنۋگە بولادى: ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ 1968 جىلعى ەڭبەگىندە الاش قوزعالىسى مەن ونىڭ كوسەمى ءاليحان، سوۆەتتىك سىڭارجاق يدەولوگياعا سايكەس، «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار قوزعالىسى» جانە «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار  كوسەمى» بولاتىن دا، ال م. قويگەلديەۆتىڭ مونوگرافياسىمەن قاتار قايتا باسىلعاندا – الاش تا، ونىڭ كوسەمى دە «اق» بولىپ شىقتى. باسقاشا ايتقاندا، 1991 جىلعا دەيىن سوۆەتتىك ميفولوگيانىڭ تاباندى اپالوگەتى ءارى ادال ناسيحاتشىسى بولىپ كەلگەن تاريحشىلاردىڭ ۇلكەن بۋىنى ءاپ-ساتتە تاۋەلسىزدىكتىڭ مىزعىماس تىرەگىنە اينالعانى ءۇشىن حان كەنە، ءا.بوكەيحان نەگىزدەگەن ەلدىك رۋحقا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە شەكسىز  ريزا بولۋىمىز كەرەك شىعار... ايتپەسە 1986 جىلعى جەلتوقسانعا تاريحشىلار قانداي باعا بەرگەنىن ۇمىتا قويعان جوقپىز...

            تالاس اعا، ءسىز تاريحشىنىڭ ءار دەرەككە جاۋاپتى بولۋىن مەنەن ارتىق بىلەسىز. ارىپتەس-دوسىڭىز م. قويگەلديەۆتى «العاشقى نەمەسە № 1 ءاليحانتانۋشى» رەتىندە تانىتۋ ءۇشىن ونىڭ 1994 جىلى باسىلىپ شىققان زەرتتەۋىن دالەل ەتەسىز. وعان داۋ بار ما؟ بىراق، بىراق...، ءادىلىن ايتساق، ءسىز كوپ نارسەدەن بەيحابار ەكەنسىز.

            راس، مامبەت اعا قۇراستىرعان ء«اليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار» اتتى جيناق 1994 جىلى، ال مەن قۇراستىرعان «ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە» جيناعى 1995 جىلدىڭ قاراشاسىندا شىقتى. الايدا، ءسىز مىنا ماقالاڭىزدا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنان» شىققان وسى جيناققا رىمعالي نۇرعاليەۆتى «جەتەكشى» ەتىپ قويىپسىز. بۇل، ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، مارقۇم رىمعالي اعامىزعا جاپقان «قىپ-قىزىل جالا».

اقيقاتى - ر. نۇرعاليەۆ باستاعان «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» ول جيناقتى باسىپ شىعارۋشى عانا. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن جيناقتىڭ «تيتۋلكاسىنا» ءبىر ۇڭىلسەڭىز بولعانى. ايتپەسە «اليحانتانۋشىلىقتى» ماكەڭ قۇراستىرعان جيناقتى شىعارعان «قازاقستان» باسپاسىنا جانە ونىڭ ديرەكتورىنا دا بەرۋگە بولادى.

ال ءسىز ىزدەگەن ادىلدىككە كەلسەك، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇڭعىش تاڭدامالاسىنىڭ 1992 جىلدىڭ قازان ايىنان 1995 جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن باسپادان شىعا الماعان «تار جول تايعاق كەشۋ» حيكاياسى بار. تۇڭعىش تاڭدامالىعا «تار جول، تايعاق كەشكىزگەن» رىمعالي اعامىزدىڭ ءوزى بولاتىن.

       الاش كوسەمىنىڭ قازاق-ورىس تىلدەرىندەگى باي مۇراسى (تاڭدامالىسى) ماشەڭكەگە باسىلىپ، جۇيەلەنىپ، تۇزەتىلىپ، 1992 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ باسقاراتىن «جازۋشى» باسپاسىنا 1 توم ەمەس، 3 تومدىق جيناق رەتىندە تاپسىرىلعان-دى. ول كەزدە ق. نايمانباەۆ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن قوسا اتقاراتىن. ماشەڭكەمەن تەرىلگەن 1380 بەتتەن، 100-دەن اسا تاريحي سۋرەت پەن مۇراعاتتىق قۇجاتتان تۇراتىن 3 تومدىق جيناق «جازۋشى» باسپاسىنىڭ جۇمىس جوسپارىنا ەنگىزىلىپ، 1993 جىلدىڭ ءى توقسانىندا جارىققا شىعۋعا ءتيىس ەدى. بىراق جيناقتىڭ «جازۋشىعا» بەرىلگەنىن ارىپتەسىم ءارى دوسىم ديحان قامزابەكۇلىنان ەسىتىپ بىلگەن ر. نۇرعاليەۆ وسى جولداردىڭ اۆتورىن «2-3 ايدا شىعارىپ بەرەمىن» دەپ انت-سۋ ءىشىپ يلاندىردى. عالىم اعامىزدىڭ سوزىنە قالاي سەنبەسسىڭ! «جازۋشىعا» بەرگەنىمە 1 ايدا بولماعان 1992 جىلدىڭ قازان ايىندا (!) 3-تومدىقتى قايتارىپ الىپ، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنا» تاپسىردىم. رەكەڭ سوزىندە تۇرسا، ءاليحان بوكەيحان مۇراسىنىڭ 3 تومدىعى 1992 جىلدىڭ جەلتوقساندا جارىق كورەتىن ەدى. الايدا، كوپ ۇزاماي سەنگىشتىگىمە قاتتى وكىندىم. رىمعالي اعامىز «ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە» جيناعىن «انە-مىنە شىعادىمەن» 3 جىل 1 اي ۇستاپ، 1995 جىلدىڭ قاراشاسىندا شىعاردى. ول ازداي، «قاراجات جوق» دەگەن جەلەۋمەن 3 تومدىقتى شولتيتىپ 1 تومعا دەيىن قىسقارتتى. «قاراجات جوقتىڭ» سىرىن ەنتسيكلوپەديا قىزمەتكەرلەرى اشۋ-ىزامەن جىر قىلىپ ايتىپ جۇرەتىن. ءسىز «جەتەكشىلىك ەتتى» دەيتىن ر. نۇرعاليەۆ ەنتسيكلوپەديانىڭ قاراجاتىنا قىزمەتتىك «ۆولگا» ساتىپ الىپ، ءاليحان بوكەيحان جيناعىنىڭ 3 جىل شىقپاي جاتىپ قالعانى ءوز الدىنا، رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرىنە تالاي اي بويى ەڭبەكاقى «بەرگىزە الماعانىنا» ءوزىم كۋا بولدىم.

            راكەڭنىڭ «ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە» جيناعىنا جاساعان «جەتەكشىلىگى» ونىمەن بىتپەدى. كىتاپتى باسپاعا بەرۋدىڭ قارساڭىندا، ول كىسى مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ: «قازاقشا-ورىسشا العىسوزگە سواۆتور بولىپ كىرسەم قايتەدى؟» دەپ سۇرادى. «العىسوز تەلاۆتورىنىڭ ءبىرى ءمۇسىلىم بازارباەۆ (ول كەزدە ءوزىمنىڭ عىلىمي جەتەكشىم) قارسى بولماسا، مەن قارسى ەمەسپىن» دەگەنىم سول-اق ەكەن، جاڭا باسىلعالى تۇرعان كىتاپ نۇسقاسىن وقۋ ءۇشىن كەلەسى جولى ەنتسيكلوپەدياعا كەلسەم، اتى دارداي راكەڭ اتى-ءجونىن العىسوزگە عانا ەمەس، مەنىڭ ورنىما قۇراستىرۋشىعا دا، عىلىمي تۇسىنىكتەرگە دە، ءتىپتى ءاليحان شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنە دە جاپسىرىپ ۇلگەرىپتى. مەن اۋعان سوعىسىن كورگەن ازاماتپىن، سوندىقتان ارامىزدا قانداي قاتتى اڭگىمە بولعانىن ايتپاي-اق قويايىن. ەنتسيكلوپەديا باسشىسى ر.نۇرعاليەۆتىڭ قۋلىق-سۇمدىعىن ەستىگەندە ءمۇسىلىم بازارباەۆ تا قاتتى اشۋلاندى. دەرەۋ تەلەفون سوعىپ، راكەڭە بالاشا ۇرىسقانىن كورىپ، ول كىسى ءۇشىن جەرگە كىرىردەي بولىپ مەن ۇيالدىم. قىسقاسى، اكادەمياداعى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اكادەميك سەرىك قيراباەۆ رىمعالي نۇرعاليەۆكە ءۇزىلدى-كەسىلدى حات جازىپ (حاتتىڭ كوشىرمەسى قولدا بار), وعان كىتاپقا تەك سوڭعى ءسوز جازۋعا عانا رۇقسات بەردى. بۇل حاتقا تۇسىنىكتەمە بەرۋدىڭ ءوزى ارتىق.

رىمعالي اعامىزدىڭ بار «اليحانتانۋشىلىعى» - باسپاعا كەتىپ بارا جاتقان جيناقتى 1 اي ۇستاپ، وعان كىرگەن ماتەريالدار نەگىزىندە جازعان «سوڭعى ءسوزى» مەن ونىڭ ورىسشا اۋدارماسى بولسا كەرەك. مەن سوندا «شايناپ بەرگەن نان – كەيبىر ۇلكەن عالىم ءۇشىن اس بولا بەرەدى ەكەن-اۋ!» دەگەن ويعا قالدىم.

«العاشقى ءاليحانتانۋشى» دەمەكشى، تالاس مىرزا، الاش كوشباسشىسى ءا.بوكەيحاننىڭ 1937 جىلى بۋتىركا تۇرمەسىندە تۇسكەن اقىرعى سۋرەتى قايدان شىقتى، ءسىز سونى بىلەسىز بە؟ بىلمەسەڭىز، ونىڭ قىسقاشا تاريحى مىناداي.

            م. قويگەلديەۆتىڭ ءا.ن. بوكەيحاندى اقتاۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ حات جازعانىنا 25 جىل تولدى دەپ، ونى ەرلىك ەتىپ كورسەتىپسىز. ەسىڭىزدە بولسا، 1991 جىلى سوۆەت وداعىندا، ءتىپتى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان ارماندايتىن دەموكراتيا مەن ەركىندىك بولاتىن. ويلاڭىزشى، سوندا ءاليحاندى كىمنىڭ الدىندا اقتاۋ كەرەك ەدى؟ ءاليحان حالقىنىڭ ساناسىندا، الاش بالاسىنىڭ جادىندا ارقاشاندا اق بولىپ ساقتالدى، ماڭگىلىك ۇلت كوسەمى بولىپ قالا بەرەدى ەمەس پە؟

ايتسە دە، ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتەيىن، ءاليحان بوكەيحان - كسرو جوعارعى سوتى پلەنۋمىنىڭ1989 جىلعى 16 مامىر قاۋلىسىمەن، ياعني م. قويگەلديەۆتىڭ حاتىنان 2 جىل بۇرىن تولىق اقتالىپ قويعان-دى. كسرو جوعارعى سوتى الاش كوسەمى ءىسىن ونىڭ ءىنىسى رايىمجان ءازىحانۇلى بوكەيحاننىڭ 1989 جىلدىڭ باسىندا بەرگەن ءوتىنىشى بويىنشا كسرو باس پروكۋرورى ا.يا. سۋحارەۆ جوعارعى سوت پلەنۋمىنان ءىستى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتىپتى (رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورتالىق مۇراعاتى: ر-34862 ءىسى، 229-232 پاراقتار).

      ال ماكەڭ اقتاۋ تۋرالى حات جازاتىن 1991 جىلدىڭ تامىزىندا ارىپتەس-دوسىم ديحان قامزابەكۇلى ەكەۋىمىز عىلىمي ىسساپارمەن لەنينگراد پەن ماسكەۋگە بارىپ، كىتاپحانا، مۇراعات، مۇراجايلاردى 1 اي اقتاردىق. 2 اپتا لەنينگرادتا جۇمىس ىستەپ، 19 تامىزدا پويىزبەن ماسكەۋگە جەتكەنىمىزدە، ءدال وسى كۇنى كسرو-نىڭ ءبىرىنشى جانە اقىرعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى گ. ياناەۆ باستاعان «گكچپ» اتتى بۇلىك شىققان ەدى. 21 تامىزدا فوروستان ماسكەۋگە ورالعان بويدا م. گورباچەۆ ۆيتسە-پرەزيدەنتكە قوسا ونىڭ سىبايلاستارىن تۇگەل، ونىڭ ىشىندە كگب توراعاسى ۆ. كريۋچكوۆ تا بار – ءبارىن قىزمەتىنەن بوساتىپ، سوڭعىسىنىڭ ورنىنا وسىعان دەيىنگى قۇرىلىس ءمينيسترى ۆاديم باكاتيندى تاعايىنداعان-دى. وسى جاڭالىقتى ەستي سالىسىمەن، ديحان ەكەۋىمىز ءوزىمىزدى ىسساپارعا جىبەرگەن ينستيتۋت ديرەكتورى سەرىك قيراباەۆتىڭ اتىنان كسرو-نىڭ № 1 چەكيسى ۆ. باكاتينگە «كگب مۇراعاتىندا جاتقان ءا.ن. بوكەيحان ىسىمەن تانىسۋعا رۇقسات سۇراعان» حات جازىپ، ونى ءوزىم 22 تامىز كۇنى كگب-نىڭ قابىلداۋىنا تاپسىرعان ەدىم. بۇيىرىپ، جارتى ساعاتتان سوڭ ۆ. باكاتيننىڭ قابىلداۋىنا دا كىرىپ شىقتىم. ول تۋرالى 18.02.2016 جىلى «الماتى اقشامىندا» ەستەلىك تە جازدىم. بۇل 1991 جىلدىڭ 22 تامىزى ەدى. ارادا 1,5 اي وتكەندە كسرو كگب-سىنىڭ مۇراعاتىنان 20 قۇجاتتىڭ جانە ءاليحاننىڭ تەرگەۋ كەزىندە بۋتىركا تۇرمەسىندە تۇسكەن اقىرعى سۋرەتىنىڭ 2 داناسى بار ۇلكەن حات كەلىپ ءتۇستى. سۋرەت العاش رەت سول جىلدىڭ سوڭىندا شەرحان مۇرتازا باسقاراتىن «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى (06.11.1991 ج.). حاتتىڭ ىشىندە ۇلت كوسەمىن تۇتقىنداۋعا بەرىلگەن وردەر، الەكەڭنىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان «تۇتقىن انكەتاسى»، قايراتكەردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن سوت وكىمى، وكىمنىڭ ورىندالعانى تۋرالى انىقتاما، اقتاۋ تۋرالى كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسى ت.ب. كوشىرمەلەرى شىقتى. تىڭ مالىمەت قاتارىندا، مىسالى، «تۇتقىن انكەتاسىنان» ءاليحاننىڭ 1870, 1865 نەمەسە 1869 جىلى ەمەس، 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلگەنى ءبىرجولا انىقتالدى.

Cۋرەتتى بەرگەن سۇلتان حان اققۇلۇلى

             مىنە، بيىل كسرو كگب-سى مۇراعاتىنا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ قازاق عالىمدارىنىڭ جول سالعانىنا 25 جىل تولعان ەكەن. وسىناۋ ايتۋلى وقيعانى نەگە اتاپ وتپەسكە؟! ديحان ەكەۋىمىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزدى قىپ-قىزىل اۆانتيۋرا دەسە دە، ەرلىك دەسە دە ارتىق بولماس. بىراق ءسىز ءۇشىن 2 جىل بۇرىن اقتالعان ۇلت كوسەمىن «قايتا اقتاۋ تۋرالى» حات جازۋ زور ەرلىك كورىنەدى.

            1991 جىلعى لەنينگراد پەن ماسكەۋگە بارعان ءىسساپار ناتيجەسىندە ءاليحاننىڭ «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى، «يزۆەستيا...» جانە «زاپيسكي زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يرگو» باسىلىمدارىندا، «سىن وتەچەستۆا»، «رەچ»، «ناشا جيزن»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا»، «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا»، «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام»، «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتتەرىندە جاريالانعان بۇرىن وتاندىق تاريحناماعا بەيمالىم ەڭبەكتەرىن، زەرتتەۋ-ماقالالارىن تاۋىپ الىپ كەلدىك. بۇل -كەز-كەلگەن جىلعى تىگىندىسىن ەمىن-ەركىن تاپسىرىس بەرىپ الۋعا بولاتىن «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالاردى كوشىرىپ كىتاپ ەتىپ شىعارۋ وتاندىق عىلىم ءۇشىن جاڭالىق ەدى دەپ ايتپاس ەدىم. ويتكەنى، ول گازەت پۋشكين كىتاپحاناسىندا دا، اكادەميا كىتاپحاناسىندا دا، كازگۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى زەرتحاناسىندا دا اشىق تۇردى. ءتىپتى ءبىراز عالىم كەڭەس زامانىندا «قازاق» گازەتىندەگى قىر بالاسى مۇراسىن تۇسپالداپ بولسىن ادەبيەتتەر تىزىمىنە ەنگىزدى.

ۇلت كوسەمىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان 3 تومدىق تاڭدامالى جيناعى وسى لەنينگراد-ماسكەۋ ساپارىنىڭ ناتيجەسىندە قۇراستىرىلىپ، 1992 جىلدىڭ جازىنا قاراي تولىق تەرىلىپ، قازاقشا-ورىسشا العىسوزىمەن، عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن، بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىمەن دەستەلەنىپ، ورىنبور-ومبى عىلىمي ءىسساپارىنىڭ ىزىنشە كۇزدە «جازۋشى» باسپاسىنا، ارتىنشا «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنا» تاپسىرىلعان-دى.

            ءاليحانتانۋشىلار جاقسى بىلەدى، 1991 جىلعى لەنينگراد-ماسكەۋ ساپارىندا «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىنىڭ 1908-1910 جىلدارداعى ساندارىنا، «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا»، «سىن وتەچەستۆا» گازەتتەرىنە شىققان ونداعان وچەركى، ماقالاسى، «ك دەسياتيلەتىيۋ پەرۆوي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى» جيناعىندا جارىق كورگەن «ۆىبورى ۆ ستەپنوم كراە» اتتى ەستەلىگى سياقتى قانشاما تىڭ مۇراسى، ال 1992 جىلعى ورىنبور-ومبى ءىسساپارى بارىسىندا «ستەپنوي پيونەر»، «ستەپنوي كراي»، «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي»، «سەميپالاتينسكي ليستوك»، «يرتىش» سىندى گازەتتەردە جاريالانعان قانشاما تۋىندىسىمەن قوسا، قازاقتىڭ ءىرى قارا مالى مەن شارۋاشىلىعى، قوي تۇقىمى مەن كاسىبى تۋرالى تەڭدەسسىز 2 مونوگرافياسى تابىلدى. ال «قازاق» گازەتىندە شىققان عاليحان، ع.ب.، قىر بالاسى، ق.ب.، تۇرىك بالاسى، ارىس ۇلى سىندى بۇركەنشىك اتتارىمەن شىققان ماقالالارىن فوتوكوشىرمەگە 1991 جىلى-اق تۇگەل ءتۇسىرىپ العان ەدىم.

م.قويگەلديەۆ شىعارعان 1994 جىلعى ء«اليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار» جيناعىنىڭ مۇقاباسىنا جانە ىشىنە ءۇڭىلىپ قاراساڭىز، وندا ءاليحاننىڭ 1994 جىلعا دەيىن ەشقايدا جاريالانباعان بەيمالىم سۋرەتتەرىن كورەسىز. ەڭبەك كىرىسپەسىندە ماكەڭ وسى سۋرەتتەر ءۇشىن گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆاعا ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتادى. مارقۇم گۇلنار اپاي ءۇشىن دە، مامبەت اعا ءۇشىن قولايسىزداۋ بولاتىن مىنا جايتتى ەرىكسىز ەسىمە الىپ وتىرمىن. ول تۋرالى جازۋ ويىما كىرگەن ەمەس-ءتى. بىراق وعان تالاس مىرزانىڭ ماقالاسى ءماجبۇر ەتىپ وتىر.

قولايسىز دەيتىنىم، الگى سۋرەتتەردىڭ ءبىرى دە گۇلنار اپايدىكى ەمەس-ءتى. ءاليحاننىڭ 1906 جىلدىڭ شىلدەسىندە «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعان سوڭ، ۆىبورگ تۇبىندەگى تەريوكي مەكەنىندە تاراتىلعان مەملەكەتتىك ءى دۋما دەپۋتاتتارىمەن تۇسكەن سۋرەتى 1991 جىلعى لەنينگراد-ماسكەۋ ساپارىنان، ال 1930 جىلدارى ماسكەۋدە تۇسكەن سۋرەتىن (كىتاپتا ء«اليحان بوكەيحانوۆ. 1920-جىلداردا» دەپ قاتە جازىلعان), ۇلت كوسەمىنىڭ سۇيگەن جارى ەلەنا ياكوۆلەۆنانىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن جالعىز سۋرەتىن، سونداي-اق سماعۇل سادۋاقاسۇلى مەن زەينەپ (ەليزاۆەتا) اليحانقىزىنىڭ، ەليزاۆەتا مەن پەرزەنتى ەسكەندىر سماعۇلۇلىنىڭ سۋرەتىن ديحان قامزابەكۇلى ەكەۋىمىز 1992 جىلعى ومبى ساپارىنان تاپقان ەدىك. سوڭعىسىن سماعۇلدىڭ ومبى وبلىسى ليۋبين اۋدانىندا تۇراتىن جاقىن تۋىسى راقىمجان ارونۇلى جۋسانوۆ دەگەن اقساقالدان سۇراپ، «جاريالايتىن بولساق، سىزدەن العانىمىزدى، ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىزدى مىندەتتى تۇردە جازىپ كورسەتەمىز» دەپ سەندىرىپ الىپ، ومبىداعى ءبىر فوتواتەلەدە كوبەيتىپ، تۇپنۇساقاسىن پوشتامەن كەيىن سالىپ جىبەرگەن ەدىك.

راقىمجان اقساقال بۇل سۋرەتتەردى، جاڭىلىسپاسام، 60-جىلدارى ماسكەۋدەگى ەليزاۆەتا اليحانقىزىنا امانداسا بارعاندا الاش كوسەمى قىزىنىڭ ءوز قولىنان العان. ءىسساپاردان ورالعان سوڭ، سۋرەتتەردىڭ ءبىر-ءبىر داناسىن «التىننىڭ سىنىعى عوي، ءاليحاننىڭ كوزىن كوردى عوي» دەپ، مەن گۇلنار اپايعا سىيلاپ ەدىم. كوپ ۇزاماي سۋرەتتەر م. قويگەلديەۆتىڭ كىتابىندا راقىمجان اقساقالدىڭ ەمەس، گۇلنار اپايدىڭ اتىنان جارىققا شىعىپ كەتتى. مۇنىڭ ءمانىسىن سۇراعانىمدا، اپامىز «جاريالانا بەرگەنى دۇرىس قوي» دەپ اقتالدى. ارينە، بۇل قولايسىز جاعدايعا مامبەت اعانىڭ ەشقانداي دا كىناسى جوق. ايتسە دە، وسى جاعدايدى كەزىندە ايتقانىمدا، ماكەڭ سۋرەتتى كىمنىڭ قايدان تاۋىپ، كىمنەن العانىن ءتۇسىندىرىپ ماقالا بەرەمىن دەپ جۇباتتى. بىراق ول ءسوزىن ازىرشە دەيىن بە، ءالى دە دەيىن بە، ايتەۋىر ورىنداعان جوق. «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەستى» بىلەتىن ماكەڭ ونى تەرىسكە شىعارماس. ال ەندى كىم كىمگە وكپەلەۋ كەرەك، تالاس مىرزا، ءادىل تورەلىگىن ءوزىڭىز ايتارسىز!

ء«اليحانتانۋ» - تەك كىتاپ، ماقالا جازۋ نەمەسە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ عانا ەمەس، زامان تالابىنا ساي تەلەديدار مەن راديوەفيرگە دە شىعۋ ەمەس پە! «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» ءاليحاننىڭ تۇڭعىش تاڭدامالىسىن شىعارماي، 3 جىلدان اسا «اق مالتانى ەزىپ وتىرعاندا»، 1993-1994 جىلدارى الماتىدا جانە الەكەڭ ورمان ينستيتۋتىن بىتىرگەن لەنينگرادتا، اقىرعى 15 جىل ءومىرىن وتكىزىپ (بولشوي كيسلوۆسكي پەرەۋلوك، 4 ءۇي، 15 پاتەر), 2 رەت اباقتىدا وتىرعان (بۋتىركا تۇرمەسى), اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، سۇيەگىنىڭ كۇلى جەرلەنگەن ماسكەۋدە (دون زيراتى) ۇلت كوسەمىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى قازاق تىلىندە «قىر بالاسى» اتتى 6 سەريالى، «اباي جانە ءاليحان» اتتى 1 سەريالى، ورىس تىلىندە 2 سەريالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلىپ، ولار 1993-1994 جىلدارى ورتالىق تەلەارنادان (ول كەزدە كۇندىز-ءتۇنى ەلدىڭ جاعدايى تۋرالى ەرتەگى ايتاتىن «حابار» تەلەارناسى ءالى جوق) ۇزبەي قايتا-قايتا كورسەتىلدى. تالاس مىرزا، ءسىز (مامبەت اعا دا) «قىر بالاسى» ءفيلمىن كورمەدىم دەمەسسىز. ول فيلم قازىر ۇلتتىق تەلەارنانىڭ «التىن قورىندا» ساقتاۋلى.

قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنال، عىلىمي باسىلىمداردى بىلاي قويىپ، وقىرمان اۋديتورياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءاليحان تۋرالى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار 1992-1995 جىلدارى «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «يۋريديچەسكايا گازەتا»، «شاحار»، «پروستور» سياقتى گازەت-جۋرنالدارعا جاريالاندى. بۇلار - ماكەڭنىڭ 1994 جىلى جارىق كورگەن ء«اليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار» جيناعىنان بۇرىن دا، كەيىن دە اتقارىلعان جۇمىستار. بۇل ىستەردى مەن «العاشقى» نەمەسە «№ 1 ءاليحانتانۋشى» اتانۋ ءۇشىن تىزبەكتەپ كەلتىرىپ وتىرعانىم جوق. ەگەر ول اتاق مامبەت اعا ءۇشىن اسا قىمبات بولسا، ونى سول كىسىگە بەرۋدى قۋانا-قۋانا قولدايمىن.

      ال ەندى ءوزىن ء«اليحانتانۋشى» سانايتىن ءاربىر تاريحشى، ادەبيەتشى، قالامگەر، مەيلى ول «العاشقى» بولسىن، مەيلى 1001-ءشى بولسىن، تۇلعاتانۋعا قوسقان ۇلەسىنە توقتالسام، ءوز باسىم جوق جەردە كىشىپەيىلدىلىك نەمەسە جالعان ۇيالشاقتىق كورسەتىپ اۋرە بولمايمىن. بارىن ايتامىن. قاتە سويلەپ تۇرعاننىڭ قاتەلىگىن دە كورسەتەمىن.

بيىل ۇلت كوسەمى، حح عاسىرداعى قازاقستاننىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالاپ، ونىڭ تۇڭعىش باسشىسى بولعان ءاليحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋى (ت.وماربەكوۆ اعامىز ماقالاسىندا قاتەلەسىپ جازعانداي، 100 ەمەس), وكىنىشكە قاراي، يۋنەسكو قارارىنا سايكەس حالىقارالىق دەڭگەيدە ەمەس، جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءوتىپ جاتىر. ايتسە دە، 12 جىل سىرتتا ءجۇرىپ، ەلگە ورالعان 2013 جىلدان بەرى ءاليحاننىڭ 150 جىلدىق مەجەسىن يۋنەسكو-نىڭ ايتۋلى داتالار مەن مەرەيتويلار تىزىمىنە ەنگىزۋ كەرەكتىگىن يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى بويىنشا قازاقستان ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ، ونىڭ نەگىزدەمەسىن اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە جازىپ بەرىپ، اقىر اياعىندا اتالعان ۇيىمنىڭ باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 2015 جىلى قاراشادا بولىپ وتكەن 38-سەسسياسىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويۋعا كىم مۇرىندىق بولعانىن ءسىز بىلەسىز بە، تالاس مىرزا؟ يۋنەسكو وسى باسقوسۋىندا ءا.ن.بوكەيحاندى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە تۇڭعىش رەت «شىنايى الەمدىك دەڭگەيدەگى داڭقتى قايراتكەر» دەپ مويىندادى! بۇل تاريحي وقيعانى تاريحشىلارمەن بىرگە جالپى جۇرتتىڭ دا بىلە جۇرگەنى ءجون. ال ەندى، تاكە، جويقىن اشارشىلىق تۋرالى ەلەۋلى زەرتتەۋ جۇرگىزدىڭىز. اشارشىلىقتىڭ الدىندا قازاقتىڭ سانى رەسمي «ساناق» بويىنشا 3,9 ميلليون ەمەس، 7,2 ميلليون بولعانىنا كۋا بولعانا.بوكەيحاننىڭ مالىمەتى وسى ۇلتتىق گەنوتسيد ماسەلەسىنە الەم نازارىن اۋدارۋعا ايانىپ قالماسسىز دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، ء«بارىن زەرتتەپ تاستادىق» دەپ، نەشىنشى ءنومىرلى زەرتتەۋشى ەكەنىمىزدى ايتىپ توقمەيىلسىپ جۇرە بەرەيىك پە؟

            بيىل ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى قۇرمەتىنە قازپوشتانى ارنايى ماركا شىعارۋعا، ۇلتتىق بانكتىڭ 100 تەڭگەلىك ەستەلىك مونەتاسىن ازىرلەتۋگە، ءماجىلىس پەن سەنات دەپۋتاتتارىن ساۋال جولداتۋعا كىم كوندىرىپ،  تۇرتكى بولدى ەكەن، سودان حاباردارسىز با؟..

            ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرعان باي ءارى تەڭدەسسىز مۇراسىن 25 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى تىرنەكتەپ جيناپ، 150 جىلدىعى قۇرمەتىنە 15 تومدىق جيناق ەتىپ باسپاعا ازىرلەپ بەرگەن كىم ەكەن؟

            ۇلت كوسەمىنىڭ باي مۇراسىن جيناۋمەن قاتار، ونىڭ كۇرەسكە تولى بۇكىل عۇمىرىن زەرتتەپ، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بولەك 2 تومدىق مونوگرافيا جازىپ، باسىپ شىعارعان ادامدى ءسىز ء«اليحانتانۋشىلار» ساناتىنا جاتقىزاسىز با، جوق پا؟ ايتا كەتەيىن، بۇل مونوگرافيانىڭ شامالى قىسقارتىلعان نۇسقاسى قازىر تۇرىك، ۋكراين، اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاتىر. ول الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعى قۇرمەتىنە 2017 جىلى انكارادا، كيەۆتە، استانادا ءۇش تىلدە باسىلىپ شىقپاقشى.

            توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتقاندا، تالاس مىرزا، جاستاردى «العاشقى بولۋعا قۇمار-اق» دەپ سىناپ، «اعالارىڭىزدىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن ەستەن شىعارماعاندارىڭىز ابزال» دەپ ەسكەرتكەنىڭىزدە، اعا جاسىنا جەتىپ قالعان «سول جاستاردىڭ»  قول قۋسىرىپ وتىرماي، وزىنە دەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنەن ارتىق بولماسا، كەم ىستەمەگەنىن ويىڭىزدا ۇستاعانىڭىز ابزال-اۋ!..

            ال، دەرەك بۇرمالانسا، تاريح عىلىمنىڭ دوكتورى تۇگىل قاراپايىم ستۋدەنت، وقۋشى دا نەمقۇرايلى قارامايتىنىن وقىرمان جاقسى تۇسىنەدى عوي دەپ ويلايمىن.

سۇلتان حان اققۇلى

استانا، 21.09.2016

abai.kz