قازىرگى تاڭدا الەمدى «اشسا الاقانىن دا، جۇمسا جۇدىرىعىن دا» ۇستاپ تۇرعان باستى يدەولوگيا «اقشا» جانە «قارۋ» دەگەن ەكى اۋىز ءسوز. قازىر ءبارىن، ءتىپتى اردى دا، جەردى دە، ءتىلدى دە، ءدىندى دە، ادامدى دا  ساتىپ جىبەرۋگە دە، ساتىپ الۋعا دا، ساتپاسا تارتىپ الۋعا دا ابدەن بولاتىن بولدى. كۇنى كەشەگى قازاق قوعامىن دا، قىلمىس بولىپ سانالاتىن سۇمپايى دۇنيەلەر بۇل كۇندە ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان.  الەمدىك ەڭ بەدەلدى ۇيىم بولىپ سانالاتىن بۇۇ-نىڭ دا بۇعان تورەلىك ايتىپ ء«اي، دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» بولار قاۋقارى قالماعان.

قازىرگى قازاقستان بيلىگى دە وسى جولعا ءتۇسىپ الىپ، تەك قانا ەكونوميكا دەپ باسقا سالالاردىڭ اقساۋىنا جول بەردى. اسىرەسە، يدەولوگيا سالاسىن. ورىس ءتىلدى بيلىگىمىز 25 جىل بويى مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن ايقىندامادى. "جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى" دەپ قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، اركىم ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيتىن اشىق-شاشىق جاتقان مەملەكەتكە اينالدى.

تاريحقا ۇڭىلسەك، سوناۋ ادام اتا مەن اۋا انادان بەرى سانسىز قاعاناتتار قۇرىلىپ، بيلەۋشىلەرى قاعان دەپ اتالعان ەكەن. مىسالى، قازاق قاعان، الاش قاعان، مودە قاعان، وعىز قاعان، مۇقان قاعان، ەدىل قاعان، بۋمىن قاعان، ەستەمي قاعان، بىلگە قاعان، قادىر قاعان، شىڭعىس قاعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. قاعان بيلىگىن بۇكىل الەم مويىنداعان. سوندا بۇكىل الەمنىڭ باسىن قوسقان «قانداي قۇدىرەت كۇش؟»، «قانداي يدەولوگيا؟» دەگەن سۇراققا تالايلاردىڭ باسىن قاتىرعانى انىق.  بۇل جەردە تاعى ءبىر اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، وسى قاعانداردىڭ ارالارىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردىڭ ءبولىپ جاتقاندىعى جانە ءاربىر ۇلى قاعاناتتاردىڭ بىرنەشە عاسىرلار بويى عۇمىر كەشكەندىگى.

قازاق ۇلتىنىڭ جۇزدىك، رۋ-تايپالىق جۇيەسى — قازاق قوعامىنىڭ نەگىزى.  بۇل جۇيە باستاۋىن ادام اتا مەن اۋا انادان الىپ، سودان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى. جۇزدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى جانە ونىڭ ىشكى مازمۇنى جونىندە عالىمدارىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورتاق پىكىرگە كەلە الماعان. كەلىڭىز، بىرگە سارالاپ كورەلىك:

قازاق حالقىنىڭ جادىندا ماڭگىلىككە ساقتالعان رۋلىق شەجىرە مەن داستاندارىندا، ەپوستىق جىرلارى مەن وسيەتتەرىن دە بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ بارلىعى قازاق دەگەن ءبىر اتادان ءوسىپ-ونگەندىگى جانە ولاردىڭ ء«از اۋليە» دەپ اتالعاندىعى «تايعا تاڭبا باسقانداي» ەتىپ ايقىن جازىلعان.

شەجىرە دەرەگى بويىنشا ءاز اۋليەنىڭ ء«ۇش ءجۇز» دەپ اتالاتىن ءۇش بالاسى بار. بۇلار حالىق اراسىندا «ۇلى ءجۇز – اعارىس - ءۇيسىن»، «ورتا ءجۇز – جانارىس - ارعىن»، كىشى ءجۇز – بەكارىس - الشىن» دەپ تە اتالا بەرەدى. ءجۇز – تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن اتامىزدىڭ اتى. بالاماسى – ساندىق اتاۋ، ەلدىڭ بەت-ءجۇزى، باعىت-باعدارى ء(جۇزىن قىبلاعا قاراتۋ), جاماندىق اتاۋلىنىڭ جەلكەسىن قياتىن  قىلىشتىڭ ءجۇزى. تاعى ءبىر ماعىناسى ورتالىق وردا.  ولار ۇلى وردا، ورتا وردا، كىشى وردا دەپ تە اتالا بەرەدى.

رۋلىق شەجىرەمىزدىڭ قازاقتى ۇشكە ءبولۋ سەبەبى، بۇل اتاۋ قازاق  رۋلارى اتالارىنىڭ تۋىستىق تەگىنە، دۇنيەگە كەلۋ جاسىنا، قالىپتاسۋى مەن ورنالاسۋىنا  بايلانىستى ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن.

ۇلى ءجۇز – اعارىس – ءۇيسىن: ۇلى ءجۇز - قازاقتىڭ ەڭ ءبىرىنشى دۇنيەگە كەلگەن ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى بولعاندىقتان، ولار ەڭ ۇلى، ياعني ەكى ءىنىسىنىڭ (ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ) اعاسى، اعا ارىسى (اعارىس) اتالعان. ۇلى جۇزگە جاتاتىن بارلىق  رۋلار ۇيسىندەرمەن قاتار دۇنيەگە كەلگەن.  ولار ەڭ العاش ۇيلەنىپ، ءۇي سالعان ۇيسىندەردىڭ اينالاسىنا توپتاستى. ال، ءۇي دەگەنىمىز، كادىمگى ءۇي. ۇلكەن ۇل ۇيلەنگەننەن كەيىن، ەنشىسى بەرىلىپ، وتاۋى ء(ۇيى) تىگىلىپ، بولەك شىعارىلادى ەمەس پە؟ بۇل جەردە دە تۋرا سونداي جاعداي، ەشقانداي ايىرماسى جوق. ال، ء"سىن" - دەگەنىمىز سەن قازاقتىڭ وتاۋ تىككەن ەڭ العاشقى ءۇيىسىڭ دەپ تۇر.

ءبىز قازاق مال باققان ەلمىز، ەڭ العاش دالانىڭ جابايى اڭدارىن قولعا ۇيرەتكەن ەلمىز. قازاقتىڭ بارلىق سوزىندە شوپان اتانى قوي مەن قويشىنىڭ، قامبار اتانى جىلقىنىڭ، ويسىل قارانى تۇيەنىڭ، زاڭگى بابانى سيىردىڭ، سەكسەك اتانى ەشكىنىڭ ءپىرى (ۇستازى) دەپ اتايدى.

قازاقتىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ۇلكەنى (تۇڭعىشى) وسىلاردىڭ ءبارىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ىسكە اسىردى. قازاق ماتەلىندەگى «ۇلى ءجۇز-ءۇيسىندى قاۋعا بەرىپ مالعا قوي» دەگەنى ەشقانداي قورلاۋ ءسوز ەمەس، بۇل بۇكىل قازاق بالاسىنىڭ ولاردىڭ «اۆتورلىق قۇقىعىن» مويىنداعاندىعى. 

ەكىنشىدەن، «وتان وتباسىدان باستالادى»، «وتباسى شاعىن مەملەكەت» دەيمىز. بۇل جەردە دە «ۇيسىندەر» اۆتورلىق قۇقىقتارىن ساقتاپ وتىر. سەبەبى،  ءۇيى جوق ادام وتباسىن قۇرا المايدى. ءبىز كۇنى بۇگىندە دە وتباسى، وشاق باسىمىزدى قورعايتىن مەكەن-جايىمىزدى ءۇي (جاي) دەپ اتايمىز. بۇكىل قازاققا، بۇكىل الەمگە وتباسىن قۇرىپ، ونى ءۇي سالىپ قورعاۋدى ۇيرەتكەن سولار بولاتىن. بۇل كىمدە-كىم «مىڭ جەردەن، باسىن تاسقا ۇرسا دا» سولاي. بۇل جەردە ءۇيسىن اتامىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعىن ەشكىم تارتىپ الا المايدى. ول ۇلى جاراتۋشى-اللادان بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. 

ۇشىنشىدەن، اتالارىمىز اقيقاتتى اعادان ىزدە، اقيقاتتى سولار بىلەدى دەگەن. اقيقات پەن اعانىڭ ءسوز تۇبىرلەرى «اق (اع)» بولاتىنى وسىدان. ۇلى ءجۇزدىڭ - اعا ارىس دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. «سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەيتىندەرى دە وسىدان. ساعا – قىسقارتىلعان ءسوز. تولىق ماعىناسى ساق اعا.

بىزگە، ياعني بۇگىنگى قازاققا كەرەگى اعالارىمىز (ۇلى ءجۇزىمىز، اعا ارىسىمىز) بۇكىل قازاقتىڭ ارىن سول ەجەلگى اتالارىنداي قورعاپ، ەكى ءىنىسىنىڭ الدىنداعى اعالىق مىندەتتەرىنە ادال بولسا ەكەن دەيمىز. اعالارىمىز «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار»، ىنىلەرى ء«ىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» دەگەن قازاق ماقالىنا ساي بولسا ەكەن دەيمىز.

ۇلى جۇزگە: البان، دۋلات، وشاقتى، سۋان، شاپىراشتى، ىستى، ءسارىۇيسىن، قاڭلى، جالايىر، سىرگەلى،  شانىشقىلى، قاتاعان جاتادى (ەنتسيكلوپەديالىق دەرەكتەن). كەيبىر دەرەك تە قاتاعاننىڭ ورنى شاقساممەن اۋىستىرىلادى. تاعى ءبىر دەرەك تە قاتاعان مەن شاقسام دا قوسىلىپ شانىشقىلى اتالماي قالادى. «قازاق جۇزدەرى» ەنتسيكلوپەدياسىندا قاتاعان دا، شاقسام دا قوسىلماي 11 رۋ اتالادى. كەلەر ۇرپاقتىڭ شاتىسپاۋى ءۇشىن ۇلى ءجۇزدىڭ كونەكوز قاريالارى وسى ماسەلەنى رەتتەپ، نەگە بۇلاي ەكەندىگىنە تياناقتى تۇسىنىك بەرگەندەرى ءجون بولار ەدى.     

ءاربىر قازاق ءجۇزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اۋماعى بار. ۇلى ءجۇز بىرلەستىگى جەتىسۋ جەرىندە، شۋ جانە تالاس، سىر، ىلە وزەندەرىنىڭ كەڭ القاپتارىندا وتە كونە زاماننان قالىپتاسقان.

ءبىز بۇدان الەمدى بيلەگەن قازاق قاعاناتىنان بولىنگەن تۇڭعىش قاعاناتتىڭ ءۇيسىن قاعاناتى دەپ اتالعانىن كورەمىز. 

ەنتسيكلوپەدياداعى «ۇلى ءجۇز — قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنگەن رۋلار مەن تايپالاردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بىرلەستىگى» دەگەن تۇجىرىمعا «تۋىستىق» جانە «ۇلى ءجۇز - قازاقتىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني ەكى ءىنىسىنىڭ اعاسى بولىپ تابىلادى» - دەپ قوسۋدى ۇسىنامىن.

ورتا ءجۇز – جانارىس – ارعىن: ولار قازاقتىڭ ەكى ۇلىنىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەندىكتەن ورتا ءجۇز دەپ اتالعان. بۇل ەلدىڭ جانى تۋرا ادام سياقتى باسىندا دا، اياعىندا دا ەمەس، جۇرەگىندە بولادى دەگەن ءسوز. «جان جۇرەگىم»، «جان استانا»، «جانىم جانارىم» دەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. ولار ۇيسىننەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەندىكتەن ورتا ءجۇز  - ارعىن دەپ تە اتالا بەرەدى.

ورتا ءجۇزدى ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي، ۋاق قۇرايدى. ولار قازاقتىڭ ورتانشى ۇلدارى (ۇرپاقتارى).

ورتا ءجۇز  بىرلەستىگى سارىارقا اتىرابىندا، ياعني سولتۇستىك، ورتالىق جانە شىعىس قازاقستان، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ سىرداريا وزەنىنىڭ تۇسىندا ارعىن تايپاسىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ ورنالاسقان.

بۇل جەردە اسا كوڭىل بولەتىن جاعداي، ولاردىڭ ورتا ءجۇز دەپ اتالۋى. ورتانىڭ تۇپكى ماعىناسى وردا. ولار توپان سۋدان امان قالىپ قازاق ورداسى تىگىلگەن قازىعۇرتتى كۇنى بۇگىندە دە مەكەندەپ، قازىق جۇرتىمىز اتانىپ  وتىر.

ورتا ءجۇز قازاق وردالارىنىڭ ىشىندەگى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ەڭ باقىتتى وردا. «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار» دەگەندەي الدىندا اعاسى، ء«ىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» دەگەندەي ارتىندا ءىنىسى بار.

ارعىندار (ارعۇندار) جانە ونىڭ اينالاسىنا توپتاسقان رۋلار باستاۋىن كۇن (عۇن) قاعاناتىنان الادى. ارعىن  - ارعى كۇن دەگەن دە ماعىنا بەرەدى. ورتالىق وردا اتى ايتىپ تۇرعانداي تەك قانا ەرتەڭنەن ەمەس، ارعى كۇندەردەن دە (ارعى جىلداردان دا، ارعى عاسىرلاردان دا) ءۇمىت كۇتتىرىپ، ادىلەت ءۇشىن ارىن جاندارىنان ارتىق ساناپ، بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ جاقسىلىققا جارىسۋىنا  ۇيىتقى بولىپ كەلەدى.

«سەندەر اتادان تۋىس ەكەندىكتەرىڭدى بىلەسىڭدەر دە ونىڭ وسيەتىن بىلمەيدى ەكەنسىڭدەر،— دەيدى قازىبەك.— اتالارىڭ «ۇلى ءجۇزدى قاۋعا بەرىپ مالعا قوي، كىشى ءجۇزدى نايزا بەرىپ جاۋعا قوي، ورتا ءجۇزدى قامشى بەرىپ داۋعا قوي دەگەنى قايدا؟ جىعىلسام، سۇرىنسەم الدىمدا سۇيەنەر  اعام، ارتىمدا ءىنىم بار، بيلىك ءجونى مەنىكى ەمەس پە؟» — دەدى قازىبەك.

بۇل سوزگە ەكى جاعى دا توقتاپ، بيلىكتى قازىبەككە بەرەدى» (ورتا ءجۇزدىڭ اتاقتى ءبيى قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ تولە بيگە بەرگەن جاۋابىنان).

داۋدى دانالاردىڭ دانالارى عانا ادىلدىكپەن شەشە الاتىندىعىنا قانداي داۋ بار.

«عۇندار! ازاماتتىڭ اق ءولىمى – بورىشىن ادال اتقارعانى. قىزىل قانىڭدى اق جولدا توكپەسەڭ، ەڭسەڭدى باستىرىپ، ەزگىدە جۇرسەڭ، ەر اتىڭنان نە پايدا؟ ءور كەۋدەنى اياققا باستىرىپ، ءوز قۇتىن ءوزى قاشىرىپ ساسقان ادام ساناتتا جوق. باسىڭدى بۇعىپ، بۇقپالاپ كورگەن كۇنىڭ كىمگە ونەگە، كىمگە بولار عيبرات؟» (كۇن قاعانى ەدىل).

قازاق قوعامىنىڭ اللانىڭ  اق جولىنان اۋىتقىماۋىنا ۇلگى-ونەگە بولۋ ورتا ءجۇز رۋلارىنا امانات ەتىلگەن. قازاقتىڭ جان-جۇرەگى، باس ورداسى استانا قالاسىنىڭ ورتا ءجۇز جەرىندە ورنالاسۋى دا اللانىڭ قالاۋى.

ءبىز بۇدان الەمدى بيلەگەن قازاق قاعاناتىنان بولىنگەن ەكىنشى  قاعاناتتىڭ كۇن (عۇن) قاعاناتى دەپ اتالعانىن كورەمىز. 

دەمەك، ەنتسيكلوپەدياداعى «ورتا ءجۇز – قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنگەن رۋلار مەن تايپالاردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بىرلەستىگى. ورتالىق جانە سولتۇستىك شىعىس قازاقستاندى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ وداعى بولعان» دەگەن تۇجىرىمعا دا «تۋىستىق»  دەگەن ءسوز قوسىپ «وداعى بولعان» دەگەندى مۇلدەم الىپ تاستاۋ كەرەك. سەبەبى، قانى ءبىر، جانى ءبىر، جۇرەگى ءبىر، تىلەگى ءبىر، ارا جىگى اشىلماعان تۋىس ادامداردىڭ وداق قۇرۋى اقىلعا سيمايدى. ادام وزىمەن تۋىس، قانداس-باۋىرلارىمەن وداق قۇرمايدى. سەبەبى، وداق بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق (كەشەگى كسرو سياقتى). وداق سىرت ەلمەن قۇرىلادى.

قازاقتىڭ ورتانشى ۇلى ارعۇن (كۇن) قاعاناتىنان قالعان توپونوميكالىق ايعاقتامالار: كاۆكازدا سۋننو وزەنىنىڭ بويىنا ارعىن اۋىلى ورنالاسقان، وسى وزەنگە ارعىن شاتقالىن بويلاي اعاتىن ارعىن وزەنى كەلىپ قۇيادى. امۋر وزەنىنە قۇياتىن بۋرياتياداعى وزەن اتى دا ارگۋن (ارعىن) دەپ اتالادى. التايدا قاتىن وزەنىنىڭ وڭ سالاسىن قۇرايتىن ارعۇرت (ارعىن جۇرت) وزەنى بار. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا «ت» ارپىمەن ءبىتۋ كوپشە جالعاۋدى، «ن» ارپىمەن ءبىتۋ جەكەشە جالعاۋدى بىلدىرەدى. ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى قيان مەن قياتتى ەسكە الىڭىز. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە بالقاش-الاكول ويىسىنداعى لەپسى مەن اياگوز وزەندەرىنىڭ تومەنگى اعىسى ارالىعىنداعى ارعاناتى تاۋىن، تارباعاتاي جوتاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى جاقسى ارعاناتى تاۋىن، قازىرگى جەزقازعان وبلىسىنا قاراستى تورعاي مەن اقمولا وبلىستارىمەن تۇيىسەتىن ايماقتىڭ  ارعاناتى (ارعىن اتا), تۇركىمەنستاننىڭ شاردجوۋ وبلىسىنداعى ءبىر اۋداننىڭ دارعاناتى دەپ اتالاتىنىن قوسىپ قويساڭىز ءتىپتى دە جاڭىلىسپايسىز. قازاقتىڭ تاريحى ءبىر اۋىز سوزىندە. ولاردىڭ باسىندا كۇن، ارعۇن، ارعاناتى، ارعۇرت اتالىپ الەمدى بيلەگەن ۇلى قاعاناتتىڭ ىدىراپ، سوڭىندا نەگە ارعىن اتالىپ كەتكەنىن سارالاۋدى وزدەرىڭىزگە قالدىردىم.

كىشى ءجۇز – بەكارىس – الشىن: كىشى ءجۇز رۋلارى اتى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەڭ كىشىسى، ياعني قازاق اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ەكى اعاسىنىڭ (ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ) كەنجە ءىنىسى. ولار بەكارىس دەپ اتالدى. ال، كىشى ءجۇز-بەكارىستىڭ، سونىمەن قاتار بۇكىل قازاقتىڭ  قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قاراشاڭىراعى اداي، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال بولىپ تابىلادى (الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى وسى).  اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، بۇكىل شەجىرە دەرەگىنىڭ ماڭعىستاۋلىق ادايلاردا تولىقتاي ساقتالۋىنىڭ سىرى وسى. اتاسىنىڭ بار بىلگەنىن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارناعان اماناتىن تەك قانا كەنجە ۇل الىپ قالادى ەمەس پە؟! جاۋلارىمىز قازاقتى قاراشاڭىراعىنان، ال ادايلاردى اعالارىنان ايىرماق بولىپ، ماڭعىستاۋدى سان رەت وزگە ەلدەرگە (بىرەسە ورىسقا، بىرەسە كاۆكازعا، بىرەسە تۇرىكپەنگە، ءتىپتى مۇراعاتتار دا كەڭەس بيلىگىنىڭ ادايلاردى دەربەس ۇلت، دەربەس مەملەكەت دەپ تانىعانى جايلى دەرەكتەر ساقتالعان) قوسىپ جىبەرسە دە، ءبىز بولەك ۇلت ەمەسپىز، ءبىز قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىمىز، اعالارىمىزدان ولسەك تە ايرىلمايمىز دەپ، قاندى-قىرعىن سوعىسپەن اعالارىنا قايتا قوسىلىپ وتىرعان. اتالارىمىزعا 1920 جىلدارى ءوز اتامەكەندەرى ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى تۇرىكمەنىستاننان الىپ قازاققا قايتا قوسۋ وڭايعا سوقپاعان. ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنىستانعا قوسۋدىڭ سوڭى ۇلكەن جانجالعا ۇلاسىپ، ارتى سان رەت جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاستارعا ۇلاسقان. ماسكەۋدەن جەر ماسەلەسىن شەشۋگە كەلگەن كوميسسيا جۇمىس جاساپ جاتقان ساتتەر دە ءبىز ماڭعىستاۋدى تۇرىكپەنگە بەرمەيمىز، ولاردى ماڭعىستاۋعا ولسەك تە كىرگىزبەيمىز  دەپ، ادايدىڭ مۇزداي قارۋلانعان بەس مىڭ قول جاساعىنىڭ شەكارادا تۇرعانىن جەرگىلىكتى حالىق جاقسى بىلەدى. بۇدان اسقان باۋىرمالدىق پەن اعالارىنا دەگەن ادالدىق بولۋى مۇمكىن بە؟! ءبىز قازىر وسىنداي باۋىرمالدىقتىڭ قادىرىن ءبىلىپ ءجۇرمىز بە؟

 

كىشى ءجۇز رۋلارى الشىن اتاسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، باتىس قازاقستان ءوڭىرىن، ەدىل، جايىق، تورعاي، توبىل وزەندەرىنىڭ اتىرابىن، ماڭعىستاۋدى، قاسبي، ارال تەڭىزى جاعالاۋلارىن، سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىن مەكەندەگەن.

اتالارىمىز ۇلى ءجۇزىمىزدى وڭتۇستىك-شىعىسىمىزعا، ورتا ءجۇزىمىزدى ورتالىعىمىز بەن سولتۇستىگىمىزگە، كىشى ءجۇزىمىزدى باتىسىمىزعا ورنالاستىرىپتى. قانداي كورەگەندىك، قانداي دانالىق دەسەڭىزشى! قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنى شىعىستا، ورتانشىسى تۇستىكتە، كەنجەسى باتىستا بولىپ، وزدەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىنە سايكەس شىققان كۇننىڭ جارىعىن ءبىرىنشى بولىپ ۇلى ءجۇز كورسە، كىشى ءجۇز جاسىنا سايكەس ەڭ سوڭىنان كورىپ تۇر.

كىشى ءجۇز - بەكارىستان الشىن مەن كەنشىن. الشىننان التى اتا ءالىم مەن ون ەكى اتا بايۇلى، كەنشىننەن جەتىرۋ تارايدى. سوندا التى تاڭبالى - التى اتا ءالىم ۇلكەنى، ورتانشىسى جەتى تاڭبالى - جەترۋ، كەنجەسى ون ەكى تاڭبالى - ون ەكى اتا بايۇلى. ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ كەنجەسى اداي. اداي وسىلايشا، قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇر. بۇل قاراشاڭىراق يەسى دەگەن ءسوز. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى، اداي اتا مەن ادام اتانىڭ ادا (اتا) دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولۋى، تاڭباسىنىڭ ء«تىل» جانە «جەبە» بولۋى، ادايلاردىڭ اس-ساداقالارىندا قازاقتىڭ بارلىق رۋلارىنىڭ جاسى ۇلكەندەرىنە ارنايى اتا شاپان جاباتىندارى، اتام قازاقتىڭ اتا سالتى مەن ءداستۇرىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، شەجىرە-داستاندارىنىڭ (مىسالى، ءبىر عانا «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» داستانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى) تولىقتاي ساقتالىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى بولماق. بۇل قازاق اتامىز وسى ادايدىڭ شاڭىراعىندا، ادام بالاسىنا اللاتاعالا ىقتيار ەتكەن بارلىق سىي-قۇرمەتكە بولەنىپ عۇمىر كەشتى دەگەن ءسوز.

بارشامىزعا بەلگىلى جەر بەتىندەگى بۇكىل ادامزات بالاسى ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن (مايمىلدى (ايۋاندى) اتا دەپ مويىنداپ جۇرگەندەردى ەسەپكە الماعان دا) «ادام» جانە «مان» دەپ تەك قانا ەكى ەسىممەن اتايدى. ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدىڭ اتىن (قاراشاڭىراعىن) اداي (اد اتا، اي انا) ۇستاپ وتىرسا، مان اتامىزدىڭ اتىن سول مانداردىڭ قىستاۋى بولعان مانقىستاۋ ۇستاپ وتىر. قازاق دەگەن اتپەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ءاز اۋليەنىڭ دە مولاسى وسى ماڭعىستاۋدا. قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى شوپان اتانىڭ دا مولاسى وسى جەردە. ەسكى كىتاپتار «اۆەستا»، «تاۋرات»، «زابۋر»، ء«ىنجىل» ت.ت. اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ سۋرەتتەلەتىن الەمنىڭ استاناسى «تەمىر مۇنارالى قانا قالاسىنىڭ دا» ورنى وسى ماڭعىستاۋدا. «سۇمبە تەمىر الاڭ (تەمىر مۇنارالى قالا)» دەپ اتالادى. وسى كىتاپتار دا جازىلعان ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ ادامعا العاشقى ايان بەرگەن جەرى سيناي تاۋى دا، تۇيەلى اۋىلى دا وسى جەردە. سىندى تاۋى، سىندى اسۋى، سىندى قۇدىعى، قاراتۇيە-ماناتا دەپ اتالادى. سين ء(ابۋ ءالي يبن سينا (اۆيتسەننا)), سىن (سىنا جازۋ، سىني  كوزقاراس), شىن (راس، اقيقات، شىنار), شىڭ (تاۋدىڭ شىڭى) سينونيم. قازاقتىڭ ۇلى قاعانى تەمىردىڭ – شىڭعىس دەگەن لاقاپ ات الۋى دا وسىدان. شىڭىمىز وسى شىڭ، ەكىنشى بۋىنداعى قىسىمىز ماڭقىستاۋ دەگەندەگى «قىس». العاشقى وت جاعىلعان جەر دە وسى جەردە. اداي اتا - وتپان تاۋ دەپ اتالادى. تۋىستىعى بولىنبەگەن جەتى اتالىق جۇيەدەن ءبولىنىپ، بالاماسى ساداقپەن بىرگە قورامساق تا ساقتاۋلى تۇرعان جەبەنىڭ ادىرنادان اتىلىپ، وققا (وعىزعا، وق پەن قىزعا) اينالعان جەرى دە وسى ماڭعىستاۋ. وعلاندى تاۋى، وعلاندى قورىمى دەپ اتالادى. ول قاۋىمدا ادايدىڭ ۇرانىنا شىققان اۋليە بەكەت - ءپىر اتا جەرلەنگەن. بۇلاردىڭ ءبارى دە مان اتا زيراتىنا جاقىن ماڭدا ورنالاسقان.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، ماڭعىستاۋلىق ادايلار - اتا شەجىرەمىزدى تولىقتاي ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزىپ وتىر.

كىشى ءجۇزدى قۇرايتىن رۋلار:

1. التى تاڭبالى التى اتا ءالىم. ولار: شەكتى، شومەكەي، تورتقارا،  كەتە، قاراكەسەك جانە

قاراساقال.

2. جەتى تاڭبالى جەتىرۋ: تابىن، تاما، جاعالبايلى، تىلەۋ، كەردەرى، كەرەيىت جانە رامادان.

3. 12 اتا بايۇلى: الاشا، بايباقتى، قىزىلقۇرت، ماسقار، شەركەش، ىسىق، تانا، جاپپاس، ەسەنتەمىر، بەرىش، تاز، كەنجەسى اداي.

شەجىرەنى زەرتتەۋ بارىسىندا بۇل قۇرامنىڭ 13 نۇسقاسىن تاپتىم. مىناۋ سونىڭ ەڭ ەجەلگىسى بولۋى كەرەك:  «قىدىرسىيىق، باقىتسىيىق، سۇلتانسىيىق، جاپپاس، بەرىش، اداي، ەسەنتەمىر، تاز، التىتابان، التىباسار، دۋاتيمەس، قۇلاقاسقا». دەمەك، 12 اتانىڭ قۇرامىن اتالارىمىز زامان تالابىنا ساي وزگەرتىپ وتىراتىن بولعان. كەلەشەك تە بۇعان ارنايى ماقالا ارنايتىن بولامىز.

ەڭ ءبىر كەرەمەتى الدىنداعى ەكى اعاسى قازاق اتاسىنىڭ كەنجە ۇلدارى بەكارىستى - كىشى ءجۇز (جاسى كىشى ءىنىم) دەپ اتاپ، اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعى دەپ، ولارعا ارقاشاندا قامقورلىقتارىن جاساپ وتىرعان. قانداي ما ءبىر قيىن جاعدايلار بولماسىن اتالارىنىڭ شاڭىراعى كۇيرەپ ورتاعا تۇسۇىنە جول بەرمەگەن.

مىنە وسىلايشا، وسى ءۇش جۇزىمىزگە قارايتىن رۋلاردىڭ (اتالاردىڭ) اراسى بىرنەشە مىڭداعان  جىلدارعا سوزىلسا دا ولاردىڭ اراسىنا ەش ءبىر جاۋ سىنا قاعا الماعان.

دەمەك، ەنتسيكلوپەدياداعى «كىشى ءجۇز – قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىن مەكەندەگەن رۋلار مەن تايپالار وداعى. قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىنا ەنەدى» دەگەن ۇعىمدى «كىشى ءجۇز – الشىن – بەكارىس قازاقتىڭ كەنجەسى، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى» دەپ وزگەرتۋ كەرەك.

قاراشاڭىراق كيەلى، مۇراگەر، باس شاڭىراق دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى. ۇلتتىق اتا سالتىمىزدا قاراشاڭىراق ۇعىمى وتە ءادىل شەشىمىن تاپقان. مىسالى: ءبىر اكەنىڭ ءۇش ۇلى بار دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلكەن ەكى ۇلىن ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ تىگىپ بولەك شىعارادى. ال كەنجە ۇلى اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا، قاراشاڭىراق نەمەسە باس شاڭىراقتا قالادى. نەگىزگى مۇراگەر كەنجە ۇل بولادى. اتادان، اكەدەن قالعان قاراشاڭىراققا مۇراگەر بولعاندىقتان كەنجە ۇلدىڭ جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن بولادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندە مىنە وسىنداي قاراپايىم عانا وتباسىلىق قاعيدا جاتىر.

قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى – قاراپايىم قازاق وتباسىنىڭ ۇلكەيتىلگەن نۇسقاسى. قازاق سوزىندەگى «وتان وتباسىنان باستالادى»، «وتباسى شاعىن مەملەكەت» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى  - ءۇش بالاسى. ءۇش جۇزگە كىرەتىن رۋ-تايپالار سول ءۇش اتادان، ءۇش انادان ءوسىپ ونگەن ۇرپاقتار، ءبارى ءوزارا تۋىس، ءبىر اتادان تارايدى. اقيقاتى، قازاق رۋعا، تايپاعا، جۇزگە بولىنبەيدى، قازاق سول رۋ، تايپا، جۇزدەردەن قۇرالادى.

بۇكىل الەم ەلدەرى مەن مەملەكەتتەرى باستاۋىن اتام قازاقتىڭ ء«بىر رۋلى ەلىنەن» الادى.

بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز تەكتەرىن قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە كىرەتىن رۋلاردىڭ ىشىنەن تاپسا، بۇكىل قازاق رۋلارى ءوز تەكتەرىن قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اداي شەجىرەسىنىڭ ىشىنەن تابادى.

«اتاسى الىس بولعانمەن، جاميعي قازاق ءبىر تۋعان» دەپ بازار جىراۋ (1842-1911) اتامىز جىرلاعانداي، ارامىز الىس بولعانمەن، بۇكىل قازاق ءبىر اتانىڭ ۇرپاعىمىز: ءبىر - بىرىمىزگە اتا مەن اجە، اكە مەن شەشە، اعا مەن جەڭگە، ءىنى مەن قارىنداس، ناعاشى مەن جيەن، قۇداندالى جەكجاتپىز، قانداس باۋىرمىز، تۋىسپىز، دوسپىز. ۇلى اتالارىمىز بىزگە ۇلكەندى دە، كىشىنى دە ءوزىڭنىڭ تۋعان اتاڭداي كور دەپ ادام (اتام، اتام مەنىڭ); جاكە، ساكە، ماكە دەگەن دە ءوز اكەڭدەي قۇرمەت كورسەت دەپ وتىر. اباي اتامىزدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ» وتىرعانى دا وسى وسيەت.

قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا ءبىر اتانىڭ بالالارى اتالارى مەن اكەلەرىنىڭ ايتقانىن تىڭداعان. اتالارىنىڭ ايتقان وسيەتتەرىن كوزىنىڭ ءتىرىسى تۇگىلى، باقيلىق بولعاننان كەيىن دە ەكى ەتپەگەن. ەشقايسىسى قازىرگى كەيبىر جەتەسىزدەر سياقتى قاريالارىمىزدىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، «شال»، ء«اي، شال!» دەپ سويلەمەگەن،  اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرماعان. تاپسىرماق تۇگىلى قازاق تا ونداي تۇسىنىك تە بولماعان.

بالالاردىڭ جاسى كىشىلەرىنىڭ بارلىعى ۇلكەن اعاسىنا باعىنعان. اتا-انالارى ۇلكەنىنە كىشىلەرىنە قامقور بولۋدى، كىشىلەرىنە اعالارىنىڭ ايتقانىن تىڭداپ، باعىنىشتا بولۋدى مىندەتتەگەن. اكە باقيلىق بولعان جاعداي دا، ءۇي-ءىشىنىڭ بيلىگى ۇلكەن ۇلعا اۋىسىپ، ول تاق مۇراگەرى اتانعان. سوناۋ ىقىلىم زامانداردان بەرى بۇل قاعيدانىڭ ارتى وسىلاي جالعاسىپ كەلەدى. ال اتاسىنىڭ شاڭىراعى ء(ۇيى-جايى، بار جيعان تەرگەنى مەن شەجىرەسى) كەنجە ۇلدا قالىپ وتىرعان. وسى قاعيداعا سايكەس، تۋمالاس باۋىرلار ءبىر-ءبىرىنىڭ وتباسىن ەشقاشان قامقورسىز قالدىرماعان، جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىتپاعان.

بەكارىس اتامىزدىڭ اتىنان ماڭعىستاۋدا بەكى اتتى جەر مەن ەلدى مەكەن، كاسپي-ارال ايماعى جەم بويىندا قازىبەك (قازاقتىڭ بەگى) دەگەن جەر، قازاقتىڭ قاپ تاۋىندا قازىبەك تاۋى مەن قازىبەك ەلدى مەكەنى، بۇكىل ازيا مەن ەۆروپا ەلدەرىن سان مىڭداعان جىلدار بويى «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاعان بەك (بەگلەر بەك) دەگەن ۇلىق لاۋازىم،  قازىبەك (قاز داۋىستى قازىبەك), بەكەت، بەكەن، بەكسۇلتان ت.ت. ەسىمدەر قالىپتى. ەكى سانى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى. بەكىنىڭ ءتۇبىرى «ەكى» بولاتىنى وسىدان.

قازاق بالاسى قۇدايدان قورقىپ، «اتا» سوزىنە توقتاپ، «انا» سوزىنە يلاناتىن. انا اتىمەن «انت» ەتىلەتىن. انتىن (ۋادەسىن) بۇزعاندارعا قارعىس ايتىلىپ، ولار ولگەندە دە بولەك جەرلەنەتىن. ەجەلگى قازاقتار اعانى سىيلاپ، ىنىگە ىزەت قىلاتىن، كورشىمەن تاتۋ، اعايىنمەن اۋىزبىرشىلىكتە بولۋدى قادىر تۇتاتىن. «جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەيتىن. بۇل جاستايىنان سانالارىنا ءسىڭىرىلىپ، وسە كەلە اعايىن-تۋماعا، ەلگە، اتامەكەن-تۋعان جەرگە دەگەن ۇلكەن  ماحابباتقا ۇلاساتىن. وسىنداي ۇلى قاسيەتتەردىڭ بارلىعىنا يە كۇلتەگىن اتامىز التىن تاقتىڭ قىزىعىنا بەرىلمەي، شەكسىز بيلىكتىڭ سۇم شىرماۋىنا بوي الدىرماي، جالعىز اعاسى بىلگەنىڭ باسىنان ءسوزىن اسىرماي، جولىن سىيلاپ، قۇرمەتىن ەشقاشان اياماعان، اعاسىمەن تاققا تالاسپاعان.  سوندىقتان،  ارتىڭدا ءىنىڭ بولسا وسى كۇلتەگىندەي-اق بولسىن دەگەن ۇرپاققا ۇلگى بولعان ۇلاعاتتى وسيەت قالعان. 

باۋىرىنىڭ قازاسىنا قابىرعاسى سوگىلگەن بىلگە قاعان «كوك تۇرىكتىڭ كوك سەمسەرى» اتانعان اسىل ازاماتىن ادامزات بالاسى ماڭگى جادىندا ساقتاپ، ۇرپاعىنا ۇلگى ەتۋ ءۇشىن قىتايدىڭ كوك تاسىن الدىرىپ، سول تاسقا ءومىر جولىن، ەرلىكتەرىن، بولاشاققا دەگەن تىلەگىن قوسا جازىپ كەتتى. بۇل ۇرپاق ءۇشىن باعا جەتپەس اسىل مۇرا، قاسيەتتى امانات ەدى.

تۋرا وسىنداي جاعداي الەمگە اتى ايگىلى قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحان اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى جوشىدان تاراعان كەرەي مەن جانىبەكتە دە قايتالانعان. جانىبەك تە تۋرا اتالارى سياقتى نەمەرە اعاسى كەرەيدىڭ باسىنان ءسوزىن اسىرماي، جولىن سىيلاپ، قۇرمەتىن ەشقاشان اياماعان، اعاسىمەن تاققا تالاسپاعان. 

نەمەسە، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى الايىق، كەنەسارى قولى قىرعىز ماناپتارىمەن بولعان سوڭعى شايقاستاعى قورشاۋدى بۇزىپ شىعار ءسات تە كەنەسارى جارالانىپ قولعا تۇسەدى. ال ناۋرىزباي قورشاۋدى بۇزىپ شىعادى. اعاسىن ات ۇستىنەن كورە الماعان ناۋرىزباي،  قايتا اينالىپ قاپتاعان جاۋعا قارسى سوعىس سالادى. الاي دا، جاۋ كوپتىگىن جاساپ ناۋرىزباي دا جارالانىپ قولعا تۇسەدى. سوندا كەنەسارى ىنىسىنە، «باۋىرىم! بەكەر ورالدىڭ، ەندى بۇلار ەكەۋمىزدى دە امان قالدىرمايدى. سەبەبى، اعاسىن جوقتايتىن، اعاسى ءۇشىن جانىن قياتىن، اعاسىن قۇتقارماي اتتان تۇسپەيتىن  دالانىڭ كوكجال ارلانى سەن ءتىرى جۇرگەنىڭ دە ماعان ولار ەشتەڭە ىستەي المايتىن ەدى» دەگەن ەكەن.

«حالىق اڭىزى: “ناۋرىزبايدىڭ ءوزى بارىپ قولعا تۇسكەندە، كەنە وكىنىشپەن بارماعىن شايناپتى”، - دەسەدى. سويتسە، سوعىستىڭ زاردابىنان سەسكەنگەن قىرعىزدار، كەنەنى بوساتپاق بولىپ وتىر ەكەن. ناۋرىزباي قولعا تۇسكەن سوڭ ەكەۋىن دە ولتىرگەن.

زەرتتەۋشىلەر اعىبايدىڭ قولدى بوس قىرعىننان، ولىمنەن قۇتقارىپ قالعانىن ايتادى. تورەلەردى تۇتقىننان بوساتىپ الامىز دەگەن ويى بولعانىن جازادى. الايدا، قازاق اسكەرىنىڭ ەكى بىردەي تورەسى قولعا تۇسكەننەن كەيىن قىرعىزدار ەكەۋىنىڭ دە باسىن الدى. قازاق سوڭعى حانىنان سولاي ايىرىلدى. ال اعىباي باتىردىڭ وزەگىندە وكىنىش كەتتى…» («اعىباي باتىر كەنەسارىنى قىرعىزداردان نەگە قۇتقارمادى؟»)

نەمەسە، كۇنى كەشەگى 5 ناۋرىز 2016 جىلعى قىتايدا وتكەن الەمدىك ەرەجەسىز جەكپە-جەكتە فينالعا شىققان ايبەك نۇرسەيىت پەن قىتاي قازاعى عابيت تۇرعانبەكتى الايىق. ەكى باۋىر بۇكىل قىتاي، بۇكىل الەم ەلدەرى الدىندا ءوز تۋمالاسىنا قول جۇمسامادى. قانداس-باۋىرى ءۇشىن ەكەۋى دە الەم چەمپيونى دەگەن اتاقتان دا، سان ميلليونداعان دوللار اقشادان دا باس تارتتى. ەكى باتىرىمىزدىڭ بۇل ەرلىگى ۇرپاعىمىزعا ۇلگى بولىپ، ەل جادىندا ماڭگى ساقتالارى ءسوزسىز.

قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن ەسكى اڭگىمەلەردىڭ ءبىرىن دە ءبىر ايەل، ءىنىسى جانە بالاسى ۇشەۋى تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. حان ايەلدىڭ ءىنىسى مەن بالاسىن ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ايەل ءوزىنىڭ جانىن الىپ، ءىنىسى مەن بالاسىن ءتىرى قالدىرۋدى سۇرايدى. ايەلدىڭ جانكەشتى سوزىنە رازى بولعان حان، ەكەۋىنىڭ بىرىنە راقىمشىلىق جاساپ، تاڭداۋ ەركىن ايەلدىڭ وزىنە قالدىرادى. ايەل ەش ويلانباستان، ءىنىسىن تاڭدايدى. بۇعان تاڭدانعان حان سەبەبىن سۇرايدى. سوندا ايەل، ءبىز ءبىر اتادان، ءبىر انادان ەدىك. ءىنىم ولسە ونىڭ ورنىن ەشكىم باسا المايدى. ءىنىم اتام مەن انامنىڭ كوزى عوي.  ال، بالاما كەلسەك، ءالى باسىم جاس، اللا قالاسا بالانى تاعى تۋىپ الامىن دەگەن ەكەن. ايەلدىڭ سوزىنە رازى بولعان حان، ۇشەۋىنە دە راقىمشىلىق جاساپتى.

قازاق حالقى باۋىردىڭ باۋىرمالدىعىن بارىنەن دە جوعارى باعالاعان. جاۋگەرشىلىك زامان. قالماقتاردان قاشىپ كەلە جاتقان ءبىر اتامىز جولدا جاياۋلاتىپ قاشىپ بارا جاتقان ءىنىسىن كورەدى. سول كەزدە ارتىندا وتىرعان بالاسىنا بۇرىلىپ: «اتاسى بولەك اتتان ءتۇس، اتاسى ءبىر كەل اتقا ءمىن» – دەپ، اتتىڭ ارتىندا وتىرعان بالاسىنىڭ ورنىنا ءىنىسىن وتىرعىزىپ جاۋدان امان الىپ شىعادى. قاشىپ قۇتىلعان سوڭ، الگىدەن مۇنىڭ قالاي؟ – دەپ سۇراعاندا «ايەل بالا-شاعا تابىلادى. ال اعا-ءىنى تابىلمايدى – دەگەن ەكەن. 

اتالارىمىز جاي ۋاقىتتا «اعايىننىڭ» اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن دەپ تىلەۋ ايتقان. قاپەلىمدە جاۋ كەلىپ قالعاندا، «اتاسى باسقا اتتان ءتۇس!» دەپ ءوز بەلىنەن شىققان بالاسىن تاستاپ كەتىپ، تۋعان ءىنىسىن ارتىنا مىڭگەستىرگەن جاعدايلار كوپ بولعان.

وسىنداي جاعدايلار قايتالانا كەلە، «اتاسى باسقا اتتان ءتۇس، اتاسى ءبىر، اتقا ءمىن» دەگەن ماقالعا اينالعان.

قازىرگى كەيبىر جەتەسىزدەردىڭ اعالارىنا «شال!»، ء«اي، شال!» دەپ مەنمەنسىپ سويلەۋى، ايەلدەرىنە «مەن سەنى تۋعان انامنان دا جاقسى كورەمىن» دەپ، اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىراتىنداردىڭ كەزدەسۋى اششى دا بولسا بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى بولىپ تۇر.

بۇكىل الەم تاريحشىلارى شىڭعىس حان ساربازدارىنىڭ تۇتقىنعا تۇسپەگەندەرىن جانە بىردە-ءبىر جارالى ساربازىن جاۋ قولىنا تاستاپ كەتپەگەندەرىن اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ جازادى. ولار وسىنىڭ سەبەبىن شىڭعىسحان وتە قاتال بولعان، ءبىر جاۋىنگەر تۇتقىنعا تۇسسە سول وندىقتى، وندىق تۇسسە جۇزدىكتى تۇگەلىمەن ءولىم جازاسىنا كەسكەن، وسى جازادان قورىققاننان ساربازدارىنىڭ ولىگىن جاۋ قولىنا قالدىرماعان دەپ جازدى.

الايدا، مۇنىڭ اقيقاتى مۇلدەم باسقا ەدى. شىڭعىس قاعان ساربازدارىنىڭ قۇرامى: وندىعى دا، جۇزدىگى دە، مىڭدىعى دا رۋلاس، تۋمالاستاردان تۇراتىن. بىرگە تۋعان تۋمالاستار ءبىرى ءۇشىن ءبارى جانىن قياتىن، تۋمالاستارى جارالىسىن دا، مەرت بولعاندارىن دا جاۋ قولىندا قالدىرمايتىن ەدى. بۇدان اسقان باۋىرمالدىق پەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟ قازاق تاريحىندا مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ، ميلليونداپ كەلتىرۋگە بولادى.    

ولار اتام قازاقتىڭ «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ەڭ ۇلى قاعيداسىن باسشىلىققا الىپ، جاندارىن قانداس باۋىرلارى ءۇشىن قيا ءبىلدى. ارلارىن (ار-يمان، تۋعان ەلى، اتامەكەن-تۋعان جەرى جانە وتباسىن) قورعاي ءبىلدى. قازاق بالاسى ءۇشىن بۇدان اسقان باقىت پەن ابىروي بولۋى مۇمكىن بە؟

قازاق، قازاق بولعالى قازاقتىڭ ءۇش ارىسى بىرىمەن-ءبىرى باۋىر ەدى. ولار ۇلى دالا دەپ اتالاتىن الىپ تايقازاندا بىرگە قاينادى. ءتىنى، ءدىلى، ءدىنى، ءتىلى ءبىر بولدى. وزدەرىن «قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەدى. ءبىر-بىرىنەن ەنشى الىسپادى. داستارحانى ءبىر ەدى. التى ايلىق جولعا شىقسا دا وزدەرىمەن ءبىر جاپىراق نان الىپ شىقپادى. سەبەبى، قاي ۇيگە بارسا دا الدىنان قوناقاسى كۇتىپ تۇردى. تۇرمە-زىندان سالمادى. سەبەبى، ولاردىڭ اراسىندا قىلمىس جاسايتىن ادام بولمادى. قازاقتى وسى قاسيەتىنەن اجىراتىپ ءۇش باۋىردىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ، ارالارىنا وت جاعۋ ءۇشىن جاۋلارىمىز تالاي-تالاي قيتۇرقى ارەكەتتەرگە بارعان. الايدا ۇلى اتالارىمىز وندايلاردىڭ الدىنا «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار»، «بولىنگەندى ءبورى جەيدى»، «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن»، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن الىنباس قامال سالىپ كەتكەن. بارلىق قازاق بالاسىنا وسى قامالدى قورعاۋى ءلازىم. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ وزدەرىن ۆەليكايا رۋس (ۇلى ءجۇز), بەلورۋس (ورتا ءجۇز), مالوروسسيا (كىشى ءجۇز) دەگەن اتاۋدى بىزدەن "ەنشىلەپ" العانىمەن تۋىستىقتى ساقتاي الماي  ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى سۋداي شاشىپ جاتقانى بىزگە ساباق بولماعى ءلازىم.

قوناقاسى دەمەكشى، اتا-بابالارىمىزدان قالعان مىناداي اڭىز بار: «اتامىز قازاق ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى اقارىستى ( ۇلى ءجۇزدىڭ اتاسى), ورتانشى ۇلى جانارىستى ( ورتا ءجۇزدىڭ اتاسى), كەنجە ۇلى بەكارىستى (كىشى ءجۇزدىڭ اتاسى) ەنشى بەرۋگە شاقىرىپتى. سول ۇلى اتامىز ءوزىنىڭ بار بايلىعىن (مال-مۇلكىن) ءتورت بولىككە بولگەن ەكەن دەيدى. ونىڭ ءۇش بولىگىن اتالعان ءۇش بالاسىنا ەنشىگە بەرىپتى. ءتورتىنشى بولىگىن تاعى دا ۇشكە ءبولىپ، ونى بالالارىنا ەنشى ۇستىنە قوسىپتى. ەستەرىڭدە بولسىن، بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىز اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ سەندەرگە ۇلان-بايتاق جەر قالدىردى. ونى ۇشەۋىڭە تاعى ءبولىپ بەرەمىن. وڭتۇستىك-شىعىستى اقارىس، سەن يەلەن. ول ۇلى ءجۇز دەپ اتالسىن. ورتالىق جانە سولتۇستىكتى جانارىس، سەن يەلەن. ول ورتا ءجۇز دەپ اتالسىن. باتىس جاقتى بەكارىس، سەن باسقار. ول كىشى ءجۇز دەپ اتالسىن. ونداعى ويىم مىناداي. سەندەر ەنشى الىپ بولەك ءۇي بولىپ شىققانمەن، تۋىستىق قاتىناستارىڭ، ىنتىماقتارىڭ مەن ءدام-تۇزدارىڭ بولىنبەسىن. سەندەردىڭ ۇرپاقتارىڭ ساپارعا شىققاندا جولعا ازىق-تۇلىك الىپ جۇرمەسىن. ءاربىر قازاق بالاسى كەز كەلگەن ۇيدەن اقىسىز قوناقاسى ىشەتىن بولسىن. ولار جولدا شولدەپ، سۋساپ، قارنى اشىپ جۇرمەسىن. مەنىڭ سەندەرگە بەرگەن ءتورتىنشى ەنشىم سول. سول ەنشىمدى مەنىڭ كەلەر ۇرپاقتارىم عاسىردان عاسىرعا جەتكىزىپ، مەنىڭ وسى وسيەتىمدى بۇلجىتپاي ساقتاسىن!» - دەپ باتاسىن بەرگەن ەكەن.

ۇلى اتالارىمىزدىڭ بارلىق بولمىسى، ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدە بولدى. شىققان كۇندى - جاستىق شاققا; ءتۇس كەزىن - جىگىتتىك، ەسەيۋگە;  كەش ءتۇسۋدى – قارتتىققا بالاعان. جانە وزدەرىنىڭ تابيعاتتىڭ اجىراماس بولشەگى ەكەندىگىن ايقىن تۇسىنگەن. ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ جاراتقان بارلىق تىرشىلىك يەلەرى ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى دەپ ەسەپتەپ، ولارعا قيانات جاساماۋدى ۇرپاعىنا امانات ەتكەن. تابيعاتتى دا سولاي ايالاعان. ۇرپاعىنا «گۇلدى جۇل ما، ءبىر گۇلدى جۇلساڭ ون گۇل شىقپايدى» دەگەن ۇلاعاتتى وسيەت قالدىرعان. ۇلى دالانىڭ ءتول پەرزەنتتەرى قازاق بولمىسىنىڭ ەڭ ءبىر كەرەمەتى ولاردىڭ بويىندا جاساندىلىقتىڭ، جالعاندىقتىڭ بولماۋى. ناعىز قازاق بالاسىنىڭ پەرىشتەدەي پاك بولۋى.

مىنە وسى قاعيداعا ساي ادامعا قانداس-باۋىردان جاقىن ەشكىم جوق. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا قازاققا قازاقتان جاقىن ەشكىم جوق. بولا دا المايدى.

بارشامىزعا بەلگىلى، ماڭعىستاۋ تۇبەگى سۇعىنا كىرىپ تۇرعان تەڭىز كاسپي دەپ اتالادى.  كاسپيدىڭ تۇپكى ماعىناسى قاس بي. ول ءوز كەزەگىندە قاز ءبيدىڭ لاقاپ اتى، ياعني سينونيم. سوندا «قاز» دەگەنىمىز بۇكىل الەم ەلدەرى مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولسا، «قاس» دەگەن ءسوز كەز-كەلگەن ۇعىمداردىڭ ەڭ بيىك شىڭى. قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى قاس ساق، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس اقىن، قاس شەشەن، قاس تۇلپار، قاس ءدۇلدىل، قاس شەبەر، قاس قاعىم، قاس ارۋ، قاس سۇلۋلار وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى. قازاقتىڭ «قاسيەتتى، قاسيەتسىز ادام» دەگەن ۇعىمدارىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسى. ەندى وسىلاردىڭ قاسىنا قازدى دا (اسپاندا ۇشاتىن، سىڭارى ءۇشىن جانىن قياتىن، كيەلى ارۋ قۇس) قوسىپ قويىڭىز. ءۇندى حالقىنىڭ ەڭ ەجەلگى «ماحارابحاتا» داستانىندا اريلەردىڭ اسپانعا ۇشاتىنى، ولار مىنگەن ۇشاقتىڭ بي مان (بيمان) اتالاتىنى جىرلانعان. ال، «بي» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بارشامىزعا بەلگىلى بولسا كەرەك. شىنىندا دا، ەڭ ءبىرىنشى ءتىلى شىعىپ، الەمگە ۇلگى بولعان دانا ەلدىڭ قاس بي اتانباي باسقاشا اتالۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي. بۇل داۋعا جاتپايتىن تۇجىرىم. ەجەلگى قازاقتار جاقسىلىققا جارىسۋدان الدارىنا جان سالماي، بايگەدەن كەلىپ، وعان بۇكىل الەمدى مويىنداتىپ بارىپ وسىنداي ەڭ قۇرمەتتى اتاۋلارعا يە بولعان. ايتپەسە، تەڭىزدىڭ اتاۋى قاس بي دەپ اتالماعان بولار ەدى.

جوعارى دا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى، قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندە ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ وزىمەن ۋاحي ەتىلگەن ماحاببات پەن مەيىرىم دەگەن سەزىم جاتىر.

قازاق تا «اتامزامان» جانە «اقىرزامان» دەگەن ەكى ءسوز بار. قازاقتىڭ اتا جولى بۇكىل الەمدە ونداعان مىڭ جىلدار بويى سالتانات قۇردى. اتالار زامانىن دا ەرلەرىمىز ەكى سويلەمەي، ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، ارىن قورعاپ، ادىلدىكتى پەن ادالدىقتى تۋ ەتىپ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، تەك قانا جاقسىلىققا جارىسىپ عۇمىر كەشتى. قازىرگى قوعام نەگە سونشاما وزگەرىپ كەتتى؟ نەگە ۇنەمى ەكى سويلەيمىز؟ نەگە سوزگە توقتامايتىن بولدىق؟  نەگە قوعامدى اقشا مەن قارۋ بيلەپ كەتتى؟ اتا مەن اعانى سىيلاۋدان، اق نەكەدەن، وتباسىمىزعا ادال بولۋدان نەگە جەرىدىك؟ «ازاماتتىق نەكە» دەيتىن پالە قايدان شىقتى؟  اقيقات پەن ادىلدىك نەگە اياق استى بولىپ جاتىر؟ ادام ءومىرى نەگە قۇنسىزدانىپ كەتتى؟ مىنە وسىنىڭ ءبارىن «گەندەرلىك» دەگەن سۇمپايى ساياسات ىسكە اسىرىپ زايىرلى قازاق قوعامىن «اقىرزامانعا» (ايەلدەر بيلەيتىن زامانعا) قاراي وتە شاپشاڭ جىلدامدىقپەن سۇيرەلەپ كەلەدى. مۇنداي جاعداي بۇرىندا دا سان رەت بولعان. اتالارىمىز ەل بيلىگىن تالاي رەت ايەلدەرگە بەرىپ، اۋىزدارى كۇيگەن. ايتپەسە، ۇلى اتالارىمىز «ايەل بيلەگەن كوش وڭبايدى» دەپ شەگەلەپ ايتىپ كەتپەگەن بولار ەدى. «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» (ماقال). قازىرگى الەم بيلىگىن دە جۇرگەندەردىڭ نەشە سويلەيتىنىن ساناپ تا تاۋىسا الماسپىز...

«گەندەرلىك ساياسات» بار-جوعى 25 جىلدا ەلىمىزدىڭ  استان-كەستەڭىن شىعاردى. «قىرىق ۇيدەن تىيىم الىپ»، اتاسىنىڭ قاسىندا قاق توردە وتىراتىن قازاق قىزىن ابىرويسىزدىققا ۇرىندىرىپ، ارىن ساۋداعا سالىپ، ءتانىن ساتقىزدى، كوشە دە ورامالسىز، «جەڭىل» كيىممەن جۇرگىزدى، شاشىن قىرىقتىردى، قارا جامىلدىردى، ساحناعا جالاڭاش شىعارىپ، ءتانىن كورمەگە قويدى، انايى كليپتەر تۇسىرگىزدى، ەرلەردىڭ قامقورلىعىنان ايىردى، ايەلدەردى جەسىر، بالالاردى جەتىم قالدىردى، ساتۋعا شىعاردى، ءسۇر بويداقتار مەن كارى قىزداردى كوبەيتتى، قىتاي، ورىس، نەگر ت.ب. بايعا تيگىزدى، ەسسىز ايەلدەردى وتباسى بيلىگىنە تالاستىرىپ، بالالارىنا «پاپام مامامنىڭ تۇڭعىش بالاسى» دەگىزدى. كەلىندەردى كەردەڭ قاققىزدى، اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرتقىزدى. ەرلەرىمىزدى ەز قىلدى، ەكى سويلەتتى، جاسىقتارىن كولەڭكەسىنەن قورقاتىن سۋجۇرەك قويانعا اينالدىردى. جەرىمىزدى، استىڭعى جانە ۇستىڭگى بايلىعىمەن قوسا ساتۋعا شىعاردى. بيلىكتە ارالاسقانداردى پاراقور مەن جەمقورعا اينالدىردى. ەل اعالارىنىڭ: اتانىڭ، اعانىڭ، جاسى ۇلكەننىڭ ايتقانىن ەشكىم تىڭدامادى، سوزىنە قۇلاق اسپادى، قارسىلىق بىلدىرسە اتتى، تۇرمەگە قامادى. «قورقاقتى قۋا بەرسە، باتىر بولاتىنىنا» جانە «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەتىنىنە» سانالارىن جەتكىزبەدى...

ەشكىم ماڭگىلىك ەمەس. بۇكىل عالامدى الساڭدا، قانشاما بايلىق جيساڭدا انا دۇنيەگە وزىڭمەن بىرگە ەشتەڭە دە الىپ كەتە المايسىڭ. ارتىڭدا ونەگەلى ءىسىڭ مەن ءىلىم، ولمەيتىن ءسوزىڭ، ءسوزىڭ مەن ءىسىڭدى ولتىرمەي اتىڭدى اتا دەپ ارداق تۇتاتىن سانالى ۇرپاق قالدىرۋ بارلىق قازاق ازاماتىنىڭ ەڭ ابىرويلى بورىشى. بۇل پارىزعا سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتا قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس حاننان ارتىق ادال بولعان ادام جوق. قازىرگى بيلىك باسىندا جۇرگەندەردىڭ باعاسىن كەلەر ۇرپاق بەرەتىن بولادى. بەرىپ تە ءجۇر...

ايەل ەرمەن ەشقاشان تەڭ بولا المايدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى - اللا ەكەۋىنە ەكى بولەك مىندەت جۇكتەگەن. ەرلەرگە ايەلدەر مەن بالالارعا قامقور، قورعان، اسىراۋشى بولۋدى، ايەلدەرگە ەرلەرىنىڭ قامقورلىعىن دا بولىپ، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋدى جانە ولاردى ەلى مەن جەرىن قورعايتىن اسىل ازامات ەتىپ تاربيەلەۋدى مىندەتتەپ، ارالارىن ماحابباتپەن جالعاعان. ۇلى اتالارىمىز بەن انالارىمىزدىڭ قىزدارىنا "وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى بولۋدى، ەرلەرىن ءپىر تۇتۋدى جانە باقىتىن وتباسىنان تاۋىپ، ءبىر رۋلى ەلگە انا بولۋدى" وسيەت ەتۋلەرىنىڭ سىرى وسى. «بارعان جەرىڭە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭ» (باتا). قىزدارىمىز قازىر وسى وسيەتتى ورىنداپ ءجۇر مە؟

سوناۋ تۇپتەگى ادام اتا مەن اۋا انادان بەرگى جەتپىس مىڭ جىل بويى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان اتا سالتىمىز: اتا سىيلاۋ، باتا بەرۋ، توي جاساۋ، قۇدا ءتۇسۋ، سىرعا سالۋ، شاڭىراق كوتەرۋ، نارەستەگە ات قويۋ، شىلدەحانا جاساۋ، بەسىككە سالۋ، شاشىن الىپ، تۇساۋ كەسۋ، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، ناۋرىز تويىن تويلاۋ، قوناعىن قۇدايىنداي سىيلاۋ، شاشۋ شاشۋ، ەرۋلىك بەرۋ، جەرلەۋ راسىمدەرىن وتكىزۋ، اتا-بابالارىنا ارناپ اس بەرۋ، قابىرىنە بارىپ زيارات ەتىپ، شىراق جاعۋ  ت.ت. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى جانە ولاردى مۇلتىكسىز ساقتاۋ ءاربىر قازاق ازاماتىنىڭ ابىرويلى بورىشى. بۇتكىل جەر بەتىندە ءبىزدىڭ بۇل سالتتارىمىزدى قولدانبايتىن ەل جوق.

مىنە وسى جەردە سول ەجەلگى اتالارىمىز العان بايگەنى قايتا الۋعا مۇمكىنشىلىگىمىز بار ما؟، جوق پا؟ دەگەن سۇراقتىڭ وزىنەن-ءوزى تۋىنداپ تۇرعانى انىق.

ونداي مۇمكىنشىلىگىمىز مول جانە ول قانىمىزدا بار دۇنيە بولعاندىقتان ءبىز ءۇشىن   قيىندىققا تۇسپەيدى. تەك قانا، بارلىق قازاق  بالاسى جوعارىدا ايتىلعانداردى جان-جۇرەگىڭ ارقىلى سەزىنىپ، ۇلى اتالارىمىز سياقتى جاقسىلىققا جارىسىپ، ء«بىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول» شىعارىپ مىناداي نەگىزگى باعىتتار دا جۇمىستانساق جەتىپ جاتىر.

ءبىرىنشى، ءبىز قازىر جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، ەجەلگى ۇلتتىق بولمىسىمىزدان اجىراپ، كەر زامانعا تاپ بولىپ وتىرعان جاعدايىمىز بار. بۇدان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى جان تاربيەسىمەن اينالىسىپ، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى (قوجا احمەت ياسساۋي مەن اۋليە بەكەت - ءپىر اتا جولىن، ياعني سوپىلىق ءىلىمدى) قالپىنا كەلتىرۋىمىز قاجەت. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ء«تىلى ەكەۋدىڭ ءدىنى ەكەۋ، ءدىنى ەكەۋدىڭ سوڭى قۇردىم» دەگەن وسيەتىن ەشقاشان جادىمىزدان شىعارۋعا بولمايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسى 7-ءشى بابىنىڭ 2-ءشى تارماعىن مۇلدەم الىپ تاستاۋ قاجەت جانە سونىمەن قاتار قر «تىلدەر تۋرالى زاڭى» قايتا قارالىپ، ول زاڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ» دەپ اتالىپ انا ءتىلىمىز ەلىمىزدە تولىق سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ ۇيىسۋدىڭ باستى شارتى وسى. دياسپورالاردىڭ قازاققا وكپەلەۋگە ەش قۇقىعى جوق. قازاقستان بيلىگى مەن بايلىعىنا تالاسىپ جۇرگەن ورىستاردىڭ دا، اعىلشىنداردىڭ دا، جەبىرەيلەردىڭ دە ت.ت. ءبارىنىڭ تاريحى وتاندارى بار. ال، ءبىزدىڭ ارتىمىزدا  ەشكىم جوق. دەمەك، بىزگە شەگىنەتىن جەر جوق. وسىنى ءتۇسىنىپ، وسى ءۇشىن كۇرەسپەگەن قازاق، قازاق ەمەس. «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەگەندەي، وسىنى مويىنداپ، قولداماعان وزگە ۇلت وكىلدەرى، قازاققا دوس ەمەس.

بۇگىنگى كەيبىر «بىلگىشتەردىڭ» اتالارىمىزدىڭ اتتارىن ۇمىتساق، «رۋشىل بولمايمىز» دەگەندەرى جەڭىلدەتىپ ايتقاندا، قازاققا دوستىق ويلايتىن ادامداردىڭ ءسوزى ەمەس. تەگىمىزدى (رۋىمىزدى) ۇمىتقاننان جەتىستىككە جەتسەك، قالعان ۇلتتارعا قارا كورسەتپەي كەتەتىن ۋاقىتىمىز بولدى. ال، ءبىز بولساق كۇن وزعان سايىن «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» جەتەكشىلىگىمەن  ازعىندىقتىڭ باتپاعىنا بەلشەمىزدەن باتىپ بارامىز. ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق باسىندا پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەستىك بيلىك قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە، اتا سالتى مەن داستۇرىنە، انا ءتىلى مەن دىنىنە بارىنشا جاۋ بولىپ، تامىرىنا بالتا شابۋعا تىرىستى. قاراپايىم قاعيدا، دۇشپانى جەك كورگەن دۇنيە سول ەلدىڭ باعا جەتپەس اسىلى بولىپ تابىلادى. دەمەك، جاۋ ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان نەنى كورگىسى كەلمەسە، ءبىز ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سولاردىڭ ءبارىن تۇگەندەپ ورىن-ورىندارىنا قويۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، ولار الاش ارىستارىن ۇلتشىل دەپ ايىپتادى. دەمەك، ءبارىمىز اتالارىمىزدى تانىپ، تۇگەل ۇلتشىل بولۋىمىز كەرەك.

ەكىنشى، قازاق ەلىن ءار ءتۇرلى داعدارىستاردان امان الىپ شىعۋ، نەمەسە ءتىپتى وندايلارعا ۇرىندىرماۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءاربىر وتباسى قاراجاتى  جەتسە بارلىق بالالارىن، جەتپەسە ءار وتباسىدان، ءتىپتى بولماسا جاقىن  تۋىستار بىرىگىپ ارالارىنان قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن بويلارىنا تولىق سىڭىرگەن، ەڭ تالانتتى ءبىر بالاسىن ءبىلىم بايگەسىنە قوسۋلارى كەرەك. اتالارىمىز بۇل قاعيدانى ەجەلدەن بىلگەن. ايتپەسە، «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەپ ايتپاعان بولار ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىمىزداي، الەم مادەنيەتىنىڭ قاق تورىنەن وزىمىزگە تيەسىلى ورىنىمىزدى يەمدەنۋىمىزدىڭ كەپىلى بولماق.

الاش ارىسى مۇستافا شوقايدىڭ «بالا قاي تىلدە ءبىلىم السا، سول ۇلتقا قىزمەت ەتەدى» دەگەن دانالىق ءسوزىن ەشقاشان ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.

ءۇشىنشى، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتى قادىرلەمەيتىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، ادامي قاسيەتى تومەن، قاراباسىنىڭ قامىنىنان اسا المايتىن جەمقور، پاراقور، ناپسىقۇمار، اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرىپ، وتباسىن تاستاپ كەتكەن مەيىرىمسىز جانداردى بيلىكتىڭ ەش ءبىر ساتىسىنا، ءتىپتى بريگادير ەتىپ تە ارالاستىرۋعا بولمايدى. اتالارىمىز «اتاعا قاراپ ۇل وسەر، اناعا قاراپ قىز وسەر» دەپ بەكەر ايتقان جوق. ادام ەل بيلەۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى وتباسىن قۇرۋدى، ولارعا دۇرىس تاربيە بەرۋدى  جانە جاعىمدى ءىس-ارەكەتىمەن ەلگە، ۇرپاققا ۇلگى بولا ءبىلۋدى مەڭگەرۋى كەرەك. بيلىك ساتىسىنا كوتەرىلگەن بارلىق لاۋازىم يەلەرى ەلگە جاقسىلىق جاساۋدان ءدۇبىرلى جارىسقا تۇسكەنىن سەزىنۋلەرى   قاجەت. ال، بىزدە ولار قازىنا مۇلكىن جىمقىرۋ مەن پارا الۋدان جانە جاعىمپازدىقتان جارىسقا ءتۇسىپ ءجۇر...

ءتورتىنشى، ەلىمىزدە قابىلدانعان بارلىق زاڭدار مىنا ۇلانعايىر جەر مەن ەلدىڭ بىردەن – ءبىر يەسى ءوز اتامەكەن-تۋعان جەرلەرىندە وتىرعان قازاق حالقىنا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. بۇكىل ەلدىڭ زاڭىن ازعانا «قالتالى جاندار» مەن «كەلىمسەكتەردىڭ (دياسپورا)» مۇددەسىنە جىعىپ بەرىپ، ونى «پوليتسيا مەملەكەتىن» قۇرۋ ارقىلى قورعايمىن دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى اعاتتىق. ادىلەتسىز زاڭداردىڭ ەلىمىزدى تىعىرىققا اپارىپ تىرەيتىنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قازاق تەڭدىككە كونسە دە، كەمدىككە كونبەيدى. جەلتوقسان، جاڭاوزەن، اتىراۋ بىزگە ماڭگى ساباق بولۋعا ءتيىس.

بەسىنشى، قازاقتىڭ ۇلى دا، قىزى دا تەك قانا ءوزىم بىلەمىن دەگەن "وزىمشىلدىك" پەن قاراباستارىنىڭ قامىن ويلاۋدان ارىلۋلارى قاجەت. سەبەبى،

ا. ءسۇر بويداق پەن كارى قىز اتا مەن انانىڭ، بۇكىل تۋىستارىنىڭ جان ازابى، اسىرەسە انانىڭ (كەز كەلگەن اتا-انا بالالارىن ۇيلەندىرىپ، بالالارى الدىنداعى بورىشتارىن اتقارۋدى ارماندايدى);

ءا. اتاسى مەن اناسىن نەمەرە ءسۇيۋ دەگەن ەڭ ءبىر ءتاتتى ارمانىنان ايىرادى;

ب. ءوزىنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاۋىپ، ارتىنا ۇرپاق قالماۋ قاۋىبىن كۇشەيتەدى (ايەل بالاسىنىڭ ۇرپاق اكەلۋ عۇمىرى شەكتەۋلى، قىرىقتان اسقاسىن ايەل بالاسىنىڭ مۇمكىنشىلىگى از بولادى، ءتىپتى كوپ جاعدايلار دا اكەلە دە المايدى);

گ. وتباسىنىڭ بالالى بولماۋى كوپ جاعدايدايلاردا جۇبايلاردىڭ اجىراسۋلارىنا دا سەبەپ بولىپ جاتادى.

دۇنيەدە ارتىڭا ءىز (شاڭىراعىڭا، بارلىق جيعان تەرگەنىڭە يە بولىپ قالاتىن ۇل) قالدىرماي ۇرپاقسىز ومىردەن ءوتۋ «قۋراپ قالعان قۋ اعاشپەن» تەڭ. قازاق ءۇشىن بۇدان اسقان قاسىرەت بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس.

دەمەك، ۇل دا، قىز دا تەك قانا قاراباستارىنىڭ قامى (جان تىنىشتىعى) ءۇشىن ەمەس، وزدەرىنىڭ اتالارى مەن انالارى، اكەلەرى مەن شەشەلەرىنىڭ، بارلىق تۋىستاردىڭ قامىن كوبىرەك ويلاپ، تەزىرەك وتباسىن قۇرىپ، دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋلەرى كەرەك. بۇل سەنىڭ ەلىڭە قوسقان قوماقتى ۇلەسىڭ بولماق. 

 بۇل ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋ ەجەلگى اتا سالتىمىز بەن داستۇرىمىزگە ساي، تەكتى وتباسىمەن "قۇدا ءتۇسۋ", "جەڭگەتايلىق" ت.ب. ينستيتۋتتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمىستانساق دۇرىسى وسى بولار. جار تاڭداۋدا قاتەلەسۋگە بولمايدى.

ءاربىر قازاق جىگىتىنىڭ ساناسىنا "قازاقتىڭ ءبىر قارا قىزىن باقىتتى ەتە الماعان جىگىت، جىگىت ەمەس»، قىزدارىمىزدىڭ ساناسىنا "قازاقتىڭ ءبىر جىگىتىن باقىتتى ەتە الماعان قىز، قازاقتىڭ قىزى دەگەن ارداقتى اتقا  ىلايىق ەمەس» دەگەن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ  باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرىن قۇلاقتارىنا بالا جاستان قۇيا بەرۋمىز كەرەك. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە اجىراسۋ دەگەن جامان ادەت مۇلدەم بولمايتىن. جۇبايلاردى تەك قانا ءولىم اجىراتاتىن.

قازىرگى جاستار ۇيلەنبەي تۇرىپ بار جاعدايدى ء(ۇي، كولىك، مول قاراجات ت.ت.) جاساپ العىلارى كەلەدى. سونىڭ سوڭىندا جۇرگەندە التىن ۋاقىت بوسقا ءوتىپ، كوبى «اندا دا جوق، مىندا دا جوق» بولىپ قالا بەرەدى. اتالارىمىزدىڭ «باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى» دەگەن وسيەتىن ەش ۇمىتۋعا بولمايدى.

مەملەكەت تاراپىنان دا شارا الىنۋى قاجەت. مىسالى،  بويداقتاردىڭ جانىنا باتاتىنداي ەتىپ «بويداق سالىعىن» سالىپ، وتباسى جوق، نەمەسە وتباسىنان اجىراعان جانداردى بيلىكتىڭ ەشبىر ساتىسىنا جولاتپاۋ كەرەك. بۇل ماسەلەمەن قازاقتىڭ سانى دا كوبەيەدى، اجىراسۋدا ازايادى جانە سونىمەن قاتار مەملەكەت قازىناسىنا قوماقتى قارجى دا تۇسەتىن  بولادى. ءتىپتى سول بويداق سالىقتان تۇسكەن قاراجاتقا جاس وتباسىلارعا ارناپ ارزانعا ءۇي سالىپ بەرۋگە دە بولادى.

التىنشى، ءاربىر قازاق ازاماتى (ۇلى دا، قىزى دا) "مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى" دەگەن ەڭ باستى قاعيداسىن ەشقاشان جادتارىنان شىعارماۋلارى كەرەك.

قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا ءتيىستى  ارى مەن نامىسى مىنالار:

ا. ار-يمانى، ياعني ۇلى جاراتۋشى اللاعا دەگەن سەنىمى;

ءا. تۋعان ەلى;

ب. اتامەكەن - تۋعان جەرى. ءبىز قازىر ونى وتان دەگەن ۇعىممەن اۋىستىردىق.

گ. وتباسى. مىنە وسى تورتەۋىن  قازاقتىڭ ۇلى دا، قىزى دا كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلۋلەرى كەرەك جانە ۇرپاعىمىزدى جاتپاي، تۇرماي تەك قانا وسىعان تاربيەلەۋىمىز قاجەت.

ءبىز قازىر اۋزىمىزدى اشساق بولدى، «وتان وتباسىنان باستالادى» دەپ سايراي جونەلەمىز. قازاقتىڭ ەجەلگى قاعيداسىنا سالساق، وتان دەگەن ۇعىم  ءبىز قوزعاپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءمانىن تۇبەگەيلى اشپايدى. سەبەبى، وتان دەگەن ءسوز جوعارى دا ايتقانىمداي وتباسى دەگەن سوزدەن شىعادى. دەمەك، وتباسىڭ قايدا بولسا وتانىڭ سوندا.  قازىرگى شەنەۋنىك بايلاردىڭ ەلدەن ۇرلاپ جيناعان بارلىق دۇنيە-مۇلكى مەن وتباسىن «ارقالاپ» الىپ شەتەلدەرگە قاشىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، تەك وتان قورعايمىز دەگەن ءسوز، تۇبىندە دايەگى جوق جالاڭ ءسوز.

دەمەك، قازاق بالاسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قورعاۋعا ءتيىس ارى «اتامەكەن-تۋعان جەرى». سەبەبى، اتامەكەندى، ياعني اتام، اكەم جانە مەنىڭ تۋعان جەرىم مەن سولاردىڭ مولاسى جاتقان جەردى ەشكىمگە ساتا دا، ەشقايدا ارقالاپ الىپ تا كەتە المايسىڭ. ول سەنىڭ جۇرەگىڭدە ماڭگى جاتۋعا جانە ول كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعالۋعا ءتيىس. بۇل جاعدايدا شەتەل اسقانداردىڭ ءبارى «شىرىگەن جۇمىرتقاعا» اينالادى.

ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق جۇرگىزىلگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ، ودان كەيىنگى كەڭەس بيلىگىنىڭ جانە  سولاردىڭ جولىن اينا قاتەسىز جالعاستىرعان قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى بيلىگى ۇيىمداستىرعان ۋربانيزاتسيا ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن، اۋىل قازاقتارىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ مولاسى جاتقان كيەلى توپىراعىنان اجىراپ كەتكەنى ەشقانداي دا قۇپيا ەمەس. ءبىز بۇل ساياساتتان قازاق جەرىن ساتۋعا شىعارۋدىڭ العى شارتتارىن كىمدەردىڭ جاساپ بەرىپ وتىرعانىن ايقىن كورەمىز.

جەتىنشى، ۇكىمەتىمىز تاراپىنان شەتەلدەردەگى قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا تولىقتاي جاعداي جاسالۋعا ءتيىس. مۇنداي جاعدايدا ۇكىمەتىمىز ءبىزدىڭ دە، تاعدىر تالكەگىمەن شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ دا العىسىنا كەنەلەر ەدى. «العىس پەنەن ەر كوگەرەر» (ماقال). بۇل شارا  ءبىرىنشى كەزەك تە قازاعى وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا كوبىرەك ورىستانىپ كەتكەن سولتۇستىك ايماقتارىمىزدى قامتۋى كەرەك.

سەگىزىنشى، ۇرپاقتارىمىزدىڭ ساناسىنا قۇدايدان قورقۋدى، ءبىرىن-ءبىرى اتاسىنداي، اكەسىندەي قۇرمەتتەۋدى، اباي اتامىز ايتقانداي «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەپ ءسۇيۋدى بويلارىنا ءسىڭىرۋىمىز ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەك تە بۇگىنگى اعا بۋىن وسىعان ۇلگى بولا ءبىلۋى قاجەت.

توعىزىنشى، اللانىڭ جولى حاق جول. ۇلى جاراتۋشى – اللا ادام بالاسىن ماحاببات پەن مەيىرىمنەن جاراتقان.  ۇلى اللا بىزدەردى مىنا دۇنيەگە ءبىرىن-ءبىرى جەك كورسىن، عايباتتاسىن، قورلاسىن، زورلاسىن، توناسىن، ۇرلاسىن، پارا السىن، اسسىن، اتسىن، ءولتىرسىن دەپ جىبەرگەن جوق. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار». اتالار سوزىندە، «بىرەۋگە جاساعان قياناتىڭ ءۇشىن جەتىنشى ۇرپاعىڭا دەيىن جاۋاپ بەرەسىڭ» دەلىنگەن. دەمەك، ۇلتتىق مەملەكەتىمىز حاق جولدان اۋىتقىماي ارقاشان دا اقيقات پەن ادىلدىكتى بارىنەن جوعارى قويۋعا  مىندەتتى. ۇل – قىزدارىمىز ەجەلگى ۇلى اتالارىمىزدىڭ جولىن قۋىپ اللانىڭ اق جولىندا جاندارى «قارقاراعا (اقيقاتقا) جەتكەنشە» شىداۋدى مەڭگەرۋگە ءتيىس.

ونىنشى، قوعامدى اللانىڭ اق جولىنان اداستىرمايتىن تەمىر قازىق: وزىق وي، اقىل، ءبىلىم مەن عىلىم جانە سوپىلىق ءىلىمنىڭ شاريعات، تاريحات، اقيقات جانە ماعريپات اتتى ءتورت ساتىسىنان ءوتىپ بارىپ تۇجىرىمدالعان  تاريحتىڭ تاعلىمى. اتا تاريحتىڭ جاقسىسىن دا، جاعىمسىزىن دا ءبىلىپ، زەردەلەپ، جاقسىسىن جالعاستىرىپ، جاعىمسىزىنان قاشۋعا ءتيىسپىز.

ءبىز سانامىزدى ءتىرىلتىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەپ وسى شارالاردى ىسكە اسىرا الساق، اتام قازاقتىڭ «ات اينالىپ قازىعىن تابار، ەر اينالىپ ەلىن تابار» دەگەن ماقالىندا ايتىلعانداي بۇكىل الەم ەلدەرىن «بىزدەر قازىرگى قازاقستان اۋما­­عىنان شىققانبىز، الەمدەگى ەڭ كونە حا­لىق قازاقتاردان تاراعانبىز» دەپ مويىنداتاتىن بولامىز.

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى - اللا يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz