ءومىرجان ابدىحالىق. سايتانكوبەلەك
«اللانىڭ ءوزى دە - راس، ءسوزى دە - راس»
«اللاعا اۋىز جول ەمەس»
اباي
سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە قازاقستاندا يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇرلى اعىمدارى پايدا بولدى. ءبىرى كۇشەيدى، ءبىرى بيلىكتى جاعالاپ ءجۇر، ەندى ءبىرى ۇلتشىل كەيىپتە كورىنسە، كەلەسى ءبىر پايعامبار زامانىنا قايتىپ ورالۋعا ۇندەپ ءجۇر. ءبارىنىڭ اينالدىرىپ جۇرگەنى الاش جۇرتى. الاشتا نە الاسى بار؟ ونى اعىمداردىڭ ۇيىتقىلارى اشىپ ايتپايدى. ءاۋ، باستا جىلعادان اققان سۋداي جۋاس كورىنگەن اعىمداردىڭ كەيىنگى كەزدە اعىنى قارقىن الىپ بارادى. اسىرەسە، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە «تۋرا جولدى» نۇسقاۋشىلاردىڭ سانى تىم كوبەيدى. ءدىني اعىمدار وكىلدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىن قايدام، سوزىنە نازار سالساق، اۋىزدارىنان اباي تۇسپەيدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن، قارا سوزدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. «ۇلى ابايدىڭ ءوزى وسىلاي دەدى ەمەس پە!»، دەپ ءسوزىنىڭ اقيقاتىنا يلاندىرعىسى كەلەدى. اعىمشىلدار ابايعا نەگە قۇمار؟ نەگە ابايشىل؟
اباي الاشتى نە نارسەگە ۇندەدى؟ اعىمدار نە نارسەگە ۇندەپ جاتىر؟
يسلام ءدىني اعىمدارىنىڭ سيپاتىن ءبىز زامانداستارىمىزدىڭ بويىنان ءجيى بايقايمىز. باستىرىلماعان ساقال-مۇرت، كيىم ورنىنا اق كەبىن، تۇرىلگەن بالاق، وزگە يسلام اعىمدارىنىڭ ءىسىن، جولىن جوققا شىعارۋ، قاي جەردە جۇرسە دە ءوز اعىمىنا ۋاعىز ايتۋ، پارەنجە كيىپ بۇركەنۋ، ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپپاۋىن دىنسىزدىكتەن ىزدەۋ، ءتىپتى كەيبىرى ۇلت دەگەننىڭ قاجەتى شامالى دەگەندى دە ۋاعىزىنا قوسىپ جىبەرەدى.
«اللانىڭ ءوزى دە - راس، ءسوزى دە - راس»
«اللاعا اۋىز جول ەمەس»
اباي
سوڭعى جىلداردىڭ بەدەرىندە قازاقستاندا يسلام ءدىنىنىڭ ءتۇرلى اعىمدارى پايدا بولدى. ءبىرى كۇشەيدى، ءبىرى بيلىكتى جاعالاپ ءجۇر، ەندى ءبىرى ۇلتشىل كەيىپتە كورىنسە، كەلەسى ءبىر پايعامبار زامانىنا قايتىپ ورالۋعا ۇندەپ ءجۇر. ءبارىنىڭ اينالدىرىپ جۇرگەنى الاش جۇرتى. الاشتا نە الاسى بار؟ ونى اعىمداردىڭ ۇيىتقىلارى اشىپ ايتپايدى. ءاۋ، باستا جىلعادان اققان سۋداي جۋاس كورىنگەن اعىمداردىڭ كەيىنگى كەزدە اعىنى قارقىن الىپ بارادى. اسىرەسە، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە «تۋرا جولدى» نۇسقاۋشىلاردىڭ سانى تىم كوبەيدى. ءدىني اعىمدار وكىلدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىن قايدام، سوزىنە نازار سالساق، اۋىزدارىنان اباي تۇسپەيدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن، قارا سوزدەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. «ۇلى ابايدىڭ ءوزى وسىلاي دەدى ەمەس پە!»، دەپ ءسوزىنىڭ اقيقاتىنا يلاندىرعىسى كەلەدى. اعىمشىلدار ابايعا نەگە قۇمار؟ نەگە ابايشىل؟
اباي الاشتى نە نارسەگە ۇندەدى؟ اعىمدار نە نارسەگە ۇندەپ جاتىر؟
يسلام ءدىني اعىمدارىنىڭ سيپاتىن ءبىز زامانداستارىمىزدىڭ بويىنان ءجيى بايقايمىز. باستىرىلماعان ساقال-مۇرت، كيىم ورنىنا اق كەبىن، تۇرىلگەن بالاق، وزگە يسلام اعىمدارىنىڭ ءىسىن، جولىن جوققا شىعارۋ، قاي جەردە جۇرسە دە ءوز اعىمىنا ۋاعىز ايتۋ، پارەنجە كيىپ بۇركەنۋ، ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپپاۋىن دىنسىزدىكتەن ىزدەۋ، ءتىپتى كەيبىرى ۇلت دەگەننىڭ قاجەتى شامالى دەگەندى دە ۋاعىزىنا قوسىپ جىبەرەدى.
بۇعان دالەلدە بار. قازتاگ اقپارات اگەنتتىگىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك، كوكشەتاۋداعى مەشىت يمامى ءوز قىزىن مەكتەپكە بەرمەي قويعان. مۇنىڭ سەبەبىن، مەشىت يمامى جەرگىلىكتى تەلەارنالارعا بەرگەن سۇحباتىنا مەكتەپتە ۇلدار مەن قىزدار بىرگە وقيدى دەپ ءتۇسىندىرىپتى. ال، كوكشەتاۋداعى باسقا ءبىر مەشىتتىڭ يمامى ناۋان حازرەت قانات قىدىرمين بۇل جالقى وقيعا جانە زاڭدا ورتا ءبىلىم الۋ جازىلسا، ول ورىندالۋى ءتيىس دەپ ارا ءتۇسىپتى. رەسپۋبليكاداعى مەشىتتەر قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنا قارايدى. ال، باسقارمانىڭ قاراماعىنداعى مەشىت يمامىنىڭ ءىس-ارەكەتى اناۋ، ادام شوشيدى. سوندا قازاقستان ءدىني باسقارماسى نە قاراپ وتىر دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى جانە باسى اشىق كۇيىندە قالادى. ءدال وسىنداي اڭگىمەنى ءبىر ارىپتەسىمىنىڭ اۋزىنان ەستىدىم. ونىڭ الدەبىر يسلام اعىمىنا ەنىپ، كۇيەكتەي ساقال قويىپ، ءار سوزىنە اباي شىعارمالارىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ داعدىلانىپ العان كلاستاسى ءوزىنىڭ بالالارىن مەكتەپكە ەمەس، مەدرەسەگە بەرەتىنىن ويتكەنى، مەكتەپتە وقىسا كاپىر بولىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنەتىنىن ايتقان. بۇل يسلامي ءدىني اعىمداردىڭ جۇمىسىنىڭ «جەمىسى». اعىمداردىڭ ايتقانىنا سەنگەن تالاي جان باسساۋعالاپ شەتەل اسىپ، وتانىنان جىراقتا ءجۇر. ونىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟ الگى وتان، ۇلت دەگەندى مويىندامايتىن، ونى قۇداي جاراتپاعان دەپ ۋاعىزداپ جۇرگەن اعىمداردىڭ ارەكەتىنىڭ كورىنىسى ەمەي نە؟!
ەندى ءبىر يسلامي اعىم اۋەلگى جولدارىنان اينىپ، ۇلت قورعانى كەيپىنە ەنىپ ۇلگەردى. ءداستۇرلى قازاقى يسلام جولى بىزدىكى دەيدى سوزدەرىنە قۇلاق اسساڭىز. وسى ايتىپ وتىرعان يسلامي اعىمداردىڭ بارىنە ورتاق جانە ءبارىنىڭ «ماحابباتپەن» ءسوزىن ءاردايىم ايتاتىن ءبىر ادامى بار. ول - اباي. بىزدە ابايدى ورەمىز جەتكەن جەرگە دەيىن قارادىق. سوندا اعىمشىلداردىڭ اۋزىنداعى ابايدى تاپپادىق. ابايدىڭ بار شىعارماسى - ابايدىڭ ءوزى ۇندەگەن تولىق ادام بولۋدىڭ تەرەڭىنە جول كورسەتەدى. اباي ءار سوزىندە ءبىلىم مەن عىلىمعا قۇمارتۋدى، سوعان اسىق بولۋدى ايتادى. ونىنشى قارا سوزىندە اباي: «عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» دەيدى. ال، بىزدەگى اعىمدارعا سالساڭىز، دىننەن باسقانىڭ ءبارى بەكەر بولىپ شىعادى. اعىمعا ەرگەن الاش بالاسىنىڭ عىلىمعا، بىلىمگە، جاقسىدان، جاماندى ايىرماققا، دىنگە بوي الدىرماس بۇرىن ونىڭ تەگىنە ءۇڭىلۋدى ماقسات ەتىپ جۇرگەندەرىن كورۋ ارمان بولىپ تۇر. ولار بار بولعانى الدەبىرەۋدىڭ ايتقان ۋاعىزىن قۇداي ءسوزى كورىپ، قۇلاي سەنەدى. سول جات دەسە، جاتادى، تۇر دەسە تۇرادى. كادىمگى «اڭقاۋ ەلگە، ارامزا مولدا». انىعىندا، تاعى ابايدىڭ:
«كوپ ايتسا، كوندى،
جۇرت ايتسا، بولدى،
ادەتى نادان ادامنىڭ» دەگەن سوزىنەن ارتىق ايتا الماسپىز. ياعني كەيبىر زامانداستارىمىزدىڭ ءدىني اعىمداردىڭ مۇرنىن تەسكەن تايلاعىنا اينلاۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى، ساۋاتسىزدىقتا جاتىر. ارينە، بۇگىنگى زاماندا قالام الىپ، حات جازىپ، قارا تانىعاندى ساۋاتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ال، مۇنداي ساۋاتسىز اعىم مۇشەلەرى ءوز كەزەگىندە ءبىردىڭ باسىنان، ءبىردىڭ اياعىنان جاتتاعان ۋاعىزى ارقىلى جۇرتتى يسلامنىڭ قارا تۇنەگىنە سۇيرەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ال، ابايدىڭ تالماي ۇندەگەنى بىلىممەن عىلىم ياعني وركەنيەت پەن مادەنيەت. ءبىزدىڭ ەل قۇران وقىعاننىڭ ءبارىن مولدا دەپ تانيدى. ال، بۇگىنگى كوپ اعىمدارداعى «مولدالاردىڭ» ءىس-ارەكەتى ەل ۇستىنەن كۇن كورۋگە نەگىزدەلگەن. ءسوزى - قۇدايشىل، كوزدەگەنى - دۇنيە. وتكەندە شىمكەنتتەگى ءبىر مەشىتتىڭ مولداسى ساداقاعا جينالعان اقشانى ۇپتەپ كەتكەنىن اقپاراتتاردان وقىدىق، كوردىك. مىنە، دالەل. ال، اباي وتىز بەسىنشى قارا سوزىندە بۇدان دا قاتتى ايتادى: «ماحشارعا بارعاندا قۇداي تاعالا قاجى، مولدا، سوپى، جومارت، شەيىت - سولاردى قاتار قويىپ، سۇرار دەيدى. دۇنيەدە عيززات ءۇشىن، سىي-قۇرمەت الماق ءۇشىن قاجى بولعاندى، مولدا بولعاندى، سوپى بولعاندى، جومارت بولعاندى، شەيىت بولعانداردى ءبىر بولەك قويار دەيدى. احيرەتكە بولا، ءبىر عانا قۇداي تاعالانىڭ رازىلىعىن تاپپاق ءۇشىن بولعانداردى ءبىر بولەك قويار دەيدى.
دۇنيە ءۇشىن بولعاندارعا ايتار دەيدى: «سەندەر دۇنيەدە قاجەكە، مولدەكە، سوپەكە، مىرزەكە، باتىرەكە اتالماق ءۇشىن ونەر قىلىپ ەدىڭدەر، ول دۇنيەڭ مۇندا جوق. سەندەردىڭ ول قىزىقتى دۇنيەڭ حاراپ بولعان، سونىمەن قىلعان ونەرلەرىڭ دە ءبىتتى. ەندى مۇندا قۇرمەت الماق تۇگىل، سۇراۋ بەرىڭدەر! مال بەردىم، ءومىر بەردىم، نە ءۇشىن سول مالدارىڭدى، ومىرلەرىڭدى، بەتىڭە احيرەتتى ۇستاپ، ءدىن نيەتىڭ دۇنيەدە تۇرىپ، جۇرتتى الداماق ءۇشىن سارىپ قىلدىڭدار؟» دەپ. انا شىن نيەتىمەنەن ورنىن تاۋىپ، ءبىر قۇدايدىڭ رازىلىعى ءۇشىن ونەر قىلعاندارعا ايتار دەيدى: «سەندەر ءبىر عانا مەنىڭ رازىلىعىمدى ىزدەپ مالدارىڭدى، ومىرلەرىڭدى سارىپ قىلىپ ەدىڭدەر، مەن رازى بولدىم. سىزدەرگە لايىقتى قۇرمەتتى ورنىم بار، دايىن، كىرىڭدەر! ءھام ول رازىلىقتارىڭنان باسقا وسى ماحشار ىشىندە، سەندەردىڭ وسى قىلعانىڭا ءوزى قىلماسا دا، ءىشى ەرىپ، ىنتىق بولعان دوستارىڭ تابىلسا، شافاعات قىلىڭدار!» - دەپ ايتار دەيدى».
Cوندا 19 عاسىردان وزا شاپقانىمىز قانە؟! ەكى زاماندى سالىستىرا قاراعاندا، 19 عاسىردا يشان، مولدالاردىڭ الداۋىنا ءجىپسىز بايلانعان، سولاردىڭ ءسوزىن قۇداي ءسوزى، ۇكىمەت زاڭى كورگەن قازاقتى كورەمىز. ال، 21 نشى عاسىردا تاعى دا اعىمداردىڭ ايتقانىن زاڭ كورىپ، «قۇدايعا اپارار تۋرا جول» وسىنىڭ جولى ەكەن دەپ باس، كوز جوق، ويلام جوق، ارالدان كەلگەن ادامداي ەس جوق اعىمنىڭ ارتىنان ەرىپ، شۇباعان قازاقتى كورەمىز. ەكەۋىنە دە ورتاق - ساۋاتسىزدىق.
ءدال قازاق اراسىن جايلاعان ءدىني قاراڭعىلىقپەن اباي، ودان كەيىن الاش زيالىلارى كۇرەستى. قازىرگى ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن تاۋەلسىز قازاق بيلىگى كۇرەسىپ جاتقانعا ۇقسايدى.
بيلىكتىڭ ءدىني اعىمدارمەن كۇرەسى دەمەكشى، اعىمداردىڭ الداۋىنا تۇسكەن اعايىندارىمىزدىڭ اداسۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجە دە مەملەكەتتىك يدەولوگيا دا جاۋاپتى. سەبەبى، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تابانى كۇرەكتەي ون توعىز جىل ىشىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيا ازاماتتاردىڭ جۇرەگىنە سەنىم ۇيالاتا المادى. ءاربىر ازاماتتى ونىڭ مەملەكەت ءۇشىن ورنى ەرەكشە ەكەنىنە كوزىن جەتكىزىپ، سەندىرە المادى. وسى جەردەن كەلىپ، قاراۋسىز قالعانداي كۇي كەشكەن جۇرتتىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇستى. تابيعي تۇردە ازاماتتار ءوز سەنىمىن ءبىر نارسەگە بايلاۋعا بەكيدى. ءدال وسى تۇستا اعىمدار پايدا بولا كەتتى. «ىزدەگەنگە سۇراعان».
ەندى قايتپەك كەرەك؟ ءبىزدىڭ شە، بيلىك ازاماتتاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىن وياتۋعا كۇش سالۋى قاجەت. جانە اعىمشىل ادامدار قازاق تاريحىن، مۋزىكاسىن، ونىڭ تۇرمىس-سالتتىق داستۇرلەرىن، ماقال-ماتەلدەرىن (اسىرەسە، ءدىن تۋرالى) عاسىرلار بويى جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇستانىپ كەلە جاتقان وزىندىك يسلام تانىمىن، ءدىني ۇستانىمىنا كوپ نازار، زەر سالعاندارى ءجون. ءتىپتى، قازاقتىڭ ساقال-مۇرت قويۋداعى، ەر-ايەلدەردىڭ كيىنۋدەگى ۇلتتىق ءسان ۇلگىلەرىنە دە باسا نازار سالعانىن قالار ەدىك.
بەلۋاردان ساقال قويىپ، بالاعىڭىزدى دىزەڭىزگە دەيىن ءتۇرىپ، اق كەبىنگە ون ورانىپ جۇرسەڭىزدە، بۇل ءسىزدىڭ اللاعا دەگەن اق نيەتىڭىزدىڭ دالەلى بولمايتىنى انىق.
اباي قازاق جۇرەگىندەگى رۋحاني شىراق. اعىمداردىڭ ابايشىل بولۋىنىڭ سىرى قازاق جۇرەگىنە ابايدى جامىلىپ ەنىپ الۋ. كەيىنگى كەزدە قازاق جۇرەگىندەگى رۋحاني شىراقتىڭ اينالاسىندا سايتانكوبەلەكتەر كوبەيدى. مەنىڭ ەسىمە تالانتتى اقىننىڭ ولەڭ جولدارى تۇسەدى:
«سايتان كوبەلەك،
ساعان نە كەرەك؟»...
«اباي-اقپارات»
