ءپىر بابانىڭ شىعۋ تەگىن داۋعا اينالدىرمايىق...
كەيىنگى كەزدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءمۇسىرالى سوپى ءازيز ءپىر بابانىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى قاۋەسەت پىكىرلەر ءجيى-ءجيى جاريالانىپ تىپتە كەيبىرەۋلەرى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي 1855 جىلعى شەجىرەنى العا تارتىپ، جاقىندا تاۋىپ العان كورىنەدى، ال، ول شەجىرە شاعاتاي-پارسى تىلدەرىندە جازىلىپتى-مىس دەپ ءتۇرلى-ءتۇرلى اڭگىمەنى رەسپۋبليكالىق گازەت رەداكتورلارىنىڭ ەسىگىن جاعالاپ جۇرگەندىگىن ەسىتىپ، قولىما قالام الۋعا تۋرا كەلدى.
ءمۇسىرالى سوپى ءازيز ءپىر بابا تۋرالى ەلدى دۇرلىكتىرەتىن الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر بۇرىندا بولعان، الداعى ۋاقىتتا بولا بەرەرى ءسوزسىز. كەزىندە بىزدەر ء«پىر بولعاندى قور قىلمايىق» دەگەن تاقىرىپپەن 1999 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالاپ، ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەپ، سول كەزدەگى اۆتوردى ساباسىنا تۇسىرگەنبىز.
جالپى، شەجىرەگە بۇكىل قازاق رۋ، تايپالارىن كىرگىزىپ قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، 2006 جىلى «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى، دوسىم حايرۋللا عابجالەلوۆ ەكەۋمىز ءوز قاراجاتىمىزعا تاتارستان مەن باشقۇرتستاندا تۇراتىن كەرەيلەردىڭ قۇرىلتايىنا ارنايى شاقىرتۋمەن بارىپ قايتتىق. سونداعى كورگەن-بىلگەنىمىز، سوناۋ التىن وردا داۋىرىندە قونىستانعان بايىرعى قازاق رۋلارىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، جۇزدەسىپ، داستارحانداس بولدىق. ودان ءارى تاتارستانداعى قازان كرەمىلىنىڭ سيرەك قولجازبا كىتاپحاناسىنا كىرىپ، تانىستىق. ال، حايرۋللا دوسىم، ءوز باباسى شورا باتىر تۋرالى قۇندى قۇجاتتاردى تاپتى. سول شورا باتىر تۋرالى تاتار ۇلتىنىڭ قىزى، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى، ونىمەن دە، تانىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ال، سول كەزدە بۇلاردىڭ اتالىقتارى شەجىرەدە جازىلماعاندىعىنا كوزىمىز جەتتى.
ءمۇسىرالى سوپى ءازيزدىڭ شىعۋ تەگى توڭىرەگىندە، اۋىزدان-اۋىزعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ جۇرگەن ەل ىشىندەگى ءارتۇرلى قايشى پىكىرلەردىڭ بولۋى تابيعي قۇبىلىس. كەيبىرەۋلەر، ءمۇسىرالى بابامىزدىڭ تەگىن ءىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن رابيعا انامىزعا تەلىپ ءجۇر. كوپتەگەن عىلىمي قىتاپتار جازعان (1525-83) جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءابۋ بايازيد باستومي عالىمنىڭ ۇرپاعى دەپ بابانى بىردەن اراب ەتىپ شىعارادى. نەگىزىنەن بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەر اقيقاتقا ەش جاناسپايدى. سوندا قالايشا، بۇلاردىڭ اراسىندا 6-7 اتا اۋىسىپ ۇلگەرگەن. ءمۇسارالى سوپى ءازيز بابامىز 1639 جىلى دۇنيەگە كەلسە؟! بۇدان ۇققانىمىز كەرەيت رۋىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر قيلى زامانداعى وقيعالارىن جەتە زەرتتەپ، ساراپتاماعانى بايقالادى. ماسلەن، 802 جىلدارى رابيعا انامىز ءومىر سۇرسە، كەرەيتتەر، قالايشا بۇل ايماقتا بولادى. ەرتەدەگى تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، راشيداددين، ابىلعازى ءباھادۇرحان مەن باسقا دا كوپتەگەن ەۋروپالىق عالىمدار ءوز جازبالارىندا تۇركى تايپالارىنا جاتاتىن كەرەيت اتالىقتارىن ءىح عاسىردان بەلگىلى ەكەنىن ايعاقتاپ، كەرەيتتەردى وعىز تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى دەيدى. كەرەيت رۋى ول كۇندەرى ونون، كەرۋلەن، سەلەنگى، ارگۋن وزەندەرىنىڭ جاعاسىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالاردان قۇرالعان جوعارعى مادەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى دەپ جازادى. بۇل دەرەكتى بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار قىتاي يمپەرياسىنىڭ عالىمدارى دا راستايدى.
ءارى قاراي، ءمۇسىرالى سوپى ءازيزيدىڭ كىشى ءجۇزدىڭ كەرەيت رۋىنان شىققانى جونىندە دالەلدەيتىن بۇلتارپاس، تاريحي، ەتنوگرافيالىق، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلگەن قۇجاتتارعا جۇگىنەيىك:
- قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءى تومىنىڭ 644 بەتىندە: «اجىقوجا جادىكۇى ءمۇسىرالى سوپى ءازيز تۋرالى ءپىر، ءدىندار، ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءمۇسىرالى، رۋى كەرەيت بولعانىمەن، دىنگە شىن بەرىلگەن، سوپىلىعى مەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيت قوجا اتالىپ كەتكەن» دەگەن دەرەك وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنان (قازىرگى جۇلدىز جۋرنالى) الىنعان.
- ءمۇسىرالى سوپى ءازيز تۋرالى ءحىح عاسىردا كورنەكتى تۇركولوگ عالىمدار ۆ.ۆ.رادلوۆ پەن ءا.ديۆاەۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە مولىنان كەزدەسەدى. تۇركولوگ عالىم ءا.ديۆاەۆقا كەلسەك، «ەندى ءبىز وسى جەردە توقسان ەكى باۋلى قىپشاقتان شىققان اۋليەلەر اتتارىن كەلتىرىپ، قايسىسىنا كىمنىڭ ءپىر بولعانىن، كىمنىڭ كىمنەن شىققانىن كورسەتەمىز. احۋن، ءازيز – كەرەيت رۋىنان ەدى»دەپ جازادى.
- اتاعى التى الاشقا بەلگىلى فولكلورتانۋشى، ويشىل ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورىنداعى №1172 بۋماسىنداعى دەرەكتە: « 1858 جىلى قازاقتىڭ سول كەزدەگى يگى جاقسى-جايساڭدارى مەككەگە قاجىلىق ساپارعا بارعاندىعىن، ونىڭ ىشىندە كىشى جۇزدەن ءجۇز كىسى، ورتا جۇزدەن جيىرما كىسى، ياعني ءجۇز جيىرما كىسى ورتاسىنان دوسجان حازىرەتتى باعدات شاريفتەگى ءابۋ حانيفا يمام اعزامنىڭ كىتاپحاناسىنا جىبەرىپ، قازاقتىڭ ارعى، بەرگى تاريحى مەن رۋ،تايپالارىنىڭ شەجىرەسىن» الىپ كەلۋگە جىبەرگەندىگىن 1928 جىلى ايعاقتاپ جازادى. سول تۇستا ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ 70 جاستا وتىرعاندىعىن، قاجىلىققا بارعان اقساقالدارمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسكەندىگىن ايتادى.
- وسى اكەلىنگەن شەجىرەنى پايىمعا الىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇز تابىن اتالىعىنان شىققان شوڭباي جىراۋ جۇبانۇلى ءوزىنىڭ شەجىرە داستانىندا بىلاي جىرلايدى:
ارعى اتامىز كەرەيت تاعى ءپىرلى بولعان،
كەرەيتتەن قوجا شىقتى قوسىم اتتى،
كىسى ەكەن، ارۋاعى كۇشتى قاھارى قاتتى،
قارادان قالاي قوجا شىعادى دەپ،
ەسىتكەن ەلدىڭ ءبارى تاڭىرقاپتى.
اتاق العان ءۇش جۇزدەن ءمۇسىرالى،
كورسەتىپ، كوپ ىشىندە كەرەمەتتى،
ءۇش ءجۇزدىڭ كەڭەسىندە «توي توبەدە»،
پىرلىككە ءمۇسىرالىنى حالقى قابىلداپتى، - دەپ ناقتى ايعاقتار كەلتىرەدى.
ال، ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كەرەيت رۋىنان شىققان اقىن جارىلقاسىن سىرمانۇلى ءوزىنىڭ ايقىن قىزبەن ايتىسىندا:
ويلاپ ەم، ءبىر بالا دەپ ءجۇزىڭ جارقىن،
ءتىلىڭ –كىلت، كەۋدەڭ- ساندىق، اقىلىڭ- التىن.
اقىلىڭ كوپتە، شاشىڭ ۇزىن،
جىبەردىڭ كەلىستىرمەي ءسوزدىڭ ارتىن،
قىز تورى، مىنا ءسوزىڭ نە دەگەنىڭ؟
قوجانىڭ بىلمەيمىن دەپ قازاق سارتىن؟!
قازىنىڭ سونداي جاقسى بالاسىمىن،
ەلىڭدە ءجون بىلەتىن جوقپا، قارتىڭ؟، - دەپ ۇشقىر ويمەن، ۇتىمدى جاۋاپ بەرە وتىرىپ ءوزىنىڭ قوجا دا ەمەس، سارتتا ەمەستىگىن كەرەيت رۋىنان ەكەندىگىن دالەلدەيدى. جارىلقاسىن اقىن مەن ايقىن قىزدىڭ ايتىسى 1881-85 جىلدارى بولعاندىعى تۋرالى قۇندى تاريحي دەرەكتەر بار. ايقىن بەكسارىقىزى مەن اقمەشىتتەگى جارىلقاسىن اقىن سىرمانۇلى قوڭىرات ەلىندەگى ۇلكەن تويدا ايتىسادى، قورتىندىسىندا جارىلقاسىن اقىن قارسىلاسى ايقىن قىزدى جەڭەدى. قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، قاسيەتتى ءمۇسىرالى بابامىز تۋرالى وزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە باس كەيىپكەر رەتىندە العان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆ: «ۇركەر» رومانى مەن ء«ۇش پايعامبار» اتتى كىتابىندا، مارقۇم جازۋشى م.ەسلامعاليۇلى «ايتەكە بي» رومانىندا، بەلگىلى جازۋشى ب.اينابەكوۆ رەسپۋبليكالىق اقپارات قۇرالدارىندا بىرنەشە رەت ماقالالار جاريالاپ كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ال، جازۋشى ب.ۇزاقباەۆتىڭ 2011 جىلى ء«مۇسىرالى سوپى ءازيز» كىتابى شىقسا، شەجىرە جيناۋشى م.نەتاليەۆتىن «كىشى ءجۇز شەجىرەسى» كىتابىندا بابامىزدىڭ كەرەيت رۋىنان شىققانىن انىقتاپ جازسا، سوعان قوسا، مارقۇم اكادەميك، تاريحشى م.قوزىباەۆ پەن اتاقتى جازۋشى م.ماعاۋيندە ءوز ەڭبەكتەرىندە ءمۇسىرالى بابانى كەرەيت رۋىنان ەكەنىن دالەلدەپ جازادى. ال، بۇل از بولسا، ەگەمەن قازاقستان گازەتىنىڭ 2000 جىلعى 30 تامىزىنداعى سانىندا جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ء«پىر بەكەت اتانىڭ 250 جىلدىعىنا» وراي بەرگەن سۇحباتىندا: «بيگە قۇلاق اسسا، ساردارعا باعىنىپ پىرگە تابىنادى، حان اۋىسسا دا، ءپىر اۋىسپايدى. تاۋكە حان سايلانعاندا، ءپىر دە بىرگە سايلانىپ، ءۇش ۇلىستىڭ پىرلەرى جۇرت الدىندا ارۋاق سالىستىرىپ، كەرەيت سوپى ءاجى ءمۇسىرالى دۇنيە سالعاننان كەيىن، جالپى قازاقتا ءپىر سايلانعان ەمەس» دەپ ناقتىلاپ ويىن اياقتايدى.
1961 جىلى مارقۇم ءازيز ماقسۇم قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش كەنتىندە قايتىس بولادى. جەرگىلىكتى حالىق ءازيز ماقسۇمدى كىشى ءجۇز جەتىرۋ رۋىنا ورتاق اۋليە دەپ، جەتى پىرگە قول بەرگەن دەپ سۇيەگىن جالعاش كەنتىنىڭ ورتالىعىنا جەرلەگىسى كەلگەندە، بىراق، كەرەيت رۋىنىڭ اياعان ساندىبايۇلى باستاعان اقساقالدارى مارقۇمنىڭ سۇيەگى كەرەيتەردىكى ەكەنىن ەسكەرتەدى. العاشقى كەزدە، جالاعاشتىق اقساقالدار ارۋاق ورتاق دەپ كەلىسپەي قويادى، كەيىن، جەرگىلىكتى حالىق رايىنان قايتىپ، سوزگە توقتاپ، ونىڭ مۇردەسىن ءازيز ماقسۇمنىڭ ۇرپاقتارى تۇراتىن ەڭبەك اۋىلىنداعى اتا-بابا قورىمىنا قويۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇگىندە، ءازيز ماقسۇم قورىمىنىڭ جانىندا كوپشىلىك زيارات ەتەتىن «تىلەۋحانا» بار ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز قاجەت.
ال، مايدان تۇيىمبەتكە كەلسەك، ول ەل ىشىندەگى اڭىز-ءافسانا مەن شەجىرەنى جيناپ قۇراستىرۋشى، ورتا ءبىلىمى بار قاراپايىم ادام. قۇرمەتتى اكادەميك مىرزا، ءسىز م.تۇيىمبەتكە سەنگەنشە، الەم تانىعان تۇركولوگ عالىمدار مەن تىكەلەي قانداس باباڭىز راشيداددينگە سەنگەنىڭىز دۇرىس بولار، ال، ءوز باسىم تاريحشى راشيدادديننىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنەمىن.
كەشە عانا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن بۇكىل ەل بولىپ تويلادىق. كەرەي مەن جانىبەككە ەسكەرتكىش قويدىق. وسى ءدۇبىرلى تويدىڭ قارساڭىندا تۇڭعىش ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ءوز سوزىندە: «قازاق حالقىنىڭ تاريح الدىندا ۇيالاتىن ەشنارسەسى جوق» دەپ قاداپ ايتتى. سول سەكىلدى ەجەلگى كەرەيت تايپاسىنىڭ تاريح الدىندا ەشقانداي كىناسى جوق. ماسەلەن، ەگەر شىڭعىسحاننىڭ وكىل اكەسى كەرەيت تايپاسىنىڭ تۇعىرىل حانى (قىتاي تىلىندە ۆانحان، تۇركى تىلىنە اۋدارعاندا ۇلى حان دەگەن ماعىنانى بەرەدى). سول تۇعىرىل حان بولماسا، التايدان اتىراۋعا، سىر بويىنان سارىارقاعا دەيىنگى وراسان اۋماقتى جەرىمىز بولار ما ەدى، بولماس پا ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلەر؟!
جۋىردا جۇمىستا وتىرسام، اقتاۋ قالاسىندا تۇراتىن ءوزىن قوجا كەرەيتپىن دەپ نىسانباي اتتى باۋىرىم تەلەفون شالدى. ءوزارا اڭگىمە بارىسىندا، «سىزدە قوجا كەرەيتسىز بە، دەپ سۇرادى، ال مەن بولسام، جوق مەن قوجا كەرەيت ەمەسپىن دەپ جاۋاپ قاتتىم. سوندا ول، قۇرمان اعا بۇل قالاي بولعانى، ءبىزدىڭ دنك-مىز ءبىر ەكەن» دەدى. سوندا مەن، سەن مەنىڭ باۋىرىمسىڭ، تاز اتامىزدان بيداس پەن جاندوس تارايدى، ال مەن بيداستان، سەن جاندوستان تارايسىڭ، ارينە، دنك-مىز ءبىر بولادى دەدىم.
كەرەيت رۋىنىڭ ىشىندە اتالىقتار كوپ، بىراق، بيداس تارماعىنىڭ ءبىرى و دۇنيەلىك بولسا، ءولى مۇردەنىڭ باسىن ءوز باۋىرى ۇستاسا، كەۋدە تۇسىن مىندەتتى تۇردە قوجا كەرەيت ۇستاپ، اقتىق ساپارعا اتتاندىرادى، بۇل بۇرىننان ساقتالعان اينىماس ءۇردىس ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ال، كىسىسى قوجا كەرەيتتەن قايتىس بولسا، سۇيەكتى جۋعا ءبىزدىڭ اتالارىمىز كىرىپ، مۇسىلماندىق مىندەتىن اتقاراتىندىعى ءالى كۇنگە ساقتالعان.
ءار داۋىردە ءومىر سۇرگەن، جوعارىدا اتالعان دانا ويشىل، پاراساتى بيىك عالىم-جازۋشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىن جوققا شىعارىپ، ءوزىڭىز جاڭادان شەجىرە تاپتىم دەپ جار سالىپ، ءمۇسىرالى بابانى قوجا رۋىنان شىققان دەپ جۇرگەنىڭىزگە جول بولسىن اكادەميك مىرزا.
كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قىپ-قىزىل تاربيەسىن كورىپ، قازىردە ەلدىڭ اراسىنا رۋعا ءبولىنۋ بويىنشا ءارتۇرلى ارانداتۋ جاساپ جۇرگەن ەل اعالارىمىز بار. مەنىمشە، بۇل دۇرىس باعىت ەمەس، وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا، بۇگىنگى ۇرپاققا قوجا مەن كەرەيتتىڭ قايدان شىققاندىعى، الىمساقتان بەلگىلى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. تاريحىمىزدا قوجالار ءدىن اكەلۋشى وكىل رەتىندە بەلگىلى، ال، ۇلانعايىر قازاق ساحاراسىندا كەرەيت پەن نايمان حاندىقتارى ءحىىى عاسىردىڭ ياعني، 1206 جىلعا دەيىن بولعاندىعىن كارى تاريح راستايدى.
ال، قىزىلوردا قالاسىندا جۋىردا عانا بوي كوتەرگەن مەشىتكە كەلسەك، ەسىمدەرى سول وڭىرگە عانا ەمەس، كۇللى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا بەلگىلى كەرەيت رۋىنىڭ بەلسەندى ازاماتتارىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن باستالعان يگى شارا ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. اتاپ ايتسام، نارىقتىق قيىن كەزەڭگە دە قاراماي، قاراپايىم اۋىلدى قالا دەڭگەيىنە جەتكىزگەن، ەلباسىنىڭ قولىنان ارنايى قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى اتاعىن العان، بەلگىلى كاسىپكەر ابزال ەراليەۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، «كەرەيت» قورىنىڭ جاناشىرى ساميت دالداباەۆ اقساقال، وبلىستىڭ باستى ءبىلىم وشاعى اتانعان قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، اكادەميك قىلىشباي بيسەنوۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن اللانىڭ ءۇيى سالىنىپ، وعان ءمۇسىرالى سوپى ءازيز بابانىڭ ەسىمىن بەرۋىن ۇيعارعاندىعىنىڭ نە ايىبى بار؟! ارينە، بۇل ارادا ول ايماق باسشىسى ق.كوشەرباەۆپەن كەلىسىلگەن جۇمىس ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك.
ء«بىز زايىرلى، قۇقىقتى، دەموكراتيالى ەلمىز» دەپ، اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلگەندەي، مەشىتتى سالىپ، ونىڭ ەسىمىن بەرۋ ءۇشىن بىزدەر قوجا رۋىنىڭ ازاماتتارىمەن اقىلداسىپ، ولارعا باتا جاساتىپ، رۇقسات الۋىمىز قاجەتپە دەگەن وي وزىنەن ءوزى تۋىندايدى؟! ءسوز سوڭىندا، قوجا اعايىندار بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا ءتۇرلى ارانداتۋلار جاساماي، جوعارىدا كەلتىرىلگەن تاعلىمى مول تاريحتىڭ دەرەكتەرى مەن ناقتى دايەكتەرىنە سۇيەنىپ، ءمۇسىرالى ءپىر بابامىزدىڭ كەرەيت رۋىنان شىققانىنا داۋ تۋدىرماي، مويىنداعانى ابزال ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.
قۇرمانعالي اشانۇلى، جەكە كاسىپكەر
Abai.kz
