وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن الاش قوزعالىسىنا قاتىستى اقتاڭداقتار اقيقاتىن زەرتتەۋگە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن الاشتانۋشى، ءاليحانتانۋشى عالىم، «الاشوردا» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلى «دات!» ايدارىنا بەرگەن سۇحباتىندا ەل-جۇرتقا بەيمالىم مالىمەتتەردىڭ بەتىن اشىپ بەرگەن ەدى. ماعلۇماتى مول دەرەكتەردى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– سۇلتان حان مىرزا، كۇنى كەشە عانا ساياسي قۇعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ءوتتى. تاريحتىڭ ءبىر كەزەڭىندە قالىڭ ەلدىڭ وسىنداي زۇلماتتى باستان كەشىرگەن تراگەدياسىنا قاتىستى داتالى كۇن «ۆالەنتين مەرەكەسىنەن» كەم اتالىپ وتكەنىن بايقاعان بولارسىز؟

– ءيا، رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قوعامدىق ۇيىمدار، ساياسي پارتيالار وكىلدەرى مەن جەكەلەگەن ازاماتتار مامىردىڭ 31 كۇنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الىپ، تاعزىم ەتتى. وسى داتاعا وراي بىرنەشە تۇيتكىلدى ويدى ايتا كەتكىم كەلەدى. جالپى، مامىر ايىنىڭ سوڭى بۇكىل الەمدە دەمەسەم دە، تمد كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتەردە ورتا مەكتەپتەگى ءبىلىمىن ءتامامداپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا كەزەكتى سەسسيا باستالاتىن جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە ۇمىتكەرلەردىڭ اۋرە-سارساڭى باستالاتىن كەز. يەك استىندا جازعى ەڭبەك دەمالىسى دا جاقىندايدى. سول سەبەپتى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قولايسىز ۋاقىتقا بەلگىلەنگەنىن انىق بايقايمىز.

بۇل قاسيەتتى شارانى قاي كۇنگە نەمەسە مەزگىلگە بەلگىلەگەن دۇرىس؟ وعان ايتارىم: 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە التى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماسكەۋدە ناقاقتان-ناقاق ايىپپەن ءبىر كۇندە ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، اتىلعان كۇنى. 1925–1929 جىلدارى قازاقستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان نىعمەت نۇرماقۇلى دا الاش كوسەمىمەن ءبىر كۇندە اتىلىپ، سۇيەكتەرى ماسكەۋدەگى دون زيراتىنىڭ كرەماتوريىندە ورتەلىپ، كۇلى – ستالين جەندەتتەرىنىڭ تىلىمەن ايتسام، №1 «شۇڭقىرعا» شاشىلعان. ستالين داۋىرىندە جانە ودان كەيىن رەسمي قۇجاتتاردا ول «ياما №1» دەپ اتالىپ كەلىپتى (تومەندەگى سۋرەتتەردە).

نەگە دەسەڭىز، ول شۇڭقىرعا سوۆەتتىك العاشقى بەس مارشالدىڭ ءبىرى ميحايل تۋحاچەۆسكي، ءستاليننىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەسى اۆەل ەنۋكيدزە، گولوششەكيننىڭ ىزىنشە قازاقستاندى بيلەپ، قۋعىن-سۇرگىنگە «قوماقتى» ۇلەس قوسقان لەۆون ميرزويان، باس-اياعى 5 مىڭنان استام ادامنىڭ كۇلى جەرلەنىپتى. مىنە حح عاسىر باسىنداعى ۇلت كوسەمى ءاليحان مەن نىعمەت نۇرماقۇلى سىندى سوۆەتتىك قازاقستان باسشىلارىنىڭ ءبىرى قۇربان بولعان 27 قىركۇيەكتى – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الىپ، ارۋاقتارىنا تاعزىم ەتەتىن كۇن ەتىپ بەلگىلەسە، نەگە بولمايدى؟! رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا تارىداي شاشىلىپ، بودان بولىپ كىرىپ، جەرىنەن دە، مەملەكەتتىگىنەن دە ايرىلعان قازاقتى حح عاسىردىڭ باسىندا الاش تۋىنىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ شاڭعىراعىن قايتا كوتەرگەن التى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى 15 جىل بويى – 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1937 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن ماسكەۋدەگى 7 بولمەلى پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىنە قاماپ، ەلىنە جىبەرمەي ۇستاپ، ونى ەشبىر ايىبىن دالەلدەپ اۋرە بولماي-اق ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىن – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ مويىنداۋعا ابدەن-اق لايىق ەمەس پە؟! بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، ادەتتە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن 1932–1933 جىلعى جاپپاي اشارشىلىق قۇرباندارىن ءبىر كۇندە ەسكە الۋ دا ءتىپتى ورىنسىز سياقتى. ءيا، تاريحي قاسىرەتتى دە كوممۋنيستىك بيلىك ىسكە اسىرعانىمەن، ەكەۋىنىڭ ساياسي ورنى ەكى بولەك. ساياسي قۋعىن قۇرباندارى كۇنىن كۇزگە – 27 قىركۇيەككە بەلگىلەسەك، 1932-1933 جىلدارى قازاققا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ەتنوتسيد-گەنوتسيدتى، تاريحي تراگەديانى باسقا كۇنى اتاپ وتكەن ءجون. ءبىر قازاق ەلىندەگى قارلاگ، ستەپلاگ، الجير سىندى ءولىم لاگەرلەرىنىڭ سانى گيتلەر تۇسىنداعى ناتسيستىك گەرمانيا لاگەرلەرىنەن كوپ ەمەس پە؟! گيتلەر ءولىم لاگەرلەرىن سالۋدى ستالين بيلەپ-توستەگەن سوۆەت وداعىنان ۇلگى ەتىپ العان جوق پا ەدى؟!

– سۇلتان حان، گازەتىمىزدە ناۋبەت جىلدارىنداعى قازاقتىڭ سانىنا قاتىستى ءارتۇرلى دەرەكتەر ايتىلىپ كەلەدى. ال ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى مالىمەتتەر نەنى مەگزەيدى؟

– قىسقاشا عانا ايتسام، ەگەر 1924 جىلى قازاقستاندا 6 ملن. 470 مىڭ قازاق بولسا، مەن بۇل مالىمەتتى ويدان شىعارعان جوقپىن: بۇرىنعى «ەڭبەكشى قازاق»، بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1924 جىلعى قازان ايىندا شىققان ءبىر سانىنان الىپ وتىرمىن. ال ارادا سەگىز جىل وتكەن 1932 جىلى، ياعني جاپپاي اشارشىلىقتىڭ قاق الدىندا قازاق ءوزىنىڭ تابيعي وسىمىمەن عانا تاعى شامامەن 800 مىڭعا ءوستى. بۇل دەرەكتى ءاليحان بوكەيحان سول ماقالادا كەلتىرەدى. ول كەزدە قازاقتىڭ سانىن ءاليحاننان – ۇلت كوسەمىنەن ارتىق بىلگەن عالىم بولعان ەمەس. ءاليحان – 1897 جىلعى رەسەي يمپەرياسىنداعى تۇڭعىش حالىق ساناعىنا، 1907 جىلعى كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى حالىق ساناعىنا تىكەلەي اتسالىسقان ەدى. ول كەزەڭدە، ياعني رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا دا، سوۆەت وكىمەتى كەزىندە دە، قازاقتىڭ تابيعي ءوسۋ كوەففيتسيەنتى 2,5-كە تەڭ بولعان. بۇل بۇكىل الەمدەگى ەڭ بيىك كورسەتكىشتىڭ ءبىرى بولاتىن.

دەمەك، اشارشىلىقتىڭ الدىندا قازاقتىڭ سانى 7,2 ميلليوننان اسقان. اشارشىلىقتان 4 جىل وتكەن 1937 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقتىڭ سانى 2 ميلليوننان ءسال-اق اسقان – 2,1 ميلليون بولعان. ياعني، اشتىقتان كەيىنگى 4 جىلدا قازاقتىڭ سانى 2 ميلليوننان ءسال عانا اسقان بولسا، اشارشىلىق اياقتالعان 1933 جىلى – ودان ءبىر جىل بۇرىن عانا 7 ميلليوننان اسقان قازاق 2 ميلليوننان دا كەمىگەن.

بايقاپ وتىرسىز با؟! دەمەك، ۇلى ناۋبەتتە ءيسى قازاقتىڭ سانى 5 ميلليوننان استام ادامعا كەمىگەن. ءبىر ميلليونداي قازاق قىتاي، مونعوليا، اۋعانستانعا، كورشى وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستانعا اۋىپ كەتتى دەسەك، وندا 4 ميلليوننان استام قازاق قىرىلعان. ياعني، 1932–33 جىلعى اشتىقتا قازاق 70–80 پايىزعا قىرىلعان. بۇكىل ادامزات تاريحىنان ءبىر حالىققا قارسى جاسالعان مۇنداي قياناتتى، زارداپتى تابا المايسىز. بۇل تەك قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازعان قاسىرەت!

ۋكراينا ءوز حالقىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىققا «گولودومور» دەپ ات بەرىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا مويىنداتۋ ءۇشىن بار جانىن سالىپ جاتىر. قازاقستان وسىنى بىلە وتىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اشارشىلىقتا قىرىلعان قازاقتىڭ سانىنا جەتە الماي وتىرمىز، ءتىپتى وسى مالىمەتتى ەسەپتەۋگە بيلىكتىڭ دە، عالىمدارىمىزدىڭ دا قۇلقى جوق.

اتاپ وتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە – كەڭەس داۋىرىندە دە، تاۋەلسىزدىك تاڭىندا دا قازاق عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى سول جىلداردا قانشا قازاقتىڭ قىرىلعانى جونىندە ءارتۇرلى دەرەك ايتادى. ءبىرى 1 ميلليون دەسە، ەكىنشىلەرى – بۇلتارتپايتىن دالەلى بولماسا دا، ارتىپ-تارتىپ ءجۇرىپ، 1,5–2 ميلليونعا ارەڭ جەتكىزەدى. سوندا بارلىعىنىڭ ارقا سۇيەگەنى كەڭەس داۋىرىندەگى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر.

1932–33 جىلى قانشا قازاق قىرىلدى دەگەنگە كەلگەندە، ەڭ الدىمەن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇرالارىنا نازار اۋدارساق، ناقتى جاۋاپ تابا الامىز. مىسالى، 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ رەسمي ۇنقاعازى بولعان «ەڭبەكشى قازاقتا» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») شىققان ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قازاق قانشا؟» اتتى ماقالاسىندا 1914 جىلعى ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا قازاقتىڭ سانى 6 ملن 470 مىڭ دەيدى. تابيعي ءوسۋ كوەففيتسيەنتى 2,5-كە تەڭ بولعان. ەگەر سول كوەففيتسيەنتتى ەسەپتەسەك، 1924 جىلعى قازاقتىڭ سانى شامامەن 7,5 ميلليونعا جەتۋى كەرەك ەدى. بىراق 1916 جىلعى قارۋلى كوتەرىلىس، 1917–1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسى، ونىڭ ىزىنشە ەلگە تاراعان ەپيدەميا، 1921–22 جىلعى اشارشىلىق قازاقتىڭ 1914–1924 جىلدار ارالىعىنداعى تابيعي ءوسىمىن، ياعني 980 مىڭ جاندى الىپ كەتكەن. ءسويتىپ، ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ 1924 جىلى ودان 10 جىل بۇرىنعى سانىن، ياعني 6,470 ملن كۇيىندە قالعانىن جازعان ەدى. ونىڭ وزىندە دە ءاليحان بۇل ەسەپكە حيۋا مەن بۇقارا جەرىندەگى قازاقتى قوسپاي، تەك قازاقستان اۋماعىنداعى قازاقتى ەسەپتەپ وتىرعانىن ەسكەرتەدى.

ال 1926 جىلى كەڭەس وكىمەتى قازاقستاندا حالىق ساناعىن وتكىزىپ، قازاقتىڭ سانىن 4 ميلليوننان كەم ەتىپ كورسەتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1926 جىلى قازاقتى وسىلايشا 2,5 ميلليونعا ازايتىپ كورسەتۋى قازاقتى اتا-بابا جەرىندە قىرۋدى الدىن-الا جوسپارلاعانىن ايقىن اڭعارتسا كەرەك.

1921–1922 جىلى اشارشىلىقتا قازاقتى قىرعىننان قورعاپ قالعان – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتى بولاتىن. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن: الاش كوسەمى ءاليحان اشىققان ولكەلەرگە قالىڭ ەلدەن مال جيناپ جەتكىزىپ بەرىپ تۇرعان بەيرەسمي كوميتەتتىڭ قۇرمەتتى توراعاسى بولدى. سول كوميتەتتە ەلى ءۇشىن ايانباي، كىرشىكسىز قىزمەت ەتكەن تاعى ءبىر الاش ارداقتىسى بولسا، ول – جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى ەدى. حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ۇكىمەتتەن العىس الاتىن جۇسىپبەكتىڭ الاش ارداقتىلارىنىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ اتىلىپ كەتكەنى – كوپ نارسەنى اڭعارتۋعا ءتيىس ەدى.

ول – ول ما؟! قازاق دالاسىندا اشارشىلىقتان ءۇش جىل بۇرىن 1928–29 جىلداردا ۇلتىن اشتىقتان ساقتاپ قالعان الاش قايراتكەرلەرى تۇگەل تۇتقىندالىپ، ماسكەۋگە جونەلتىلىپ، بۋتىركا تۇرمەسىندە سوتتالىپ، ەلىنەن الىس گۋلاگ-تارعا ايدالدى. ارادا ءۇش جىل وتپەي جاتىپ، ەلدى اشارشىلىق جايپاپ ءوتتى.

ال ەندى ءبىر «زاڭدىلىققا» نازار اۋدارىڭىز: احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ توبىنا اشارشىلىقتان كەيىن عانا «راقىمشىلىق» جاسالىپ، ەلگە ورالۋعا رۇقسات بەرىلدى. بۇل قۇبىلىس سىزگە ەشتەڭەنى اڭعارتپاي ما؟

– ارينە، ول رۇقسات قاندى زۇلمات جۇزەگە اسقان سوڭ عانا بەرىلگەن عوي... ال ءوزىڭىز الاشوردا تاريحىن، جالپى الاش تاقىرىبىن ءجىتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ بىرىگەيى رەتىندە تانىلىپ ءجۇرسىز. وسى ورايدا الاشوردا تاقىرىبىن كوتەرۋگە بيلىك نەگە قۇلىقسىز دەپ ويلايسىز؟ الاشوردا تاقىرىبى جەكەلەگەن عالىمداردىڭ عانا موينىنا جۇكتەلگەن مىندەت پە؟

– سۇراعىڭىزدىڭ جانى بار. الايدا بۇل سۇراعىڭىزعا مەن، وكىنىشكە وراي، قارسى سۇراقتارمەن جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇرمىن. بىردە الاش تاريحىن ءبىراز زەرتتەگەن جاپون عالىمى پروفەسسور توموحيكو ۋيامامەن اڭگىمە ۇستىندە ونىڭ «بۇگىنگى قازاقستاندا نەشە عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قايسىبىر باتىر، بي، حان-سۇلتاندارىن زەرتتەۋگە قۇمار، ودان دا وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى الاش قوزعالىسىنىڭ، الاش اۆتونومياسىنىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان الدەقايدا كوپ تاعىلىم، ساباق، ۇلگى-ونەگە الار ەدى» دەگەنى بار. بۇل پىكىر مەن ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. بىراق سول پىكىردى شەتەلدىك عالىم، جاپون پروفەسسورىنىڭ اۋزىنان ەستۋ – بۇرىن ەستىمەگەن جاڭالىق بولدى.

الاش قوزعالىسى مەن اۆتونومياسىنىڭ كوسەمى بولعان، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاپ كەتكەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ سۇيەگى، سۇيەگى ەمەس-اۋ، سۇيەگىنىڭ كۇلى ماسكەۋدە جاتىر. ونىڭ باسىنا بارىپ، تاعزىم ەتىپ، ەسكەرتكىش بولماسا دا، ەسكەرتكىش تاقتا ورناتقان بيلىك بار ما؟! ال كەلەسى 2016 جىلى التى الاش كوسەمىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولىپ، مەرەيتويى حالىقارالىق دەڭگەيدە تويلاناتىن سىڭاي بايقالادى.

ودان بۇرىن 1841 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى باس قوسىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ، حان ەتىپ سايلاعان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى رەسەيدىڭ «گوحرانىندا» جاتىر. بۇل جەردە ماسەلە رەسەيدىڭ بەرمەي وتىرعانىندا ەمەس، قازاق جاعىنىڭ «جوق» دەگىزبەي، سۇراماي وتىرعانىندا بولىپ تۇر. باسقا كوپ نارسەنى ايتپاعاندا، شيرەك عاسىرعا جەتەرلىك تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءوزىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى قامتاماسىز ەتە الماعانىمىزدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. ونىڭ بار سىرىن دانا قازاقتىڭ «كۇشىگىندە تالانعان يت قاسقىر المايدى» دەگەنى – ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەبىمىز.

– ءيا، رەسەيگە جالتاقتاۋدان ءالى دە جاڭىلعان ەمەسپىز. بالكىم، الاش تاريحىنا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىن الۋعا، ءاليحاننىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋگە، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن تالاپ ەتۋگە سول جالتاق مىنەزىمىز مۇرشا بەرمەي جاتقان جوق پا، قالاي ويلايسىز؟

– ونى قالاي جاسىرامىز؟ وتكەن جىلى ومبى وبلىستىق مۇراعاتىندا، ودان كەيىن جەلتوقسان ايىندا كسرو «كگب»-سىنىڭ مۇراگەرى بولعان «فسب» نەمەسە فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىندا جۇمىس ىستەدىم. ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ «قىلمىستىق» ىستەرىن پاراقتاپ كوردىم. قۇجاتتاردى كوشىرىپ الۋعا رۇقسات بەرمەگەندىكتەن، ەكى ىستەگى قاجەتتى بەتتەرىنىڭ كوشىرمەلەرىن بەرۋگە تاپسىرىس بەرىپ كەتتىم. ۋادەلەسكەن ءبىر ايدىڭ ىشىندە كوشىرمەلەر قولعا تيمەدى. وسى مامىر ايىندا عانا ماسكەۋگە بارىپ، «فسب»-مەن حابارلاسىپ، ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ ىستەرىنەن كوشەرمە بەرمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءبىر اي بۇرىن عانا تەلەفون ارقىلى وراز يساەۆ پەن ءنازىر تورەقۇلۇلىنىڭ ىستەرىن قاراۋعا بەرەمىز دەگەن ۋادەلەرىنەن دە اينىپ قالدى. تاعى 2-3 اي كۇتەسىز دەدى.

وتكەن جىلى ومبى وبلىستىق مۇراعاتىن اقتارعانىمدا، ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولعان 1841-1847 جىلداردىڭ ارالىعىندا حان كەنەنىڭ قىتاي يمپەرياسىمەن ارادا ديپلوموتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ۇمتىلعان ارەكەتتەرىنە قاتىستى ىستەردى بەرمەي قويدى. ول ىستەرگە «قىزمەتتىك پايدالانۋ ءۇشىن» دەگەن تاڭبا قويىپتى. «كەنەسارى حان زامانىنان بەرى 168 جىل ۋاقىت ءوتتى عوي، قۇپيا ۇستاۋدىڭ قاجەتتىلىگى قانشا؟» دەگەنىمە ولار «باستىقتار شەشەدى» دەگەن جاۋاپ ايتتى.

– گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە كۋرچاتوۆ قالاسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىن بەرۋ جونىندە باستاما كوتەرگەن اۆتوردىڭ (abai.kz) ماقالاسى شىققان ەدى. وسىعان وراي ءاليحانتانۋشى عالىم رەتىندە قانداي پىكىر ايتاسىز؟

– ماقالانى كوردىم، وقىدىم. بىراق كۋرچاتوۆ قالاسىنا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن!

نەگە دەيسىز بە؟ 2011 جىلدىڭ 13 قىركۇيەگىندە استانادا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 145 جىل تولۋىنا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. سول جيىندا سەمەي قالاسىنا «الاش» اتىن بەرەيىك دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. ۇسىنىس عىلىمي فورۋمنىڭ قارارىنا كىردى. ودان كەيىن دە جەكەلەگەن عالىمدار، كوسەمسوزشىلەر وسى ۇسىنىستى قايتا-قايتا قاقساپ ايتىپ كەلەدى. ارينە، اۆتوردىڭ باستاما كوتەرىپ، الاش قايراتكەرىنىڭ اتىن اسپەتتەگەنى دۇرىس-اق. الايدا كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ماڭىزى كەڭەس داۋىرىندە ەرەكشە بولعان شىعار – ول زامان ءوتتى-كەتتى. بۇگىن كۋرچاتوۆ ۇمىت قالعان قالانىڭ ءبىرى، وعان الاش كوسەمىنىڭ ەسىمىن بەرۋ وبال ەمەس پە، قازاقتىعىمىزعا سىن عوي!

سەمەيگە «الاش» اتىن بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىس، اياقاستىنان كوتەرىلگەن ماسەلە ەمەس. بۇل 1917 جىلى ورىنبور قالاسىندا ءىى جالپىقازاق قۇرىلتايى (سەزى) قابىلداعان قارارىندا، الاش اۆتونومياسىنىڭ استاناسى ۋاقىتشا سەمەي قالاسىنا ورنالاسادى دەلىندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەمەي قالاسىن «الاش» دەپ اتاۋ – ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى، شەشىمى بولىپ تابىلادى. بارشا قازاقتىڭ تىلەگى وسى، سوندىقتان سەمەيگە «الاش» اتاۋىن بەرۋ 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا جالپىقازاق قۇرىلتايىندا زاڭداستىرىلعان. سەزدىڭ سول قارارىن ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى، الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارى قارساڭىندا جۇزەگە اسىرساق – قازاقتىڭ ءبىر تىلەگى جۇزەگە اسقان بولار ەدى.

وسى جەردە تاعى ءبىر ماڭىزدى جايتقا ەرەكشە توقتالعىم كەلەدى. قازاق گازەتتەرى، قازاق عالىمدارى «بوكەيحانوۆ» دەپ، ءوزى بايقاماي، پاتشالىق رەسەي مەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ءاليحاننىڭ پاتشا زامانىندا ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامى باتىس ءسىبىر ءبولىمىنىڭ قۇجاتتارىندا، ءوزىنىڭ پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلارىندا، ونىڭ ىشىندە 1889-1900 جىلدارى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە اتى-ءجونىن ءاليحان بوكەيحان دەپ كورسەتكەن. ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى دەگەن قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسىن جۋىردا عانا تاۋىپ الىپ كەلدىم، ءاليحان بوكەيحان دەپ قولىن قويعان (فوتوكوشىرمەنى قاراڭىز).

ءاليحاننىڭ 1927 جىلعى ەڭ سوڭعى عىلىمي ەڭبەگى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ لەنينگرادتاعى باسپاسىنان شىققان «اداي ويازىنىڭ قازاقتارى» دەگەن ەڭبەگىنە بۋكەيحان دەپ ورىسشا جازىپ بەرگەن. وسى كۇنگە دەيىن الاش قايراتكەرلەرىنە «وۆ» پەن «ەۆ» قوسىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىرىپ كەلەمىز. ەگەر كىمدە كىم 1917 جىلى شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ بەتتەرىن اقتارىپ قاراساڭىز، ول جەردە احمەت بايتۇرسىنۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، مۇحتار اۋەزۇلى دەپ جازىلعان. تەك 1917 جىلى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ الدىندا عانا «قازاق» گازەتىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «اتى-ءجونىمىزدى ورىس ترانسكريپتسياسى بويىنشا «-وۆ»، «-ەۆ»-ءتى قوسىپ جازا تۇرايىق، سايلاۋ قۇجاتتارىن شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن، ورىسشا جازا تۇرايىق، سايلانىپ، قازاقتىڭ اۆتونومياسىن قۇرىپ الايىق، سونان كەيىن اتى-ءجونىمىزدى جوندەي جاتارمىز» دەگەن ۋاجگە كەلگەن. سول سەبەپتى الاش قايراتكەرلەرىنە «-وۆ»-تى قوسپاي جازۋىمىز كەرەك. وتارشىلدىق سانا-سەزىمنەن قۇتىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدى وسىدان-اق كورۋىمىزگە بولادى. 1917 جىلى «سارىارقا» گازەتىندە، ورىستىڭ «-وۆ»، «-ەۆ»، «-ين» جۇرناقتارىنان قۇتىلۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن. ءبىر عاسىر ءوتتى، ەندى XXI عاسىردا بارشا قازاق وسى «وۆ»-تان قۇتىلاتىن كەزى جەتتى ەمەس پە؟!

– ال ءاليحاننىڭ اتىن ءبىر قالاعا بەرۋ قاجەت بولعاندا، ءسىز قايسى قالانى لايىقتى سانار ەدىڭىز؟

– ءاليحاننىڭ ەسىمىن ءبىر قالاعا بەرسىن دەگەن ماقساتتى كوزدەمەيمىن. ۇرپاعىنا قالدىرعان كەرەمەت مۇراسى بار، قۇر سوزبەن 16 توم بولادى دەپ بولجاپ جۇرسەك، سوڭعى ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايدا، پرەزيدەنت مۇراعاتىندا، ماسكەۋ قالاسىنداعى بىرنەشە مۇراعاتتاردى اقتارىپ، ءاليحاننىڭ تاعى قانشاما مۇراسىن تاپتىم. تولىق مۇراسىنىڭ كولەمى 18 تومنان اساتىن ءتۇرى بار. ەگەر سول شىعارمالاردى وقىرمان ءۇشىن عىلىمي ەڭبەكتەرىن قوسىپ ۇسىنار بولساق، كوپ دۇنيە بولار ەدى. كوزى قاراقتى وقىرمان سول ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، تۇششىنار بولسا، ءاليحاننىڭ اتىن قاي قالاعا، قانداي ەلدى مەكەنگە بەرەتىنىن وزدەرى شەشىپ، ۇسىنىس جاسار ەدى دەپ ويلايمىن.

ەگەر سەمەي قالاسىنا ءاليحان باستاعان الاش قوزعالىسىنىڭ جانە الاش اۆتونومياسىنىڭ «الاش» اتىن بەرسەك، ءاليحان اتامىزعا دا، ول باستاعان الاش قوزعالىسى مەن الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان ودان ارتىق تاريحي ەستكەرتكىش بولماس ەدى. ءاليحان دەسەك – الاش قوزعالىسى، الاش دەسەك، ءاليحاننىڭ اتى ەسىمىزگە تۇسەدى. سەمەيگە «الاش» اتى بەرىلسە، كوزىمىزگە ءاليحاننىڭ جارقىن بەينەسى ەلەستەيتىنى انىق. وعان قوسا 1917 جىلعى ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ قارارىن ىسكە اسىرعان بولار ەدىك.

– كەلەر جىل – الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى. وسى دوڭگەلەك داتاعا وراي دايىندىق جۇمىستارىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– بىرىنشىدەن، الاش قوزعالىسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ ءبىر-اق كوسەمى بولدى. ول – ءاليحان. ەكىنشىدەن، مەن 2013 جىلى تامىز ايىندا ەلگە ورالدىم. سول ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە ەكى مادەنيەت مينيسترىنە، ءۇش مەملەكەتتىك حاتشىعا «الاشوردا» قوعامدىق قورىنىڭ اتىنان بىرنەشە حات جازىپپىن. سول حاتتار ەندى ناتيجە بەرە باستاعان سياقتى. ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە – يۋنەسكو اياسىندا اتاپ وتۋگە تولىق نەگىز بار. قازاقستاننىڭ ءوزى ىشىندە، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ەۋرازيالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىندا الاش عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان باسقا ەشبىر مەكەمەدە ەشقانداي دايىندىق جۇمىسى بايقالمايدى. ينستيتۋت ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق جانە ورىس تىلىندەگى 16–18 تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن دايىنداپ جاتىر.

الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ازدى-كوپتى زەرتتەۋلەر مەن كىتاپتار شىقتى. ءبىر قىزىعى: الاش قوزعالىسىنىڭ اتاسى، باس يدەولوگى ءارى كوسەمى ءاليحان تۋرالى بىردە-ءبىر زەرتتەۋ نەمەسە كوركەم شىعارما جوق. وسى كۇنگە دەيىن! الاش ارداقتىلارىنىڭ ىشىنەن ەڭ سوڭعى ساتتە «اقتالعان» دا ءاليحان ەدى. بۇگىنگى تاڭدا الەكەڭ تۋرالى قازاق-ورىس تىلىندە مونوگرافيا جازىلىپ جاتىر.1991 جىلدان بەرى ءاليحاننىڭ ءومىر جولى، تۋىپ-وسكەن ورتاسىنا قاتىستى قولىمدا كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر بار. الەكەڭ تۋرالى مەنەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق دەپ، ماقتانىپ وتىر دەمەسسىز! مونوگرافيانى وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جارىققا شىعارامىن دەپ تىراشتانىپ جاتىرمىن.

سونىمەن بىرگە ءاليحاننىڭ «كگب» مەن «فسب»، قازاقستاننىڭ ۇقك مۇراعاتتارىنان، كسرو-ىنىڭ مۇراگەرى بولعان رەسەيدىڭ ومبى، ورىنبور، ماسكەۋ، سانكت-پەتەربور قالالارىنداعى مۇراعاتتاردا قايدا قىزمەت ەتتى، قاي جەردە ايداۋدا بولدى، قانداي عىلىمي ۇيىم-باسىلىمدارمەن تىعىز بايلانىستا بولعانى تۋرالى قانشاما تاريحي قۇجات جينالدى. سونىڭ ءبارىن ءاليحاننىڭ تۋعاننان باستاپ، قايعىلى قازاعا ۇشىراعان كۇنىنە دەيىنگى ءومىرىن سيپاتتايتىن قۇجاتتار مەن فوتوسۋرەتتەردىڭ جيناعىنان فوتوالبوم شىعارماقشىمىز.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الەكەڭنىڭ 150 جىلدىعىن ءوزىنىڭ اتىنا ساي، قازاق مەملەكەتى مەن تاريحىنا قوسقان تەڭدەسسىز ۇلەسىنە لايىقتى تويلاۋ – ەلدىگىمىزگە سىن دەر ەدىم.

– قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە وراي ءسىزدىڭ جازعان ءبىر ماقالاڭىز ينتەرنەت جەلىسىن «ارالاپ» ءجۇر. سوندا ءسىز كەنەسارى حاننىڭ باسىن ماسكەۋدەن الدىرمايىنشا، قازاق حالقىنا بۇل داتانى اتاپ ءوتۋ ولقى بولادى دەگەن ەكەنسىز...

– بۇل ۇسىنىس كەزدەيسوق ايتىلا سالعان پىكىر ەمەس. ءاليحاندى زەرتتەپ ءجۇرىپ، كەنەسارى حاننىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قۇجاتتارعا تاپ بولدىم. تاشكەنتتە 1923 جىلى كەنەسارى حاننىڭ اقىرعى كۇندەرىنە قاتىستى شاعىن كىتاپشا جارىق كوردى. اۆتورى «ك.ستەپنياك» دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. وسى اۆتوردىڭ ارتىندا ءاليحان بوكەيحان تۇر ما، الدە باسقا ءبىر ادام جازعان با دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەن كەزدە، حان كەنەنىڭ تاعدىرىمەن مەن دە اينالىسا باستادىم. وتكەن جىلى ومبىعا بارعان عىلىمي ساپارىمدا كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىنە قاتىستى بىرنەشە داقپىرت اڭگىمەنى تەرىسكە شىعاراتىن مالىمەتتەر تابىلدى. ونىڭ ىشىندە حاننىڭ باس سۇيەگى 1940 جىلدارعا دەيىن ومبىدا ساقتالىپتى. ودان كەيىن عانا كەڭەس وداعىن كەزىپ كەتىپتى. باس سۇيەگىنىڭ ماڭداي تۇسىنا پاتشا وكىمەتىنىڭ ءمورى باسىلىپتى. بۇل – كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنەن كۇل سالعىش جاساپتى دەگەن الىپقاشپا ءسوزدى تەرىسكە شىعارادى. باس سۇيەك رەسەيدىڭ پەتەربور، ماسكەۋدى، ۆورونەج قالالارىن ارالاپ كەلىپ، 1992 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ «گوحراناسىنا» – تاريحي قۇندى جادىگەرلەر ساقتالاتىن مەملەكەتتىك قورىنا بەرىلىپتى. ول جەردە تەك كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى عانا ەمەس، حان اسكەرىنىڭ تۋلارى، قانجارى، قارۋ جاراقتارى سياقتى 300-گە جۋىق تاريحي قۇندى جادىگەر جاتىر. رەسەي تاراپى قازاقستانعا وسى جادىگەرلەردى بەرگىسى كەلمەي وتىر دەگەننەن گورى، بار ماسەلە ءبىزدىڭ تالاپ ەتىپ، سۇراي الماي وتىرعانىمىزعا كەلىپ تىرەلەدى. قازاقستانننىڭ پرەزيدەنتى باس سۇيەكتى الدىرتىپ، كەنەسارى حاندى باسىن قاتەرگە تىككەن تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن مەملەكەتتىڭ استاناسىندا سىي-قۇرمەتپەن جەرلەيتىن بولسا، بۇل سيمۆولدىق ءراسىم بولار ەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ دا ەلدىڭ الدىنداعى مارتەبەسى ارتا تۇسەر ەدى. ماسەلە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى وسى ءداستۇردى ءوزى باستاپ بەرسە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى جەلبىرەي ءتۇسىپ، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ رۋحى كوتەرىلەر ەدى. وسى ۇسىنىستى پرەزيدەنتكە جەتكىزۋدى بىرنەشە دەپۋتاتقا دا ۇسىندىم.

– حالىق اراسىندا كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى ەلگە جەتكىزىلەتىن بولسا، بۇگىنگى بيلىكتىڭ تاعى شايقالىپ، ونىڭ ارتى جامان بولادى دەگەن جورامالدى ءبىر كورىپكەل ايتىپتى دەپ، ميستيكالىق اڭگىمە ايتىلىپ جۇرگەنىن بىلەتىن شىعارسىز؟

– مۇنداي اڭگىمە قاي زاماندا دا ايتىلادى: ەگەر ءسىز ەل بيلەپ وتىرىپ، وسىنداي جەل سوزگە الاڭداي بەرسەڭىز، تۇرىكتەر ايتقان «كەرۋەن ءاربىر ۇرگەن يتكە بۇرىلىپ، تاس لاقتىرا بەرسە، كوزدەگەن جەرىنە جەتە المايدى» دەگەننىڭ كەرى بولادى. ەگەر بيلىك شىنىمەن دە مەملەكەت قۇرۋشى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەم دەسە، قۇلدىق سانا-سەزىمنەن اجىراتام دەسە، ءۇش ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن قايتارىپ الۋى كەرەك. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى دا حان كەنەنىڭ قازاسىمەن ءۇزىلدى. وسىنى ۇمىتپاعان ءجون! كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى اكەلىنبەي، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تولىققاندى تويلانادى دەپ ايتۋعا بولمايدى. كەنەسارى حاننىڭ تاعدىرى قازاق تاريحىنان ەش ۋاقىتتا بولىنبەيدى.

– جالپى، وسى داتانى اتاپ ءوتۋ جونىندە 1994 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى ۇكىمەتتىڭ الدىنا ماسەلە قويعان كەزدە سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر اكەجان قاجىگەلديننىڭ قايتارعان جاۋابى ەسكە تۇسەدى: «وزبەك حالقى ءبىر قالاسىنىڭ 1500 جىلدىق تاريحىن اتاپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك تاريحى تىم قىسقا بولعانى قالاي، قازاق عالىمدارى تاريحقا نەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلمەيدى؟» – دەگەن ەدى. قاجىگەلديننىڭ وسى سۇراعىن سىزگە قويىپ كورەيىكشى...

– قاجىگەلديننىڭ وسىنداي سۇراق قويۋى ابدەن ورىندى. Cەبەبى – كەزىندە ءبارىمىز دە كەڭەس زامانىندا قازاق تاريحىن جۇپ-جۇقا كىتاپشادان وقىدىق. ول كىتاپشا بويىنشا، قازاق تاريحى بولشەۆيكتەردەن باستاۋ الاتىن. مەنىڭ ءوز باسىم وقۋ ءبىتىرىپ، عىلىم اكادەمياسىنا جۇمىسقا كەلگەنىمدە، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن العاش رەت ەستىدىم. ءسويتىپ، ءوزىم ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ شىنايى بەتىن العاش رەت 1990 جىلى اشتىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا تاريحىمىزدى تەرەڭ بىلەتىندەر نەكەن-ساياق ەدى عوي.

ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق: قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋدىڭ اياق استىنان قولعا الىنۋ سىرىن دا ەل بىلمەيدى ەمەس. وتكەن جىلى رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين «قازاقتا مەملەكتتىلىك بولعان جوق» دەگەن سوزىنەن كەيىن وسى داتانى تويلاۋ ويعا كەلدى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ جونىندەگى ۇسىنىستىڭ وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا قولعا الىنعان ەدى عوي دەپ، عالىمداردىڭ ەسىنە ءتۇسىردىم. بىراق عالىمدار ونى ەسكە الۋعا دا قورقادى. ال قازاق مەملەكەتىنىڭ تامىرى الدەقايدا تەرەڭدە عوي. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ – قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىن كەسۋ دەپ قابىلداماۋىمىز كەرەك. بۇل – قازاق مەملەكەتىلىگىندەگى حاندىق داۋىرىنە ارنالعان مەرەيتوي.

– ەڭبەگىڭىز جانسىن، سۇلتان حان مىرزا، اشىق ايتىلعان اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «كۇشىگىندە تالانعان يت

قاسقىر المايدى» دەگەن –

ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەبىمىز...

دەرەك كوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №22 (293) وت 04 يۋنيا 2015 گ.