بيىل مەرەكەلەنگەلى وتىرعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ مازمۇنى رۋح، بىرلىك، جاسامپازدىق، ەلوردا، ەلباسى دەگەن ۇلى ۇعىمدار تۇتاستىعىنىڭ سيمۆولىنا اينالۋى ءتيىس. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلىنىڭ جۇگى جەڭىل بولعان جوق. اسىرەسە، ەل تاعدىرى دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى جان-تانىمەن سەزىنە بىلگەن كوشباسشىمىز – نۇرسۇلتان نازارباەۆء ۇشىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءار جىلى – عاسىرعا، ءار كۇنى – جىلعا تاتىدى. الگىندە عانا تىلگە تيەك ەتكەن بەس ۇلى ۇعىمنىڭ بەرەكەسى ەلىمىزدى بيىك بەلەسكە باستادى. بۇل بەس ۇعىم ءبىر قولدىڭ بەس ساۋساعى دەپ الساڭىز، ءبىز ەل تاعدىرى تارازىعا تارتىلعان سىندارلى ساتتە وسى بەس ساۋساقتىڭ جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىنىڭ ارقاسىندا تىعىرىقتان شىعا بىلدىك. ماسەلەن…

باعزىدان رۋحى مىقتى ەل ەدىك. كوشباسشىمىزدىڭ كورەگەندىگى ۇلى دالانى مەكەندەگەن جۇزدەن استام ۇلتتار مەن ۇلىس وكىلدەرىن بىرلىككە ۇيىتتى. رۋحتىڭ ايبارى مەن بىرلىكتىڭ بەكەمدىگى جاس مەملەكەتتى جاسامپازدىققا باستادى. جارقىن جاسامپازدىقتىڭ شىنايى ۇلگىسى رەتىندە ەركە ەسىل بويىنان ەڭسەلى ەلوردامىز بوي كوتەرىپ، ەلباسىنىڭ ەڭبەگى جانىپ، ابىرويى اسقاقتادى. سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرەيتويى وسى ۇعىمداردىڭ بالتالاساڭ بۇزىلماس تۇتاستىعىن پاش ەتەتىن جانە ەلدىك رۋح قۇدىرەتىن وسكەلەڭ ۇرپاق بويىنا سىڭىرە بىلەتىن مازمۇنعا شاق بولۋى شارت. سوندا عانا ءبىز سانامىزدى سارسىتىپ كەلگەن «مەرەكە – اس ءىشىپ، اياق بوساتۋ» دەگەن ۇعىمنان ارىلامىز.

ەندىگى اڭگىمە اۋانىن وتانىمىزدىڭ جۇرەگى، ەلدىگىمىزدىڭ تىرەگى، ەلباسىنىڭ تىلەگى، ءتول پەرزەنتى – ەلوردا جايىنا ويىستىرساق…

بۇزوقتان – بۇگىنگە

استانا – وتە جاس قالا. قالانىڭ ەلوردا مارتەبەسىن يەلەنگەننەن بەرگى جىلناماسى ادامزات تاريحى ءۇشىن قاس-قاعىم ساتپەن پارا-پار ەكەندىگى داۋسىز. الايدا، بۇل قالانىڭ شەجىرەسى تاريح تەرەڭىنەن تامىر تارتادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوزىنىڭ «ەۋرازيا جۇرەگىندە» اتتى كىتابىندا قازاقستاننىڭ قازىرگى استاناسى بابالاردىڭ باعزى مەكەنىندە قونىس تەپكەندىگىن اتاپ وتەدى. استانانىڭ اۆتورى، ءارى باس ساۋلەتشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇل تۇجىرىمىن قۋاتتايتىن عىلىمي نەگىز دە بار. ارحەولوگتار قازىرگى استانانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتكەيىنەن ورتا عاسىرداعى بۇزوق قالاسىنىڭ ورنىن تاپتى. عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنسەك، وسىدان ون ەكى عاسىر بۇرىن ىرگەسى قالانعان ەجەلگى قالاشىق عاسىرلار بويى سالقار سارىارقانىڭ ساياسي جانە رۋحاني ورتالىعى قىزمەتىن اتقارعان.

سونىمەن، بىرنەشە جىل تىنباي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەسىل ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى استانانىڭ ءتول تاريحى ىرگەتاسى ءىح عاسىردا قالانعان ەجەلگى بۇزوق قالاسىنان باستاۋ الاتىنىن دالەلدەدى. سول زامانداعى وڭتۇستىك پەن شىعىس وركەنيەتىن رۋس، ۆيزانتيامەن جالعاستىرعان التىن كوپىردەي بولعان ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان بۇزوق شاھارى قىپشاق حاندىعىنىڭ رەزيدەنتسياسى ءھام دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ءىرى ساۋدا-اكىمشىلىك ورتالىعى بولعان-مىس دەگەن دەرەككە سۇيەنىپ وتىرمىز. كەيبىر دەرەكتەر بۇگىنگى استانامىزدىڭ ءتۇپ تاريحى XVIII عاسىردان باستاۋ الادى دەگەن بولجام جاساعان-دى. الايدا، ەڭسەلى ەلوردامىزدىڭ ەجەلگى بۇزوق قالاشىعىنىڭ ورنىنا سالىنعانى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدار الگى بولجامدى جوققا شىعارادى. سوندا ءبىزدىڭ استانامىزدىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار دەگەن باتىل تۇجىرىم ءار قازاقستاندىقتىڭ ماقتانىش سەزىمىن وياتارى داۋسىز.

ولاي بولسا، ەجەلگى وركەنيەتتىڭ وشاعى بولعان ەسىلدىڭ بويىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەڭسەلى ەلورداسىنىڭ بوي كوتەرۋى تاريحي زاڭدىلىق ەمەس پە؟! كوشپەندى ەلدىڭ كوش توقتاتىپ، كەرۋەن شوگەرگەن جەرىندە ۇلى مۇراتتى كوزدەگەن ۇرپاقتارى استانا سالسا، ايىبى قانە؟!

ۇلى كوش

ەلىمىزدىڭ باس قالاسىن الاتاۋدان ارقاعا كوشىرۋ جونىندەگى ەلباسى يدەياسى 1994 جىلى جاريا ەتىلگەن. توسىن ءجايت، ارينە. ەل كۇتپەگەن. سوندىقتان دا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل بايلامى قوعامدا ەكىۇداي پىكىر تۋعىزعان-دى. شىنىمەن دە، بۇل كەزەڭدە ەل ەكونوميكاسى ەڭسەسىن تىكتەي قويماعان. ءوزىمىز «وتپەلى كەزەڭ» دەپ ايدار تاققان ۋاقىت. مۇنداي كەزەڭدە استانانى كوشىرۋ وتكەلدە ات اۋىستىرعانمەن بىردەي ەدى. سولاي بولا تۇرا، داعدارىس قىسپاعىنداعى ەلدىڭ باس قالاسىن ارقاعا كوشىرۋ تۋرالى ەلباسى شەشىمى شىن مانىندەگى تاريحي تاۋەكەل بولدى. ءدال وسىنداي باتىل قادامدى بىردە-ءبىر ەلدىڭ باسشىسى جاساماعانى تاريحتان بەلگىلى. الەمدىك تاجىريبەدە ساياسي ورتالىقتارىن اۋىستىرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق دامۋىنا سەرپىن بەرگەن مەملەكەتتەر جوق ەمەس. جاڭا استانا جاڭا ەكونوميكانىڭ، جاڭا ءداۋىردىڭ سيمۆولىنا اينالۋى شارت. ءبىزدىڭ ەلوردامىز وسىنداي مازمۇنداعى تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى ەركىن ەڭسەرگەنىنە بۇگىن كۋا بولىپ وتىرمىز. استانا قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك-ساياسي ورتالىعى عانا ەمەس، جاڭا ءداۋىردىڭ ساۋلەتى مەن داۋلەتى جاراسقان جاڭا قالاسىنا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ جاڭا پاراعىنا اينالدى. رەكوردتىق قىسقا مەرزىمدە.

ءيا، استانا – ەلباسىنىڭ ءتول پەرزەنتى. ەلباسى – استانانىڭ اۆتورى ءھام ساۋلەتشىسى. ەركە ەسىل جاعاسىنان بوي كوتەرگەن جاڭا استانانىڭ قۇرىلىسى الەمدىك قاۋىمداستىق الدىنداعى ەلباسى قايراتكەرلىگى مەن كورەگەندىگىنىڭ پارقىن ايعاقتاي ءتۇستى. ەڭ اۋەلى، استانا – ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى. شەكاراعا تىم جاقىن ورنالاسقان ەلوردا مەملەكەت ءۇشىن قاتەر الاڭى بولاتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەسە كەرەك.

كوشباسشىلىعىندا – كورەگەندىك، ساياساتىندا – سۇڭعىلالىق بار ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ استانا جونىندەگى باستاماسى اجارلى ارقا ءتوسىن ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ سيمۆولىنا اينالدىردى. ونىڭ ايعاعى – استانا! ال، استانانىڭ اۆتورى – تاۋەلسىزدىك ءداۋىرىنىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

ءيا، شيرەك عاسىرعا ۇلاسقان نازارباەۆ بيلىگى ەل ەكونوميكاسىن كەيبىر ەلدەرگە كەساپات اكەلگەن ء«ساتسىز ستسەناريلەردەن» اينالىپ ءوتىپ، بەرەكەلى بەلەستەرگە باستاي ءبىلدى. عاسىر عالاماتى سانالاتىن ەلوردامىز استانا – ەلباسىنىڭ قيىن ساتتەردەگى ەرىك-جىگەرىنىڭ جەڭىسى.

استانا كوشى – ۇلى مۇراتتى كوزدەگەن ۇلى كوش!

كۇلتوبە ەمەس – كۇرەتامىر

استانا كۇن سايىن، ءسات سايىن اجارلانا ءتۇستى، ەرەكشە كەلبەتكە يە بولدى. جۇمىر جەردە ءسانى مەن سالتاناتى جاراسقان نەبىر اسەم قالالار بار بولسا، ءبىزدىڭ استانا قايتالانباس ۇلگىدە اسقاقتاي ءتۇستى. ساۋلەتى جاعىنان ءبىر-بىرىنە ەگىز قوزىداي ۇقسايتىن قالاشىقتار كوپ بولعانىمەن، ءبىر-ءبىرىن قايتالاعان استانالار كەمدە-كەم. جوق دەۋگە دە بولادى. اسىرەسە، الەم ەلدەرى ەلوردالارىنىڭ ىشىندە استانا كوش باسىنداعى ەلدەردىڭ كوشىرمەسىنە اينالماي، ايرىقشا ايشىقپەن دامىدى.

سايىن سارىارقانىڭ سارى بەلىندە سان قيلى ساۋلەت ۇلگىلەرى ساپ تۇزەپ، اجارى – ءايبات، سالتاناتى – ساڭلاق شىرايلى شاھاردىڭ قۇرىلىسى قارقىن العان سايىن بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ كەۋدەسىندە ماقتانىش سەزىمى مازداي ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى ەگىس القابى بولىپ، «نەمىس اۆتونومياسىنا» اينالا جازداعان ارقا توسىندەگى اجارلى مەكەن بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ساياسي ەليتاسىنىڭ التىن تۇعىرىنا اينالدى.

شەجىرەسى عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتەتىن بۇگىنگى استانانىڭ ءسان-ساۋلەتى بارشا حالىقتىڭ كوز الدىندا دامىپ، ميلليونداعان حالىقتىڭ كوزايىمىنا اينالدى. اسقاقتاعان استانا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وي-قيالىنان تۋىنداپ، بۇكىل الەمگە ايگىلەنگەن «بايتەرەك» سىندى سيمۆولى، ايگىلى ساۋلەتشى نورمان فوستەر سالعان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايى جانە كەلەشەك كەرۋەنىندەي بوي تۇزەگەن باسقا دا اكىمشىلىك عيماراتتارى اۋىزعا الدىمەن ىلىگەدى.

الەمدىك ساۋلەت ونەرىندە بالاماسى جوق كوركەم تۋىندىلاردىڭ كورمەسىندەي بولعان كورىكتى قالا از ۋاقىت ىشىندە قارىشتاي دامىپ، تاۋەلسىز قازاقستان دامۋىنىڭ كورسەتكىشىنە اينالدى. 2010 جىلى ەقىۇ سىندى حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمنىڭ توراعالىق تىزگىنىن ۇستاپ، سول جىلى استانا تورىندە 56 مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى باس قوسقان سامميت سالتانات قۇرعانى جادىمىزدا ماڭگى جاڭعىرار وقيعا بولعان. ودان كەيىن اسقاق رۋحتى استانا قىسقى ازيا ويىندارىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتتى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزدىك. سونداي-اق، جىل سايىن الەمنىڭ 80-نەن استام ەلىنەن 5000-عا جۋىق دەلەگات قاتىسىپ، الەمدى ابىگەر ەتكەن ەكونوميكالىق داعدارىس سالقىنىن سالماقتايتىن استانا فورۋمى دا ەلوردامىزدىڭ اشىق پىكىر الاڭىنا اينالعانىن دالەلدەيدى. جاھاندىق پروبلەمالاردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ، التى قۇرلىقتى اۋزىنا قاراتقان استانامىزدى كۇلتوبەگە بالاي الامىز با؟ جوق، ارينە. قازاقستان استاناسى – كۇلتوبە ەمەس، جاھانداعى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ كۇرەتامىرى.

ول از دەسەڭىز، كەلەر جىلى «ەكسپو – 2017» دۇنيەجۇزىلىك كورمەسىن قابىلدايمىز. مىنە، از ۋاقىتتا الەم نازارىن وزىنە اۋدارتىپ، تاڭداي قاقتىرعان استانانىڭ ابىرويى! ءيا، «ەكسپو» – ەل مەرەيى، استانا ابىرويى، ەلباسى ەڭبەگى. تمد ەلدەرى اراسىندا تۇڭعىش، ازيا ەلدەرى اراسىندا ءتورتىنشى بولىپ «ەكسپو» كورمەسىن قابىلداعالى وتىرعان ەلوردامىز ەرتەڭىمىزدىڭ ەڭسەلى كەلبەتىنە كەپىل بولماق.

***

ساعىم ويناعان سارى بەلدە ەلىنىڭ باعىن ويلاعان مەملەكەت باسشىسى ءوز قولتاڭباسىن قالدىردى. قيلى-قيلى تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق ەلى ەلباسى ەڭبەگىمەن ەڭسەلەنە بوي كوتەرگەن ەلورداسى باردا تاعدىرىنا مىڭ مارتە شۇكىرشىلىك ەتەدى.

كەلەشەگى – كەمەل، ەرتەڭى – نۇرلى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ الەمدىك ارەناداعى ابىرويى دا، ارى، بەدەلى دە، باعى – استانا. استانا – ەۋرازيا جۇرەگى. كارى قۇرلىقتىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتكەن جۇرەگى ماڭگىلىك سوعۋىن توقتاتپاسا ەكەن! ۇلتىمىزدىڭ ۇياسى، قازاقستان سەكىلدى قىران ەلدىڭ تۇعىرى بولعان استانا مارتەبەسى جوعارىلاعان سايىن تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگى جاسايتىنى ھاق.

استانا – عاسىردىڭ عالاماتى، الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى! اۆتورى – اللا القاپ، الاشى قولداعان ەلباسى!

ەرسىن مۇسابەك

دەرەككوزى: "ورتالىق قازاقستان" گازەتى

Abai.kz