ىزگىشۋاق
ازاماتتىق پەن اقىندىقتى تەڭ ۇستاپ كەلە جاتقان قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەلبەتىنە كەسكىندەمەلەر.
قىتىمىر قىستىڭ كىدى مىنەزىنەن كوڭىل كوك مۇنارعا كوبىرەك مويىنۇسىنعان شاق ەدى. اسپاننىڭ كىربىڭى مەن كوڭىلدىڭ كىربىڭى استاسىپ، «كوگالا بۇلت سوگىلىپ، كۇن جاۋادى اۋلاقتا». ابىزدىڭ ايتقانى قۇلاقتا كۇمبىرلەپ، كوكىرەكتە جۇرەكتىڭ جاعاسىن سۋلايدى. ادامنىڭ بابىن كىم تاپقان؟ الدىمدا الابۇرتىپ تۇرعان كوگىلدىر كومپيۋتەرگە سۇعىنا كىرىپ، جوق ىزدەگەن جولاۋشىداي جالتاقتاپ، سان قۇبىلعان سايتتارعا كوز سۋارامىن.
ۇلت جاناشىرلارى ۇيىرىلە قاراپ، ۇيىپ وقيتىن «اباي.kz» (باسشىسى قاعىلەز قالامگەر داۋرەن قۋات) سايتىن اشىپ قالىپ ەدىم، كوڭىل كۇنى جارق ەتكەندەي بولدى. جازسا جۇرەگى كورىنگەن، ايتسا تىلەگى توگىلگەن، سوزىنەن سىرى كورىنگەن، سازىنان نۇرى بولىنگەن ىلە اعام – يليا جاقانوۆتىڭ «سىرلى جۇرەك پەرنەسى» دەگەن سىرشىل تولعانىسى جارق ەتىپ كوزگە ءتۇستى. اسپانىم كۇلىمسىرەپ سالا بەردى. ءۇمىتتىڭ ۇلپىلدەك اق مامىعى اق قانات كوبەلەكتەرگە اينالىپ، كوڭىل كوكجيەگىن تولتىرىپ، جانارىم جارقىراپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ كولەڭكەسى كۇنگەيگە مويىن بۇردى.
ءانى عانا ەمەس، جازعان ءاربىر ماقالاسىنىڭ، ءاربىر ەستەلىگىنىڭ ءوزى وقىعان ادامعا كول-كوسىر قۋانىش، سىرلى سەزىم، سىندارلى سەنىم ۇيالاتىپ، ءوزىڭ جازعانداي باپتانىپ، ءوزىڭ تاپقانداي ماقتانىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ىلەكەڭنىڭ قالامى بۇل جولى كيەلى تۇركىستاننىڭ جانىندا ءبىر كەزدەرى داريامەن جارىسا اققان قاراشىقتىڭ قاراتورى پەرزەنتى، قاعىلەز جىگىت، قالتقىسىز اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ تۋرالى ەكەن. اعا بولىپ اقتارىلىپ، قالامداس بولىپ قۇرمەتتەپ جازىلعان بۇل جازبا مەنىڭ دە كوڭىل تولقىنىمدى تەربەتتى (اقپان ايىندا اياقتالعان بۇل سىر-دەستەنى وقىرماندارىما ۇسىنۋعا اسىقتىم).
* * *
وتكەن عاسىر. ءولارا مەزگىل. قىركۇيەكتىڭ قازانعا قاراي وكشە كوتەرگەن كەزى. جاستار گازەتىنىڭ قىزىل قىرمانى. باسپاسوزگە جازىلۋ ناۋقانى. شىمقالانىڭ شىرايى ودان ءارى شىرايلانا تۇسكەن. جەمىس-جيدەكتىڭ تولىقسىپ ءپىسىپ، كوڭىلدىڭ دە، ءومىردىڭ دە مارقايعان شاعى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋداندارىندا بولىپ، باسىلىمعا دەگەن بۇقارا وقىرماننىڭ كوڭىلىن سەزىنىپ، قانجىعامىز مايلانعان كۇيدەمىز. «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا» دەگەندەي، ەندىگى كوڭىل شاش قالاسىنا قاراي بۇردى. مەنشىكتى ءتىلشىمىز جاقاي ەراليەۆ ءبىزدى ءدال وسى كەزدە قاسىمقانمەن تانىستىردى.
قاسىمحان دەسە قاسىم حان. تۋعان جەرى قاراشىق، كوز-جانارى قاراشىق. كوزىنىڭ ۇشىندا جانعان وتى جەلى وڭىنان تۇرسا، لاپىلداپ كەتكەلى تۇر. ءوزى دە لاپ ەتىپ جانۋعا دايىن تۇرعان اقىن ەكەن. لىپىپ تۇر. استىندا وزىنەن وتە لىپىعان ءسۇت قاتقان كوفە تۇستەس «جيگۋلي». ساپاردىڭ سىزباسى سوزگە اينالىپ ەدى، سالىپ ۇرىپ تارتىپ كەتتىك. شاش شاھارىنا. ءبىر كەزگى استانامىز. قازىرگى سىرتىن بەرىپ، سىزدانعان تاس قالامىز. قاسىمحاننىڭ قولى رۋلدە، اۋزى اڭگىمەدە.دوڭگەلەنىپ قالىپ بارا جاتقان سارى دالانى قاق ايىرعان قارا جولدىڭ بويىندا قۇيعىتىپ كەلەمىز. كوڭىل دە تۇلپار-تاقىمىن جازعان.
- مىنا ولەڭدى جاقىندا جازدىم، وزىمە ۇنايدى. تىڭداپ كورىڭىزدەر،- دەپ قاسىمحان جاڭادان جازعان ولەڭدەرىن جۇيتكىتە وقيدى. شىن ايتادى، ولەڭدەرى دە ءوزى سەكىلدى جۇتىنىپ، توگىلىپ تۇر. جانىڭدى جەلپىپ، ساناڭا ساۋلەسىن سەبەزدەپ، ىشىڭە تۇسەدى. ء«تۇن. قىستاۋ.تاتيانا» دەگەن باللاداعا بەرگىسىز قۇيىلىپ تۇسكەن ليريكالىق ولەڭى جاس اقىننىڭ پوەتيكالىق شەبەرلىگىن قاپىسىز تانىتىپ، ول ءاپ-ساتتە قولتاڭباسى قالىپتاسقان شىمىر شايىرعا اينالىپ بارا جاتتى. قازاق پوەزياسىنىڭ جاس جۇيرىكتەرىنىڭ ءبىرى، بۇگىندە ۇلان توپتىڭ ماڭداي الدىندا باۋىرىن جازىپ، بارىن كورسەتىپ، بايانىن تانىتىپ كەلە جاتقان بەگمانوۆتى سول كەزدە قاپىسىز تانىپ، باعالاپ كەتىپ ەدىم. قازاق پوەزياسىنىڭ ورداسىنا مىنەزى مەن تالانتى قاتار تەڭشەلگەن جاڭا قالامگەر كىرىپ كەلە جاتتى. قاسىمحان و باستان قالعاندى نامىس كورگەن اقىن، قازىر قالامقۇلاعىن قايشىلاتىپ، الدىڭعى توپتا ارشىنداپ كەلەدى.
ونىڭ سول ساپاردا، اسىرەسە، اقىندىق مىنەزى ەرەكشە ەستە قالعان. تاشكەننىڭ تاس كوشەسىندە دە سول قۇيعىتۋ. سۆەتوفوردىڭ بار-جوعىن ەلەمەي كەتكەن كەزدەرى دە بولدى. الاتاياقتى«وز اعام» توقتاتادى. قاسەكەڭ ماشينادان شىقپايدى، ءوز جاعىنداعى تەرەزەسىن ءسال ءتۇسىرىپ، الاتاياعىن ارباتىپ كەلە جاتقان جول تورۋشىعا كوگىلدىر بەس سومدىقتى ۇستاتا قويادى. الاتاياق بىردەن جانباسقا قاراي جىلجيدى. ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىز سول كەزدە جەڭىل كولىكپەن جارىسا جونەلەدى.
گازەتكە جازىلۋ تاپسىرماسى تاپ-تۇيناقتاي ورىندالدى. شاش قالاسىنىڭ كەشكى شۇعىلاسىن جامىلا ۇشىپ شىعىپ، شاپاعى الاتاۋعا شاپانىن جاپقان الماتىعا جەتتىم. سول جولى مەن جان قورجىنىم جارقىن ولجاعا تولىپ، جاقسى اقىن، جايساڭ ءىنى تاۋىپ ورالدىم.
* * *
اقىندىق تاعدىر قىزىق قوي ءوزى. جالپى، اقىن ءوز تاعدىرىن ءوزى جاسايدى. ءوزى جاساعان، نەمەسە ءوزى قالىپتاستىرعان اقىندىق شەڭبەردەن شىعا الماي قالاتىن قارا ۇزگەن حاس اقىنداردى تاريح از بىلمەيدى. ءوز تالانتىنىڭ وتىنا قاناتى كۇيگەن قىران-اقىندار قانشاما بىزدە؟ وتىزىندا وردا بۇزىپ، قامال الار قىرقىندا قاپيادا كەتكەن اقىندار دا جەتەرلىك. ونى وزدەرى دە قاپىسىز مويىنداعان. سودان دا بولار تولەگەن اقىننىڭ: «اقىن بوپ ءومىر كەشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم» دەپ قامىعاتىنى بار، سابىرحان اقىننىڭ: «پۋشكيننىڭ جاسىنا كەلىپ ولۋگە، بىزگە دە بەس-اق جىل قالىپتى-اۋ» دەيتىنى جانە ەسكە تۇسەدى.
قاسىمحان مۇلدە باسقا جولمەن ءجۇردى. ونىڭ ءتۋابىتتى بيازىلىعى مەن ىشكى مادەنيەتى جاس كەزىنەن بويىن جاسىرماي كورىنىپ، اقىندى ازاماتتىقتىڭ اۋىلىنا اداستىرماي الىپ كەلدى. يماني يناباتى كيەلى تۇركىستان توپىراعىنان ءنار العاسىن دا بولار، ول ەلگە قىزمەت جاساۋدىڭ ءمان-ماقساتىن جاستاي ءتۇيسىنىپ، الاشتىڭ ارداگەرلەرىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنە ءسۇيسىنىپ، جاقسىعا ۇمتىلىپ، جاڭاعا قۇشتار بولا ءبىلدى. قۋانىشتىسى، قاسىمحان اقىندىق ۇشپالىعى مەن قۇشتارلىعىن اقىلعا ەرتە جەڭدىرگەن اقىن. تەز ەسەيگەن تالانت. ءوزىن ەرتە تانىعان قالامگەر. دەمەك، ءوز باعاسىن بىلگەن اقىن.
جاقىندا جاس اقىن باتىرحان سارسەنحان: «باقىتسىزدىڭ ءبارى – اقىن» دەگەن ورتاق تاقىرىپپەن «جۇلدىزدا» توپتاما ولەڭدەرىن جاريالاپتى. تۇسىنەم. كەلىسىپ وتىرىپ، كەلىسپەيمىن. كەلىسەتىنىم، كەرميىقتاي كەرىم اعالارىمىزدىڭ كەلمەستىڭ كەمەسىنە وزدەرى «الدىن-الا بيلەت» الىپ كەتكەندەي بولعانى. كەڭەس كەزىندە «ىشپەيتىن اقىن بولمايدى» دەگەن تۇرپايىلاۋ تۇسىنىك بولعان-دى. «قاشقالى تۇرعان قويانعا، ءتايت دەگەسىن نە جورىق» دەگەندەي، اقىندىق اساۋلىق اقىلدىڭ قۇرىعىنا باس ىلدىرمەي كەتكەن مىسالدار قازاق پوەزياسىندا عانا ەمەس ەدى. ەلىكتەگىشتىك قاسيەت ەرىمىزدەن ءالى دە تۇسپەي،تارالعىعا تالاسىپ، قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ كەلەدى.
دەگەنمەن، باتىرحاننىڭ باتىرىپ ايتقان سوزىنە كەلىسە المايتىنىم، قاسىمحان سەكىلدى اقىن باۋىرلارىمىزدىڭ ومىردەگى ونەگەلى ورنەگى. ەندەشە، باقىتتىنىڭ ءبارى – اقىن دەسەك، قايتەر ەدى؟ «ايتاتىن ايتار ءسوزىن ابايلاماي، شىركىن-اي، ماحامبەتتەر، ابايلار-اي» دەپ مۇقاعالي ايتقانداي، ايتار ءسوزىن ايتىپ كەلە جاتقان العىر دا اسقاق اقىندار بار عوي، شۇكىر، ءبىزدىڭ توپىراقتا. از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – قاسىمحان بەگمانوۆ.
ءان ونەرىندە ىلەدەي ايدىندى ىلەكەڭ قاسىمحان اقىننىڭ پوەتيكالىق قۋاتىن: «...سۇيگەنىنە، سۇيىكتىسىنە قۇلاي تۇسەتىن جانە تەز جەرىنىپ، تەز وپىناتىن اقىندىق، ەرەكشە جاراتىلعان اقىندىق بولمىس،.. الدى-ارتىن ويلامايتىن كوزسىز سەرى» دەپ ءارى مولدىرەتەدى، ءارى ەلجىرەتەدى. ونىڭ مەيىرىم مەن مارحابات نوتاسى جوعارى رەگيستردەگى داۋىسقا قۇلاش ۇرادى. ورىندى سوزگە وپپونەنت بولۋدىڭ قاجەتى جوق، دەگەنمەن قاسىمحان جۇرەك لۇپىلىنەن تەز اينىپ،تەز قايتاتىن قالامگەردەن ەمەس. قاسىمعا قايىرىلعان قاسىمحان:
كوسىلىپ جاتقان كۋا عوي قىرات، ساي مىنا،
قىراندار كوككە قاناتىن بىردەن جايدى ما؟
ماڭگىلىك ءومىر ىزدەدىم مەن دە وزىڭدەي،
قارشادايىمنان اينالىپ اسان قايعىعا،- دەيدى.
ۇلتقا ۇل بولۋدىڭ ماقساتىن تۇسىنگەن جاس اقىننىڭ بۇل اقىندىق كرەدوسىن جالت ەتكەن سەزىم مەن جىلت ەتكەن ساۋلەگە ايىرباستاي المايسىڭ.ءبىر كەزدە جۇبان مولداعاليەۆ اعاسى: «اسان بوپ تۋىپ قازاقتار، ولەدى اسان قايعى بوپ» دەپ جازعانى بار. بۇل جەردە بالا اقىن اعا اقىننىڭ كەيىپكەرى. كىشكەنتاي اسان قايعى. ىشىندە ءوزىمىز دە بار شىعارمىز، جالپى اقىننىڭ ءبارى اسان قايعى عوي. ايتپەسە، اقىن بولا ما قازاق بالاسى؟ ال، قاسىمحاننىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى – ونىڭ شىنىندا دا اسان قايعى ەكەندىگى. ول جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اسان قايعىسى. جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا دا جىر-جەلماياسىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارادى. ءالى اسان قايعى. بەتالىسى – بولاشاق. الىسقا كوز جىبەرەدى. قاراشىعىندا – قاراشىق، بايتاق قازاق دالاسى. ويتكەنى، ول جان جەرۇيىعىن ىزدەگەن جولاۋشى. ىزگىلىكتىڭ ىزىنە تۇسكەن ءىزشى.
* * *
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جولدارىمىز تۇيىسپەدى. جاريالانعان جىرلارىن وقىپ، جازعان سىرلارىن كورىپ، ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى مەن تالايىن قوزعاعان سۇحباتتارى مەن وي ورامدارىن ساراپتاپ، ونىڭ ءومىر باسپالداقتارىنداعى ءوسۋ ەۆوليۋتسياسىنىڭ ءوزى اڭساعان بيىككە باعىت الىپ بارا جاتقانىن باعامداپ وتىردىم. سىرتتاي تىلەكتەس، ىشتەي نيەتتەس بولىپ، ءومىر كوكپارىندا ۇزەڭگىسىن شىرەنە تەبىنگەن ۇمىتكەر ءىنىمنىڭ قازاندىققا ولجا سالۋىنا جانكۇيەر بولىپ ءجۇرىپ جاتتىم.
قاسىمحان قاراپ جاتپادى. الاساپىران ۋاقىت، الماعايىپ دۇنيەنىڭ ورتاسىندا بىلەگىن ءتۇرىپ جۇمىس جاساپ، ءبىلىمىن كورسەتىپ بەلسەنىپ، تاۋەلسىزدىككە تىنىمسىز ۇلەس قوسۋدىڭ قامىندا ءجۇردى. ايلاپ اتتان تۇسپەدى، كۇندەپ كۇيمەدەن تۇسپەدى، ساعاتتاپ ساپارلاردا ءجۇردى، اقسۇڭقاردىڭ قاناتىنا ىلەسىپ، ۇرىنىپ ۇرىمعا، قىدىرىپ قىرىمعا جول تارتتى. ەۋروپانىڭ تورىندە، ءتىلىن تاپپاعانعا تاسقامال بولعان مۇراجايلار مەن مۇراعاتتاردىڭ شىڭىراۋىندا شاڭ باسىپ، سارعايىپ جاتقان كىتاپ-جۋرنالداردى اقتارىپ، ۇلتقا كەرەكتى دۇنيەنى ۇسىناقتى ەتىپ قاتتاپ، قورجىنىنا بوكتەردى. بايلىعى تاسىپ بارا جاتقان جوق ەدى، باعاسىن شىعارىپ، بايانىن تاۋىپ، ۇلتتىڭ كەرەگىن ۇياسىنا تاسىدى.
جالپى، قاي-قاي اقىن دا تابيعاتىندا – جيھانگەز. ال قاسىمحاننىڭ جيھانگەزدىگى – رۋبرۋك پەن ماركو پولونىڭ سەرىلىك پەن سەرتتىك ساياحاتشىلىعىنان گورى، ۇلت تاريحىن قاۋزاعان ۇلاعاتتى ەڭبەكتەردى جيناقتاپ، كەرەگىن ءتىزىپ، تۋعان ەلگە شىرعاسىن شىعارماي جەتكىزۋگە دەگەن تالماس تالپىنىس. وسىناۋ ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىن بايلانىستىرعان ساپارلاردىڭ ناتيجەسىندە ول الاشوردانىڭ ايبىندى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، ءستاليننىڭ وزىنە كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى بەرمەگەن مۇستافا شوقايدىڭ ومىرباياندىق ونەگەسىن، جۇرگەن، ءتۇتىن تۇتەتكەن جەرلەرىنىڭ سول كەزدەگى جاعدايىن، كورگەن قۇقايىن، جات ەلدەگى جابىرقاعان كوڭىلى مەن الىس ۇمىتكە ارمانمەن كوز تىككەن كەزەڭدەرىن حاتتاپ، جيناقتاپ، ىزگى جاننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، الەمنىڭ 20 قالاسىندا بولىپ، قازاقتىڭ قولىنا «مۇستافا شوقاي جولىمەن» اتتى سۇبەلى ەكى تومدىق ەڭبەگىن ۇسىندى. زەيىن قوياتىن جانعا زيالى سۇرلەۋ اشىلدى.
بۇل ايتۋعا عانا جەڭىل، جازۋعا عانا وڭاي نارسە. ادامي-قوعامي، الەۋمەتتىك-ساياسي، مادەني-رۋحاني قاتىناستارداعى تۇيتكىلدى جاعدايلاردى بىلاي قويعاندا، تىلدىك پروبلەمالاردىڭ ءوزى ءبىر ادامنىڭ شاقشاداي باسىن شاراداي ەتەرلىك قيىندىقتار بولاتىن. اقىندىعى سايراپ تۇرعانمەن، اۋدارماشىلىعى قيناپ تۇرعان اقىننىڭ بۇل رەتتە دە قالتاسىنا كوبىرەك جۇك تۇسكەنى جانە بار. ارينە، بىرەۋدىڭ اقشاسىن ساناۋ ونشا جاقسى نارسە ەمەس، تەك ءسوزدىڭ رەتى، مىسالدىڭ يىعى كەلىپ قالعاسىن ايتىپ جاتىرمىز. ايتپەسە، قارجىم كەتتى دەپ قاباعى قابارجىعان قاسىمحاندى كورگەن جوقپىز.
مۇستافا شوقايدىڭ كورمەگەن قۇقايى جوق ەدى. الاشتىڭ ارىن ارلايمىن، جوعىن بارلايمىن دەپ جۇرگەندە توپتىق توقىراۋعا تىرەلىپ، ماڭعىستاۋ اسۋعا ءماجبۇر بولدى. كاسپيدىڭ قارا شۋلان تولقىنىندا جانارىن جاس جۋىپ، جات ەلگە كەتىپ بارا جاتتى. المان جەرىندەگى الاساپىران كۇندەر الاپات سوعىسقا ۇلاستى. قانداستارىنىڭ قاندى تراگەدياسىنا قابىرعاسى قايىسىپ، قايراتىنا ءمىنىپ كوردى. «سابەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن» دەگەن سۋماقاي ءسوز بار ەدى عوي. راس ەكەن. قاپىدا قازاعا ۇشىرادى. بىراق قاي جەردە جۇرسە دە، قانداي تار جول، تايعاق كەشسە دە، تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن ءوز تاعدىرىنان ءبولىپ قاراي المادى. جۇرگەن جەرىندە جارقىراپ ءىزىن قالدىردى. ىزگىلىك ىزدەرى ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىندا سايراپ جاتتى.وسى ىزگە ءتۇسۋ ءۇشىن تالاي قيلى كەزەڭدەر ءوتتى.
ءبىر كەزدەرى وسىناۋ ىزگىلىك ىزدەرىنە ۋاقىت شاڭى قوناقتاعان-دى. جات ەلدە سۇيەگى قالعان جامپوزدىڭ ارتىنان جوق ىزدەپ شىققان جاندار بولا قويمادى. بولدىرمادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى عانا قاراڭعىلىق قاپاسىندا جاتقان ءاز تاريحقا ساۋلەسىن ءتۇسىردى. العاش، 1994 جىلى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى اسقار جۇمادىلداەۆ مۇستافا باباسىنىڭ المان جەرىندە جاتقان الامان ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر شوعىرىن الماتىعا الىپ كەلىپ، جانارى جاساۋراپ، ماعان كورسەتىپ، بىرگە تەبىرەنىپ ەدىك. جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتتارى رەتىندە وسى ىزگە بىرگە تۇسەردەي بولىپ بەلسەنىپ، الداعى كۇندەرگە جوسپار دا جاساعانبىز. تالاپ قاتتى، زاڭ داتتى بولىپ، تاراپ تىنىپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتتىك.
سول ىزگە قاسىمحان ءتۇستى. شىنداپ ءتۇستى. مۇستافا شوقايدىڭ ىزىمەن كۇنى-ءتۇن ءجۇرىپ، ونىڭ ءار بەكەتىن اڭداپ تاۋىپ، اسىقپاي زەردەلەپ، اتا مىنەز ازيادان ەسىگى قاتتى ەۋروپاعا جاسقانباي جەتىپ، بەرەرىن بەرىپ، الارىن الدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مۇستافا شوقاي ىزدەرى تۋرالى قالىڭ-قالىڭ ەكى تومدىق كىتاپتا نازار اۋدارارلىق بەتتەر ءتۇزىلدى. ءار ساپارىن اعىمداعى باسپاسوزگە بەرە وتىرىپ، جۇرگەن جولى مەن جۇرەر باعىتىن بەلگىلەپ، بەكەمدەپ وتىردى. بۇل ىزبەن وزگە دە باۋىرلارىمىز فرانتسۋز ەلىنە ات باسىن تىرەي باستادى. سونىڭ ءبىرى سەناتور مۇرات باقتيارۇلىۇلى تۇلعانىڭ قابىرىنە زيارات ەتىپ، ونىڭ ماڭگىلىك مەكەندەگى جەرىنىڭ نارقى مەن پارقىن رەتتەۋگە، جەر قۇنىن جوندەۋگە كومەك قولىن سوزدى.ال، جاڭا جولدى باستاعان قاسىمحان بولاتىن.
وسىنىڭ ءبارىن حاتتاپ، رەتتەپ، كوپكە ءتۇسىندىرىپ، ۇلت تۇلعالارىنىڭ رۋحىنا قۇرمەت كورسەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ۇلتقا ادال قىزمەت كورسەتۋدىڭ وسىنداي جولى بار ەكەنىن دالەلدەدى. ىزگىلىك ىزىنە ءتۇسۋ ارقىلى ءوزى دە ىزگىلىك ءىزىن جالعاستىرىپ، جاس تولقىنعا ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. ەۋروپانىڭ ءتىلىن بىلمەسە دە، تىرلىگىن ءبىلدى. سول ەلدىڭ ءتىلىن مەڭگەرىپ، ساياسىندا سايراپ جۇرگەن قازاق جاستارىنا باعىت-باعدار بەرۋگە تالپىندى.
* * *
قاسىمحان – كومپوزيتور يليا جاقانوۆ اعامىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى. اقىن مەن كومپوزيتوردىڭ بىرلەسكەن شىعارماشىلىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى – جيىرماعا جۋىق ءان. ءان بولعاندا دا ىلە اعامىزدىڭ ەشكىم قايتالاي الماس، تەك وزىنە عانا ءتان سازدار. سىر مەن ساز. جىر مەن ناز. ادامنىڭ كوڭىلىندەگى كۇز بەن جاز. ولاردىڭ «قاراشىعىن» تىڭداساڭ، قارا كوزىڭ مولدىرەيدى، جۇرەگىڭ ەلجىرەيدى. «ارىسىن» تىڭداساڭ انگە ىلەسىپ، الىسقا اعاسىڭ دا كەتەسىڭ. «التىن ارىس، اقتىڭ الىس» دەگەن ىشكى ۇيقاس پەن سىرتقى مازمۇننىڭ ليريكو-پوەتيكالىق، سىرشىل رومانتيكالىق اعىسى جان وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا قۇلاش ۇرعىزىپ، كوكتەمدە قۋانا جۇگىرىپ، كۇزدە سۋالا كىدىرىپ اعاتىن ارىسقا قاراي قاناتىڭدى قومداي قوزعالۋعا جەتىپ جاتىر.
يليا اعامىزدىڭ حالىقتىق شىعارماعا اينالىپ، جۇرتىنىڭ جۇرەگىنەن وشپەستەي ورىن العان اندەرى جەتەرلىك. ءبىر ءوزى بۇكىل ءبىر پاتەتيكالىق پوەماعا، نەمەسە ەلدىك ەپوپەياعا تەڭەسكەن «ەدىل - جايىعى» نەگە تۇرادى؟!بۇل ءان-گيمن شىرقالعاندا قازاق بولىپ تۋعانىڭا قۋاناسىڭ. ونىڭ اندەرىنىڭ گەوگرافيالىق اۋقىمىنا قاراساڭ، كۇللى قازاق دالاسى انگە اينالىپ كەتكەندەي بولادى. «قاسىمحان - كومپوزيتور يليا اعامىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى» دەپ الىپ، مەن ەكەۋىن دە قوس ءورىم ەتىپ، قاتار ۇستاپ العان سياقتىمىن. ءبىرى – ولەڭ، ءبىرى – ءان. دومبىرانىڭ قوس ىشەگى سەكىلدى. تەلقوڭىر. تەلاعىس. سۇلۋلىق ونەرىن تەل ەمگەن تالانتتار. وسى ماقالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولعان ىلەكەڭ ەدى، ەندەشە سىزدەن دە ايىرىلمايىن، يليا اعا.
...نۇرلى نۇرا دالاسى. مىنە، بۇگىن قاراشى. كەشەگى جىردى جاڭعىرتىپ، ەسكى اۋەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، سامارقان كولى تەربەلەدى. سارىارقانىڭ سامالدى دالاسى. تەمەكى تارتىپ جاتقانداي ءتۇتىنى بۋداقتاعان الىپ مۇرجالار.كوسىلگەن قازاق دالاسى. تەمىرتاۋ قالاسى. تەمىرتاۋ ءتۇنى. ماڭداي تەرى ناۋا بويلاپ اعىپ، تەمىر اعىنىمەن قاتار جارىسقان بوزبالا. تولعان ايداي تولىقسىعان بويجەتكەن. قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى سۇلۋ. ايمەن اتتاس، التىنمەن باپتاس، قىز جۇرەگىنىڭ دىرىلىنەن جارقىلداعان اي-سىرعا. بۇلار قاسىمحاننىڭ قالامىنان قۇيىلىپ تۇسكەن قۇلاگەر تىركەستەردى وقىعاندا تۋىنداعان سوزدەر. (ولەڭنىڭ انگە لايىقتالعان نۇسقاسىن ەمەس، پوەتيكالىق نۇسقاسىن نەگىزگە الدىم. - اۆتور).
جارقىلداعان سىرعاڭ-اي،
تولىقسىپ ءبىر تۋعان اي.
تەمىرتاۋدىڭ ارۋى،
جانىم ساعان قۇربان-اي. «ۆەليكولەپنو!» بۇل ىلەكەڭنىڭ – يليا جاقانوۆتىڭ لەبىزى.
قىز سوزىنە ەلىتكەن،
جىگىت ەدىم جەلىككەن.
كورگەن ساتتە ءوزىڭدى،
تولقىدىم مەن نەلىكتەن؟
سارىارقانىڭ سامالىن،
ايمالاتقان جامالىڭ.
جۇرەگىمدى جاندىردى،
سىرعا تولى جانارىڭ.
سىرشىل سەزىم ودان ءارى قۇيىلىپ، قۇبىلىپ، كوز الدىڭا ەڭسەگەي بويلى ەر جىگىتتىڭ بەينەسىن الىپ كەلەدى. ولەڭ مەن ءاننىڭ تۋعان كۇنى كەشە عانا، ال وقيعاسى جارتى عاسىردان استى. بىراق ۋاقىتتىق ارالىق بىلىنبەيدى، كەڭىستىك پەن مەزگىل فيلوسوفياسى رومانتيكالىق رەڭگە مالىنىپ، تىڭدارماننىڭ تالماۋ تۇسىن تەربەيدى. «ۆەليكولەپنو!» بۇل ەندى مەنىڭ ءسوزىم. اقىن بولعان قانداي جاقسى، ءا! شىعارماشىلىق بىرلىكتىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي ءمولدىر ءان دۇنيەگە كەلدى. «تەمىرتاۋ ءتۇنى». وسى ءاندى تىڭداۋ ارقىلى ءبىز ەلباسىمىزعا ەتەنە جاقىنداي تۇستىك. ونىڭ ادامي قاسيەتتەرىن سەزىنە تۇستىك. ونىڭ ءوزى دە ءان سالعان كەزدە جانارى جايناپ كەتەتىنىن تەرەڭ ۇعىنا تۇستىك. ال، مۇنىڭ ءبارىن جاساعان يليا اعام مەن قاسىمحان ءىنىم. مەنىڭ دە كوڭىلىم ءان سالىپ قويا بەردى. ءاننىڭ سوڭعى شۋماعىنا داۋىسىمدى قوستىم:
تەمىرتاۋدا ماقپال ءتۇن،
جان سىرىڭدى اقتاردىڭ.
ارمانداي ءبىر ءان قالدى،
بەلگىسى قيماس شاقتاردىڭ.
انگە ءسوز جازۋ وڭاي شارۋا ەمەس. اۋەلى ءانى تۋىپ، ءسوزى ودان كەيىن جازىلار بولسا، تىپتەن قيىن. كومپوزيتوردىڭ تىلەگى مەن تىرلىگىن قاتار ءتۇسىنۋ – اقىننىڭ اقىنى اتقارار اۋىر مىندەت.
جىل سايىن جۇردەك كولىكپەن تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ قاسىنان بىرنەشە رەت وتەمىن. تۇسىنا كەلگەندە: «جارقىرايدى تەمىرتاۋدىڭ وتتارى» دەگەن انگە باسامىن. سامارقان كولىنىڭ جانىنان سۋسىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا سىڭعىرلاعان جاستىق كۇلكىسىن ەستىگەندەي بولامىن. كول جاعالاي جارىسا جۇگىرىپ بارا جاتقان سۇڭعاق بويلى بوزبالانىڭ قاسىنداعى اي سىرعاسى كۇنگە شاعىلىسقان سۇلۋدى تانىعانداي بولاتىنىم بار. سونداي كەزدە ۋاقىت قاشىقتىعىن جاقىنداتقان ومىرشەڭ ونەردىڭ اۆتورلارىنا جۇرەكجاردى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
* * *
الماتى شاھارى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى. جىبەك جولى (ول كەزدە م.گوركي كوشەسى دەپ اتالاتىن) كوشەسىندەگى گازەت-جۋرنالدار رەداكتسيالارى ورنالاسقان، سىرتىنان قاراعاندا قارلىعاشتىڭ قاپتاعان ۇياسىن كوزگە ەلەستەتەتىن 9 قاباتتى عيمارات. ءجۇرىسى شاپشاڭداۋ، سيداڭ، ورتا بويلى، كەۋدەسى ءتىپ-تىك، ءبىر قاراعاندا ۇيعىر اعايىندارعا ۇقساپ كەتەتىندەي دە مۇمكىندىگى بار، اداممەن سالەم الىسۋى قازاقي، جۇمساق، تۇرىنەن ءبىر جۇمباق بولمىس ءبىلىنىپ تۇراتىن جىگىت اعاسىن ارىپتەستەرىم: «قىتايدان كەلگەن كىسى، باسىنان كەشپەگەنى جوق، كوپ بىلەتىن، بىراق از ايتاتىن ادام، ەسىمى جاعدا» دەپ تانىستىردى.
رەداكتسيالار ارالاس-قۇرالاس بولعاندىقتان بىزدەر دە ارالاسىپ جاتامىز. ءبىر جەردەن تۇستىك ىشەمىز. العاشقى سىرداڭ سالەم بىرتە-بىرتە قاناتىن جايىپ، كەيدە از-كەم اڭگىمە توقايلاستىرىپ، اجىك-كۇجىك حابار الىسىپ قالاتىن بولدىق. جاعدا بابالىقوۆ اعامىز ول كەزدە توتە جازۋمەن شىعىپ، شەت ەلگە تارالىپ جاتاتىن «شالقار» گازەتىندە قىزمەت اتقارىپ ءجۇر ەكەن. سويتسەك، اعامىزدىڭ ارعى بەتتە كورمەگەن قورلىعى، كەشپەگەن كۇنى جوق ەكەن. بىراق ونىسىن ەش بايقاتقان ەمەس. اۋزى دا بەرىك كىسى ەدى. ساقتانعان دا بولار.
كەيىنگى جىلداردا، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ونىڭ قالامى جۇرە باستادى. سويلەي باستادى. كوكىرەگىندە شەمەن بولىپ قاتقان مۇڭ-شەرى، ارمانى مەن ءۇمىتى، سىرى مەن قىرى اشىلا باستاعان تۇستا استانا اۋىپ، جاكەڭمەن جولىعىپ، سىرلاسىپ، سۇحباتتاسۋدىڭ اۋىلى قاشىقتاپ كەتتى. وسىعان ءبىرشاما الاڭداپ ءجۇردىم. قالامگەر رەتىندە ودان كوپ نارسە الۋعا بولاتىنىن ەرتەرەك اڭداپ ەدىم. بىراق جاعداي وعان مۇمكىندىك بەرمەدى. وسىعان وكىنە ويلانىپ جۇرگەندە، قاسىمحان بۇل ءىستىڭ ورايىن مەن كۇتكەندەگىدەن دە اسىرا ورىنداي باستادى. ول اۋەلى جاعدا اعامەن سۇحباتتى «انا ءتىلى» گازەتىندە باستاپ، وقىرمانداردىڭ نازارىن وزىنە ءبىر اۋدارىپ الدى.
«انا ءتىلىنىڭ» ءار ءنومىرىن اسىعا كۇتەتىن بولدىم. وقىپ قانا قويماي، ونىڭ ءار سۇحباتىن ءبولىپ الىپ، ساقتاپ، قاجەتتى قورجىنعا سالۋمەن بولدىم. ۇلتتىڭ بارى مەن جوعىن تۇگەندەگەن، سالت-ءداستۇرى مەن تاريحىن شەگەندەگەن، ءتورت تۇلىك مالعا قاتىستى دالالىق شەجىرەنى دانالىق بىلگىرلىكپەن تۇپتەگەن، ساياتشىلىق پەن ۇستالىقتىڭ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋدىڭ، قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرۋدىڭ، شىلدەحانا جاساپ، ۇل سۇندەتتەۋدىڭ، ىرىم، جول-جورالعىلاردى رەتىمەن تۇگەندەۋدىڭ، وتباسى ءتالىم-تاربيەسىن تاعىلىمداۋدىڭ، نەسىن ايتاسىز، ۇلت بولىپ ۇيىسۋدىڭ بارلىق قىرلارى مەن سىرلارى وسى سۇحباتتاردا ءتىزىلىپ، ءتۇزىلىپ جازىلدى دا وتىردى.
ال، وسى سۇحباتتاردىڭ ونە بويىندا تەمىرقازىق يدەيا بولىپ، ۇلتتىق تۇجىرىم بولىپ ءجۇرىپ وتىراتىن ەڭ باستى قۇندىلىق – تاۋەلسىزدىككە ءتاۋ ەتۋ، قۇرمەت كورسەتۋ، ونىڭ جولىندا باستى بايگەگە بايلاۋ ماسەلەسى ايدىندانىپ، اشىق كورىنىپ جاتتى. قايتىس بولارىنان ءبىر كۇن بۇرىن، توقساننان اسىپ، ەكى دۇنيە ورتاسىندا جاتقان اقىلمان قاريانىڭ: «قانداي جاعداي بولسا دا تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋعا بولمايدى» دەگەن سوڭعى ءسوزىن كوزىمنىڭ جاسى مولتىلدەپ وتىرىپ وقىعان ەدىم. ال بۇل ۇلى ءسوزدى بىزگە جەتكىزگەن قاسىمحاننىڭ قايسار قالامى بولاتىن. «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپ بىزدەرگە، اسىرەسە، جاستارعا وتە كەرەك جيناق. سۇحبات-ەنتسيكلوپەديا. بۇعان قوسا ول ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ساباقتارى جونىندە ء«داستۇر» جۋرنالىن تۇراقتى تۇردە شىعارىپ كەلەدى. تانىمدىق، تالىمدىك ءمانى زور جۋرنال.
قاسىمحان – نازىك سەزىمدى ليريك اقىن. ونى ءوزى دە بىلەدى. قاسىمحان – ىشكى قايسارلىعى تۋىندىلارىندا بۋىرقانىپ كورىنىپ جاتاتىن اقىن. ونى دا ءوزى بىلەدى دەپ ويلايمىن. قاسىمحان – پوەزياسىندا دا، سۇحباتىندا دا، جولساپار وچەركتەرىندە دە، ءتىپتى قارا ماقالالارىندا دا ۇلتتىق رۋحتى تۋ ەتىپ ۇستاناتىن قالامگەر. ونى ءوزى دە بىلەتىن شىعار، بىراق مۇنى ءبىز ايتۋىمىز كەرەك. جاعدا اعامىزبەن بولعان سۇحباتتارىن جاريالاۋ ماقساتى ونىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋىنىڭ ادال كورىنىسى.
اقىن تۋرالى اڭگىمە وربىتكەن كەزدە ىلعي ءبىر تاپتاۋىرىن سۇراق الدىڭنان انتالاپ شىعادى دا تۇرادى. ول قانداي سۇراق؟ ول – اقىننىڭ ەرەكشەلىگى قانداي، ول كىمگە ۇقساعان اقىن دەگەن ساۋال. پوەزيانى كيلوگرامداپ، نەمەسە مەترلەپ ولشەۋگە بولمايدى. ءدامىن تالعامنىڭ تاڭدايىمەن تاتىپ بىلەسىڭ. قاسىمحان – نازىك سەزىمدى، رومانتيكالىق-ليريكالىق پلانداعى اقىن. تۇنەرىپ وتىرىپ، تۇرلەنگەن، تۇنجىراپ وتىرىپ، جارقىراعان جىر جازا الاتىن اقىن. كىمگە ۇقساعان دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەي كەتسەك، تاعى بولماس. ول سىرشىل ساعي مەن سىرباز سابىرحاننىڭ اراسىندا وتىرعان اقىن. ەكەۋىنە ۇقساپ كەلەدى دە، ۇقساماي جالت بەرىپ، قاسىمحاننىڭ وزىنە اينالىپ كەتەدى.
* * *
وتكەن جىلدىڭ جازىندا قاسىمحانمەن جازۋشىلار وداعىندا كەزدەسىپ قالدىم. جوعارىدا ايتىلعان جايلار جۇردەكتەۋ ايتىلدى. جانى ەلەڭ ەتە قالدى. ۋاقىت تىعىزداۋ بولىپ، ىشتەگى سىردى تولىق اقتارا المادىق. «ىزدەپ كەلەم» دەدى قاراشىعى جارقىلداپ. ىزگە ءتۇسۋدىڭ شەبەرى ەمەس پە، ىزدەپ كەلدى. سىرلاستىق. سۇحباتتاستىق. جاعدا اعامىزدى ەسكە الىپ، بەت سيپادىق.
...استانا كۇزى جاقىنداپ كەلە جاتتى. جىلداعى ءداستۇر بويىنشا مادەنيەت سالاسىندا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك ستيپەندياعا ەنەتىن قالامگەرلەردىڭ ءتىزىمىن جاساقتاۋ ۋاقىتى تاقادى. سول تىزىمگە قاسىمحاندى قوسۋعا تالاپتاندىم. وسى كەزدە ءوزى ارنايى حابارلاستى. «اعا، ءبىر ءوتىنىشىم بار، مەنى ستيپەنديانىڭ تىزىمىنە قوسپاي-اق قويىڭىزشى، قۇدايعا شۇكىر، جاعدايىم جامان ەمەس قوي، جۇمىسىم بار، قارجى جاعىنان دا قىسىلار رەتىم جوق. مەنەن باسقا، جاعدايى كەلمەي، قينالىپ جۇرگەن جاستار بار عوي، سولاردى ۇسىنعانىڭىز دۇرىس بولار ەدى، راحمەت» دەپ اعىنان جارىلىپ، ءوتىنىش ايتتى. ءتۇسىندىم، ريزا بولدىم. ءوتىنىشىن ورىندادىق. مۇنداي ءوتىنىش ايتاتىن ادامدار قازىر از عوي، از. بۇل دا ونىڭ ىزگىلىك ىزدەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
اقىندىق پەن ازاماتتىق تەڭ تۇسكەندە ىزگىشۋاق جارقىراي ءتۇسىپ، جاقسىنىڭ جان دۇنيەسىن جۇرتىنىڭ كوڭىل-كوزىنە تۇسىرەدى. ول كەشەدەن ءىز باستاپ، بۇگىنگە ءىز تاستاپ، ىزگىشۋاقتى ساپاردا كەلەر كۇندەرگە ادىمداپ بارادى. شىلتەننىڭ شىلاۋى ءتيىپ، جورتقاندا جولى بولعاي!
وتەگەن ورالبايۇلى،
اقىن،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
Abai.kz
