توقالعا قارسىسىڭ، دەمەك اللانىڭ امىرىنە قارسىسىڭ...
اتاڭا نالەت اتا جاۋ،
ايعايلاپ مايدان اشپاسام.
قانىكەيدەي كورىكتىڭدى،
تىنىكەيدەي تەكتىڭدى،
اياماي ءتوس استىنا باسپاسىم،
جەر باسىپ ءتىرى جۇرمەن-ءدى.
الپەشتەگەن حانشاسىن،
تۇيە دەگەن ارشاسىن،
ايالاعان ارۋىن،
ات كوتىنە مىنگىزىپ،
تەگىننەن-تەگىن ولجا قىلماسام،
جەر باسىپ ءتىرى جۇرمەندى.
اقتامبەردى جىراۋ ارعىماعىنا ءمىنىپ، اق نايزاسىن سەرت ۇستاپ، ۇزەڭگىسىنە شىرەنىپ تۇرىپ، كەك پەن نامىس قىسقاندا كەسىپ ايتقانى بولار.
نە دەگەن رۋح؟! نە دەگەن ورشىلدىك؟! كەشەگى بابالارىمىزدىڭ رۋحى انە سونداي ءور، نامىسى بيىك بولعاندىقتان، وسىناۋ ۇلان-قايىر كەڭ دالانى اتتان تۇسپەي قورعاپ، اماناتقا قالدىرعان. «كۇلدىر دە كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز؟» دەمەكشى بەس قارۋىڭدى سايلاپ، بەلىڭدى بۋىپ، اتا جاۋىڭمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ۇلت نامىسى جولىندا ۇرانداپ بارا جاتقانىڭ، ينتەرنەتتە وسەك ايتىپ، كۇڭدەرشە كۇڭكىلدەپ جۇرگەننەن الدە قايدا ارتىق، الدە قايدا داڭقتى ەدى اۋ، شىركىن...
ەرتەدەگى كوشپەندى ومىردەگى دۇشپانىن قورلاۋدىڭ ەڭ كەرەمەت ءتاسىلى، الپەشتەگەن ارۋىن اياماي ءتوس استىنا الۋ بولعان. سول ءۇشىن ءبىر ۇلتتىڭ سۇيەگىنە تاڭبا باسىلىپ، بەتىمەن جەر باسقان. ال قازىرگى قالالاسقان قوعامدا، ءتىلى، ءدىنى باسقا، قازاقپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، ءتىپتى قازاق مۇددەسى ءۇشىن قاۋىپتى بولعان ۇلتتاردان قۇدالار كەلىپ، قۇدا ءتۇسىپ جاتۋى «ادەتتەگى جاعدايداي» كورىنىپ بارا جاتىر. «تەكتى، سۇلۋ، اقىلدى» دەپ قازاق قىزدارىنا قىزىعۋشىلار مايلى ەتكە ۇيمەلەگەن قۇرىتتاي قاپتاپ كەلەدى. ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا بولماعاندىقتان كەي قارا كوز قىزدارىمىز قولىن ءبىر سىلتەپ، جات جۇرتتىڭ جارى اتانىپ شىعا كەلەدى. «ايعايلاي-ايعايلاي قاسقىردان ۇيات بولدى» دەمەكشى ايتا-ايتا اۋىز تالدى. نەگە دۇنگەن مەن چەشەننىڭ قىزدارى باسىن كەسسە دە باسقا ۇلتقا تيمەيدى؟! ال قازاقتىڭ قىزدارى كوڭىلشەك پە، الدە ماحابباتقا ادال ما؟
نە ىستەۋ كەرەك؟
سۋ باسىنان تۇنادى دەمەكشى "تاربيە باسى تال بەسىكتەن باستالادى". «ايەلدى تاربيەلەگەنىڭ الەمدى تاربيەلەگەنىڭ» دەيتىن دانا حالقىمىز «قىز بالانىڭ جولى جىڭىشكە» دەپ قىزىن قىزعىشتاي قورعاپ، بىرەۋدىڭ اماناتى رەتىندە قاراپ، قاشان قۇتتى ورىنىنا قوندىرعانشا كوزىنەن تاسا قىلماعان. ال ءسىز قىزىڭىزدى قالاي تاربيەلەپ جاتىرسىز؟ قاي قاتارعا قوسايىن دەپ جاتىرسىز؟ قازاق ەستراداسىنا «ەسە» قوسامىز دەپ ەستەرى شىعىپ، الەم-جالەم كيىنىپ، بارىن كورسەتىپ جۇرگەن جۇلدىزدارعا ەلىكتەپ، ەرتەڭ جۇلدىز بولسا دەپ ارمانداپ ءجۇرسىز بە؟ تويلارمەن مەكتەپتەگى مەرەكەلىك كەشتەردە اشىق-شاشىق كيگىزىپ، ۆالس بيلەتىپ، ۇياتىن ەرتە ءولتىرىپ جاتسىز با؟
قازاقى جانە يسلامدىق تاربيەنى قاتار قۇلاعىنا قۇيىپ، سۇيەگىنە سىڭىرمەسەڭىز، قىزىڭىز كۇنى ەرتەڭ اق-قارانى ايىرمايتىن، ار-يمانى كەمشىل، اقشانى ادامگەرشىلىكتەن جوعارى قوياتىن، نان ءۇشىن نامىسىن ساتاتىنداردان بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان دا قىزىڭىز كوزىڭىزدەن تاسا الىسقا كەتىپ، تەرىس جولعا ءتۇسىپ، باسقا ۇلتپەن باس قۇراپ، بارماعىڭىزدى شايناتىپ كەتپەسىن.
ءار قازاق قىزىنىڭ جۇرەگىندە ار-يمان، ۇيات، ۇلتىنا دەگەن تەرەڭ ماحاببات سىندى قورعانىس مەحانيزىمى بولسا، وندا ەشكىمدە قازاق قىزىنىڭ ارىن تاپتاپ، ات كوتىنە مىنگەستىرە المايدى.
قازاق قىزدارىنىڭ باسقا ۇلىتتارمەن ۇيلەنۋىنىڭ ەندى ءبىر سەبەبى، توقال الۋ تۋرالى دۇرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسپاۋى. توقال الۋ ەشقانداي جاڭالىق ەمەس، اتا-بابالارىمىزدان قالعان جول. بىراق وكىنەرلىگى بۇل كۇندە كوڭىلدەس ۇستاعاننىڭ كۇپىسى كىرلەمەي، توقال العاندار «تالانۋدا». قوعامدا توقال العاندارعا ءبىر ءتۇرلى كەرەناۋ كوزقاراس قالىپتاسقان. كوبىنىڭ ويلايتىنى توسەكتىڭ قامى دەپ توتە تۇسىنەدى. انىعىندا كوڭىلدەس ۇستاپ كوشە كەزىپ، نەكەسىز جەتىم بالالاردى كوبەيتكەننەن، نەكەلەپ توقال الۋ، اللانىڭ دا ادامنىڭ دا الدىندا بەت جارىق بولار بەرەكەلى ءىس. الايدا، توقال الۋعا الدىمەن يتتەي ىرىلداسىپ، ابىسىنداي كۇندەسىپ بايبىشەنىڭ قارسى تۇرارى انىق. اللا تاعالا قۇران كارىمدە ەركەكتەرگە ءتورت ايەل الۋعا دەيىن رۇحسات بەردى. سوندا ءسىز بۇكىل الەمنىڭ راببىسى بولعان، سىزبەن ءبىزدى ءبىر تامشى سۋدان جاراتىپ، ءولتىرىپ قايتادان ءتىرىلتىپ الاتىن اللاعا قارسى شىقپاقسىز با؟! قىزعانىش سەبەبىنەن اللانىڭ ھاقارىنا ۇشىراۋدان قورىقپايسىز با؟!
ارينە اللا تاعالا بۇيىرعان ءار ءبىر ىستە بەرەكەت بار. ەرتەدە بابالارىمىز ەكىدەن-ۇشتەن ايەل العاندىقتان، قوعامدا جەزوكشەلىك، جەتىم بالا، جەسىر ايەل بولماعان. قانداي قاندى قىرعىندا دا قازاقتىڭ جان سانى ءوسۋىن توقتاتپاعان. ال بۇگىن شە؟ ءبىر ەركەكتى باسى ءبۇتىن يەمدەنگەنىڭىزدە، سىزگە ءمۇيىز شىقتى ما؟ ءتورت قۇبىلاڭىز تەڭەلىپ، ەكى دۇنيەڭىز وڭشالىپ كەتتى مە؟! اينالايىن ۇكىمەت تۋ دەپ جورگەك اقىعا دەيىن ءۇيىپ-توگىپ، تەگىن داۋالاپ، تەگىن وقىتىپ جاتسا دا، ءسىزدىڭ تاپقان بالاڭىز بىرنەشەۋ عانا عوي؟! ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز توقالدىققا الماعان قىز، ءتىلى، ءدىنى باسقا بىرەۋگە تيسە، ودان تۋعان بالا ەرتەڭ ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ، ءدىنىمىزدىڭ جاۋى بولماي ما؟! ءسىز نەگە ۇلت، ءتىل، ءدىن تۇرعىسىنان ويلانبايسىز؟! قازاق دالاسى قازاققا تولماي تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولمايتىنىن نەگە ويلامايسىز؟! قىزدارىمىز قازاققا توقال بولۋدان ۇيالاتىن جالعان نامىستان، ايەلدەرىمىز قىزىل كوز قىزعانىشتان ارىلماسا، ولار- قازاقتىڭ جاۋى ەكەنىن ۇمىتپاسىن.
قىزمەت ىستەيمىز دەپ مۇرىنىن ءشۇيىرىپ جۇرگەن تالايىن كورىپ ءجۇرمىز. ازاندا بالا-شاعاسىنا ءشايىن شالا ىشكىزىپ، جۇمىسىنا جۇگىرىپ، كەشتە شارشاپ كەلىپ تاماعىن جاساپ، ۇھ دەپ ۇزىنىنان ءتۇسىپ، مۇرتتاي ۇشادى. تاپقان بالاسى ءبىر-ەكەۋ، ونان ارىعا شاماسى كەلمەي مە، الدە ەرىنە مە؟ الدە سۇلۋلىعىن ساقتاعىسى كەلە مە، وزدەرىنە ايان... اقشا تاۋىپ بايىپ كەتكەن دانەڭەسى جوق، كرەديت تولەۋدەن كوز اشپاي-اق كەلەدى. ءويتىپ ءوزىن قيناپ، ءومىرىن وتكىزگەنشە، ۇيدە وتىرىپ بەس بالا تاپسا، اللا تاعالا ۇيىنە بەرەكەت بەرەر ەدى. قازاق ايەلدەرى قازاق دەموگرافياسىنا ۇلەس قوسامىن دەسە، كوپ بالالى بولسىن. قازىر وزىنە سونشاما ماڭىزدى بولعان قىزمەتىنەن ءبىر كۇندەرى شىعىپ كەتسە، قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ قالماسىنا كىم كەپىل؟ ايەل ادامنىڭ جۇماعى ءوز وتباسى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ەستى ەركەكتەر ۇشىن كوپ بالا تاۋىپ بەرگەن ايەلىنەن ارتىق ەشكىم جوق. ال ەسسىزدەرگە باسقاشا...
توقال الۋ ەركەكتىڭ جاسىرىن قابىلەتتەرىن وياتادى. جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ارتتىرادى. جالقاۋلىقتان ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەيدى. بىراق توقال الۋ كەز-كەلگەن ەركەكتىڭ قولىنان كەلمەيدى. «كوتەرە المايتىن شوقپار، باسقا دا، بۇتقا دا تيەدى» دەمەكشى، ەگەر ءسىز ءبىرىن الىپ، ءبىرىن شىعاراتىن بولساڭىز، نەمەسە ايەلدەرىڭىزگە ءامىرىڭىز جۇرمەيتىن بولسا، «اش پالەدەن، قاش پالە»بولىپ، ءبىر ايەلىڭىزدىڭ بىلەگىنەن مىقتاپ ۇستاپ، توقال العانداردى كۇندەپ كۇن كەشە بەرىڭىز...
«قازاقتى ساقتايمىز دەسەك، قاراكوز قىزدارىمىزعا يە بولايىق. ۇلتتىڭ ءوسۋى مەن ءوشۋى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەرلىگىمىز بەن ەزدىگىمىزگە بايلانىستى ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. ويداعى ورىس، قىرداعى قىتاي ورتاسىنداعى شىلدىڭ ۇيىرىندەي از عانا قازاعىم امان بولسىن.
ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم!
قاستەر اكيزاۇلى، فيزيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى
Abai.kz
