تۇرسىن جۇرتباي. «قورعانسىزدىڭ كۇنI» (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
كوپتەگەن مiنەزدەمەلەردiڭ iشiندەگi ادiلەتتi پiكiرگە جاقىنى وسى. ونىڭ وزiندە، ب. كوروستەلەۆ جولداستىڭ كەڭەس جۇمىسىندا قاشاننان بەرi iستەگەنiن بiلمەيمiز، بiراق تا جاڭا وكiمەت ورناسىمەن اتقارۋ كومتەتiنەن قول ۇزبەگەن مۇحتارعا «تاجiريبەسi از» دەۋi قيسىنسىز. سوندا ول پاتشا تۇسىندا دا كەڭەس بيلiگiنە ارالاسۋى كەرەك پە ەدi? قالاي؟ ال «ۇلتشىلدىق دەرتiنە» كەلەتiن بولساق، ونىڭ قايدان، قالاي، قانداي جاعدايدا قالىپتاسقانىن جوعارىداعى ءماجiلiس تۇسىندا بايقادىڭىزدار. بiزدiڭ ويىمىزشا، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ومiرiندەگi ەڭ بiر دۇرىس جانە دەر كەزiندە قابىلداعان شەشiمدەرiنiڭ بiرi وسى. بيلiككە الدانىپ جۇرە بەرگەندە مۇمكiن دارەجەسi دە ءوسiپ، ەلدiڭ دارا باسشىسى اتانار دا ەدi, بiراق حالىق ءوزiنiڭ رۋحاني مۇراسىنان ايىرىلاتىنى ءسوزسiز. اكiم تابىلادى، ال تالانتتى قايتا تۋعىزا المايسىڭ.
بiراق تا قانداي دا قيىندىقتى باسىنان كەشiرمەسiن، كوكiرەك كوزiن تۇنشىقتىرىپ، شىعارماشىلىق مۇراتىن ۇمىتىپ كورگەن جوق. جۇرەگiندە ونەردiڭ وتى ۇنەمi مازداپ جانىپ، كەلەشەك كۇنگە شاقىردى. «مەنiڭ قايراتكەرلiگiمە iشتەن دە، سىرتتان دا تىم قاتال تالاپ قويىلدى. پوەتيكالىق دارىنىم عانا مەنiڭ شىن باقىتىم بولدى. بiراق تا، مەنiڭ قوعامدىق iستەرiم اياق-قولىمدى بايلاپ، شەت-قاقپايلاپ، قانشاما كەدەرگi كەلتiردi دەسەڭiزشi. ەگەر دە كۇندەلiكتi كۇيكi تiرلiكتiڭ كۇيبەڭiنەن، قىزمەتتەگi كەزدەسۋلەردەن قۇتىلىپ، ءوزiممەن-ءوزiم قالسام، وڭاشا ءومiر سۇرسەم – مەن باقىتتى ءارi اقىڭ رەتiندە الدە قايدا مول جەمiس بەرگەن بولار ەدiم» – دەپ عانا گەتە ايتقانداي، مۇحتار دا ەل باسقاراتىن iسكەر ادامداردىڭ مەملەكەت ماشيناسىنا ارالاسقانىنا كوزi جەتكەن سوڭ، لاۋازىمنان باس تارتىپ، عىلىمي-شىعارماشىلىق جولعا مۇلدەم بەت بۇردى. قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi جانە ساياسي سەكرەتارى – ونىڭ ەڭ ۇلكەن جانە سوڭعى رەسمي مەملەكەتتiك جۇمىسى بولدى.
1922 جىلى تاشكەنتتەگi ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتiنە وقۋعا ءتۇستi.
ورىنبورداعى وتكەن بiر جىل مەرزiمi دە وعان قۋانىش سىيلادى. «ەڭلىك-كەبەك»، «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اتتى قوس كiتابى قاتارلاسا شىقتى. بۇل ەكەۋi – بولاشاقتاعى ۇلى ساپاردىڭ ءتول باسى، جول ارناسى بولدى.
«جاۋىزدىقتىڭ، قولىندا بIر ويىنشىق...»
نەمەسە
«قورعانسىزدڭ كۇنI»
«ول – عازاپتان، قايعىدان، جاۋىز زۇلىمدىقتان قۇتىلعان. ول – اۋليە.
مۇحتار اۋەزوۆ.
«قورعانسىزدىڭ كۇنi»، 1922 جىل.
ورىنبور. بiرiنشi نۇسقاسى.
عازيزا كەتiپ بارا جاتىپ ويلانىپ ارتىنا قاراپ، بيشارالىقتىڭ كەبiنiڭ كيگەن كiشكەنە ەسكi قوراسىن كوردi... بيشارالىقتىڭ، يەسiزدiكتiڭ تاڭباسى باسىلعان ەسكi لاشىقتىڭ iشiندە عازيزانىڭ بالالىعى، ەركەلiگi جانە قايعىسى، قاسiرەتi قالدى. و دا بiرگە كومiلمەك».
مۇحتار اۋەزوۆ.
«قورعانسىزدىڭ كۇنi»، 1960 جىلعى نۇسقاسى.
I
مiنە، باليعاتقا تولماعان جاس قىزدىڭ ارى تاپتالعان، «جاۋىزدىقتىڭ ويىنشىعىنا اينالعان»، «بيشارالىقتىڭ كەبiن كيگەن ەسكi قورا» مىناۋ. قابىرعالارى قۇلاپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپتى. اينالاسىن قوردا مەن توپىراق كومiپ، الابوتا مەن قىشىما، شايقۋراي باسىپ كەتiپتi. Iرگە تۇستارىنان قاراعاننىڭ باسى قىلتيادى. بولمەلەرiنiڭ ورنىن اجىراتۋ قيىن. تۇسپالمەن تاباسىڭ. عازيزا قىزدىڭ قورلىق كورگەن مەكەنiن ۋاقىتتىڭ ءوزi مۇلدەم جۇتقىسى كەلگەندەي ۋىسىنا قاتتى سىعىمداپ الىپ، شاشىپ جiبەرگەندەي. «قورادان جارتى شاقىرىمداي جەردە باسى قاراقوجالاق بولعان كiشكەنە تومپەشەكتiڭ ۇستiندە تومپيىپ جاتقان... بەيiتتiڭ سۇلباسى قالىپتى». ول – كۇشiكباي باتىردىڭ، عازيزانىڭ اكەسiنiڭ، اعاسىنىڭ، عازيزانىڭ ءوزiنiڭ زيراتى. مۇمكiن قارت اجەسi مەن زاعيپ شەشەسiنiڭ دە دەنەسi وسىندا جاتقان شىعار، كiم بiلسiن.
ادەتتە، جوعىڭدى تاۋىپ، iزدەگەن ماقساتقا جەتكەندە كوڭiلiڭدi قۋانىش كەرنەپ، وزiڭە-ءوزiڭ قاناعاتتانعانداي جايدارى كۇي كەشەسiڭ عوي. كەرiسiنشە، بۇل جولى وسىناۋ باقىتسىز قىزدىڭ سورى توگiلگەن «بيشارالىقتىڭ... تاڭباسى باسىلعان ەسكi لاشىقتى» كورiپ، iشتەي ۇلكەن كۇيزەلiسكە ءتۇستiم. ءسابيت مۇقانوۆ: «1921 جىلى جازعان «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اتتى العاشقى اڭگiمەسiمەن مۇحتار شىن ماعىناسىنداعى ەۋروپالىق پروزانىڭ دارەجەسiنە كوتەرiلدi» – دەپ باعالاعان شىعارمانىڭ وقيعاسى وتكەن جەر ماعان بالا كەزiمنەن تانىس، تiپتi, ارى وتكەندە، بەرi وتكەندە كۇشiكباي بۇلاعىنان سۋ iشiپ، كوپ كوز قوناقتاتا بەرمەيتiن ۇيرەنشiكتi كورiنiس ەدi. ەر جەتە، «قورعانسىزدىڭ كۇنiنiڭ» جازىلۋ تاريحىن iندەتە، دەرەكتەردi جيناقتاي ءجۇرiپ، «قانايدىڭ جالعىز قوراسىنىڭ» ەگجەي-تەگجەيiن، بولمەسiنiڭ ورنالاسۋ ءتارتiبiن ءوزiم سويلەسكەن قارتتاردىڭ، زيالىلاردىڭ اۋزىنان ەستiگەن اڭگiمە بويىنشا ءۇيدiڭ تۇرقىن سىزىپ بەرۋگە دە ءازiر ەدiم. ونىم مۇلدە قاتە بوپ شىقتى.
مەنi مۇندا العاش ەرتiپ اكەلگەن قارت قازiر جوق. وعان دا وتىز جىل ءوتتi. سەمەيگە قىدىرىپ كەلگەم. بەسiنشi كلاستى بiتiرگەن كەزiم. ءوزi قالادا تۇراتىن، بiراق بiزدiڭ اۋىلدىڭ ماشيناسىن جۇرگiزەتiن، قالامەن ەكi ورتاعا جۇك تاسيتىن ەلۋلەردiڭ جۋان iشiندەگi ورازقان دەگەن سۇلۋ مۇرتتى كiسi بولاتىن. ماشينا رولiنە وتىزىنشى جىلدارى يە بولعان، كوپ ءجۇرiپ، كوپتi كورگەندiكتەن دە ول اڭگiمەسiن، جەر تاريحىن جاقسى بiلەتiن. الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا اۋىل-اۋىلعا اۆتوبۋس قاتىنامايدى. ءار شارۋاشىلىقتىڭ قالادا تۇراقتى مەكەن-جايى بار. قايتار كەزدە ءار جۇرگiزۋشiگە كەزەككە تۇراسىن. مەنi ورازقان اعاعا ءبولدi, ۋاقىتشا سونىڭ ۇيiنە كوشتiم. ول كiسi بiردەن قايتا قويمادى. كۇن سايىن ۇيدە توسىپ زەرiككەن سوڭ كiتاپ وقۋعا كiرiستiم، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش» جيناعى قولىما iلiندi. «قورعانسىزدىڭ كۇنiمەن» سوندا تانىستىم. ول كiتاپ بiتiپ، پەسالارىنا اۋىستىم. ورازقاننىڭ ءۇيi اۋىل كiسiلەرiنەن بوسامايدى. بiرi كiرiپ، بiرi شىعادى. كەشكە قاراي ءبارi جينالادى. اڭگiمە ابايعا، مۇحتاردان باستالىپ «ەڭلىك-كەبەككە» ويىسقاندا، شىداي الماي، كەيبiر «جاڭساق» پiكiرلەردi تۇزەتiپ، پەسادا نە جازىلسا سونى ايتىپ بەردiم. كiتاپتاعى جازىلعاننىڭ ءبارi شىندىق، دۇرىس دەپ ۇعاتىن اڭعىرت شاق. «ەڭلىكتi اتقا سۇيرەتپەگەن، اتىپ ولتiرگەن» – دەپ، دالەلدەپ باقتىم. ءار رۋدىڭ اتىن، كiسiسiن اتاپ، ءسوزiن جاتقا سوقتىم. ولار بiردە كۇلiمدەپ، بiردە تىجىرىنىپ وتىردى دا، اقىرى بiرiنiڭ اتاسىن بiرi ايىپتاپ، قىزىل كەڭiردەك بولدى. «تاعى نە بiلەسiڭ» دەگەندە اۋىلداعى شوپان كۇمiسبەك ابiلقاشەۆتان ەستiگەن قالقامان-مامىر» قيسساسىنىڭ باسىن:
وتكەن iس – ويعا كۇڭگiرت، كوزگە قانىق،
كوڭiلگە كورمەسەكتە بولادى اڭىق.
مىڭ جەتi ءجۇز جيىرما ەكiنشi جىل،
قازاقتىڭ سىر بويىندا جۇرگەنi انىق.
ارعىننىڭ انەت بابا ەل اعاسى،
ءارi بي، ءارi مولدا عۇلاماسى.
ۇلگi ايتقان ورتا جۇزگە ادiلەتتi,
سول كەزدە توقسان بەسكە كەلگەن جاسى، –
دەپ شۇبىرتتىم دا، وقيعاسىن بايانداپ بەردiم. بiرتە-بiرتە «قورعانسىزدىڭ كۇنi» دە ايتىلدى. ۇلكەندەر تاعى دا تالاسىپ، كiنالاسۋعا كوشتi. كiسi, جەر اتتارى اتالدى. «شiركiن كورسە عوي» – دەگەن ءسوز دە شىقتى. ورازقان قارت اۋىلعا قايتاردا باسقا جولعا ءتۇستi. ول كەزدە ماشينالار كوكەن تاۋىن بوكتەرلەپ جۇرەتiن. قازiرگi اسفالت بۇرىنعى كەرۋەن-بەكەت جولىنىڭ iزiمەن كەيiن الپىس بەسiنشi جىلدارى سالىندى. كۇشiكباي بۇلاعىنان سۋسىنداعان سوڭ تاۋ بوكتەرلەي تارتقان ورازقان قابىرعالارى مۇجiلگەن، جەمتiك-جەمتiك قىستاۋدىڭ ورنىنا تۇمسىق تiرەي توقتادى. «الگi بيشارا قىزدىڭ قىستاۋى وسى، – دەدi. زيراتى، اناۋ تۇرعان شىعار. كۇشiكبايدىڭ يەگiنiڭ استىندا مەن بiلگەلi وسىدان وزگە قىستاۋ جوق. جيىرماسىنشى جىلداردان بەرi ات اربا، وگiز اربامەن، كەيiن ماشينامەن كiرە تارتىپ كەلەمiن» – دەدi.
پەيiلiنiڭ قالاي تۇسكەنiن بiلمەيمiن، بەكەت جولىن ساعالاپ وتىرىپ، ەڭلىك-كەبەكتiڭ زيراتىن، تىعىلعان ۇڭگiرiن، كەڭگiربايدىڭ مازارىن، جيدەبايدى، ودان كولدەنەڭ جولدى تۋرا كەسiپ، شۇنايدىڭ باۋرىنداعى ورازبايدىڭ كوكتاسىن (بەتiندە سامارقاندا ويۋلاپ جازىلعان، بوياۋمەن ورنەكتەلگەن تاستى سولاي اتاپ كەتكەن. ءالi دە تۇر. ءوڭiن بۇزباعان.) باسىپ ءوتiپ، وتىزىنشى جىلدارى وگiز اربامەن تاس تاسىپ، ءورiپ تاستاعان نۇرباي اسۋىنىڭ ۇستiمەن قوڭىر اۋليەنiڭ جەلكەسiنەن دiك ەتە تۇستiك. الدىمىزدان كوگiلدiرلەنiپ ماشان تاۋى شىعا كەلدi. بۇل – بiزدiڭ اۋىل. كوزiمە جىلى ۇشىراپ سالا بەردi.
وسى جولى دۇنيەنi شىر اينالىپ كەلگەندەي ماساتتانىپ ەم. ورازقان اقساقال تۋرا جولدان نەگە قيىس ءجۇردi, ماعان ەل-جەر كورسەتەيiن دەگەنi مە، ءالi دە تۇسiنبەيمiن. بارلاپ قاراسام – ونىڭ گابi باسقادا سياقتى. كەلەسi جىلى دەمالىسقا شىقتى. «اتىڭ باردا جەر تانى – جەلiپ ءجۇرiپ» دەگەندەي، ەرتەڭ ماشينانى وتكiزiپ، قالاعا ورنىعىپ قالعان سوڭ، ءوزi ءومiر بويى شارلاپ iز سالعان، تالاي-تالاي وقيعانى باسىنان وتكiزگەن جەردi ارالاۋ قيىنعا سوعاتىنىن بiلiپ، قىرىق-ەلۋ شاقىرىم قياس كەتسە دە، كولiگi باردا بiر كورiپ قالايىن دەگەن بولۋى كەرەك. ءارi, قاسىنداعى سەرiگi, شارۋاشىلىققا اسىقتىراتىن iس ادامى ەمەس قوي. قالايدا، ورازقان قارتتىڭ سول جاقسىلىعىن ۇمىتپايمىن. راحمەت، جانسارايىمدا اشىپ، جەرگە، وتكەن وقيعاعا، كوركەم دۇنيەگە ىقىلاسىمدى اۋدارعان ساپارىم بولىپ ەدi.
سودان بەرi وتىز بەس جىل ءوتiپتi. ءومiر دە، ادام دا، تابيعات تا وزگەرگەن. كەي قۇبىلىس ماڭگi ءوشiپ تىنعان، كەي قۇبىلىس تىڭنان توتەلەي قوسىلعان. تiپتi, تۇبiندە ايتەۋiر بiر قوسىلاتىن جولداردىڭ تانابى دا اۋىسىپ جاتادى. قازiر قاراۋىل جولى بۇرىنعى بەكەتتiڭ سiلەمiنە قايتا ءتۇسiپ، كۇشiكبايدىڭ باۋىزدار القىمىنان وتەدi.
كۇشiكبايدىڭ دا، عازيزانىڭ دا قورىم تاسى توبە باسىندا بiر ۋىس بوپ شوكيiپ كورiنەدi. ەندi العان باعىتىڭدى وزگەرتپەي-اق وپ-وڭاي تاباسىڭ. توقتامايسىن. اعىزىپ بارا جاتىپ كوز قيىعىن تاستاپ زۋ ەتiپ وتە شىعاسىڭ. ويتكەنi, ۇيرەنشiكتi...
بiراق تا، سوناۋ «جiڭiشكە قارا سىزىق سەكiلدەنگەن قانايدىڭ قوراسىنا»، «ياكي، «بيشارالىقتان تاڭباسى» بوپ جەر بەتiنە باسىلعان قىستاۋدىڭ ورنىنا قايىرا جەتۋ ءۇشiن وتىز بەس جىل بويى جۇرگەن سياقتىمىن، وتىز بەس جىل...
ساپاردىڭ سونشاما ۇزاققا سوزىلۋىنىڭ جانە بۇل رەتتە كوڭiل كۇيدiڭ ەرەكشە قۇبىلۋىنىڭ سەبەپتەرi دە بار ەدi.
اداسۋىم بىلاي باستالدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
