ابايدا تاريحتى زەرتتەگەن، حالىق بولمىسىنىڭ ورىسىندەگى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى زەردەلەگەن، ونى يگەرۋدىڭ باعىت باعدارى مەن ولشەمدەرىن حالىققا كەڭىنەن تۇسىندىرگەن. ويشىل ۇعىمىنىڭ ەرەكشەلىگى حالىق پەن ۇلتتىق مۇددە ۇعىمىن بىرىكتىرىپ، ادامنىڭ ءوز ءمىنىن تۇزەۋگە جانە مىنەزدىڭ تۇزۋلىگىمەن حالىق يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتايتىن تاريحي اينا بولىپ قالۋىندا.

ابايدىڭ فەنومەنىن، رۋحاني تۇلعاسىن زەردەلەۋ ءۇشىن، ونىڭ شىعارماشىلىق الەمىنە الدىمەن ويشىلدىڭ وسيەتىن ۇعىنۋ ارقىلى عانا ەنەمىز. بۇل اباي تۇلعاسىن دارالاپ، رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعان باستى قاسيەت. اباي فيلوسوفياسى ءوزىنىڭ رۋحى مەن رۋحاني تەرەڭدىگىن قاسيەتى ارقىلى جويمايتىن دۇنيە. «نە نارسە جايىنان جازسا دا – دەيدى  ا. بايتۇرسىنوۆ، - اباي ءتۇبىرىن، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. نارسەنىڭ سىرىن، قاسيەتىن، ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىرىمەن سىن بولىپ، ەمتيحان بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىلاردى دا سىنايدى» [1.72 ب.]. ابايدىڭ وقۋشىسى ۇرپاق، ادامزات. ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ۇرپاق ومىرىندە ورىن الىپ وتىرا بەرسىن، ونىڭ سەبەبى، ءتۇپ تامىرى ويشىل زامانىندا. وسى سەبەپتەن ويشىل ۇعىمى حالىققا سىني ءبىلىمى جاعىنان قۇندى، ماعىناسىمەن ءوز قاسيەتىن ساقتاپ تۇر.

قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تاريح بويى قورعالىپ، ءتۇپ تامىرىن ساقتاپ كەلدى. ۋاقىتى كەلە عىلىم، ادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ تۇرلەرى دامي تۇسكەن سايىن قۇندىلىقتار باعدارىنىڭ دا وزگەرەتىنى انىق. ادامزات فيلوسوفياعا، دانالىققا ءۇمىت ارتپاي، عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ وزىق جەتىستىكتەرىنە ارقا سۇيەپ، رۋحاني نەگىزدەردەن الشاقتاي تۇسەرى انىق، بۇل ادامزاتقا ورتاق بۇگىنگى جاعداي. تاريحي زەردە، تاريحي سانا، تاريحيلىق ۇستانىم، شەشەندىك، تىلگە قامقورلىق، دىنگە تازالىق، يگى ىستەرگە تاباندىلىق، دىلگە ادالدىق، بىلىمگە ساۋاتتىلىق، عىلىمعا قابىلەتتىلىك بۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ دامۋىنا الەۋمەتتىك دەڭگەيدە كۇش بەرەتىن قۇندىلىقتار. زيالىلار فيلوسوفياسى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋدە ونىڭ جولىن، باعىت-باعدارىن، تاجىريبەسىن، قاجەتتىلىگىن ايقىنداپ، كورسەتىپ وتىرادى. بۇعان دەيىن دە ءمالىم بولىپ وتىرعانداي ابايدىڭ ءار ءبىر قارا ءسوزى ۇلتتىق رۋحتىڭ باستامالارى، ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزدەرى. رۋحاني جاڭارۋ، اقىل مىنسىزدىگى، سەنىم تۇزۋلىگى، ساۋاتتىلىق، كىسىلىك، ادامگەرشىلىك، تەكتىلىك جانە ت.ب. بۇلار اباي فيلوسوفياسىندا تالقىلانعان فەنومەندىك قاسيەتكە يە ۇعىمدار. ۇعىمنىڭ ءتۇبى ءبىر، رۋحاني نەگىزى الەۋمەتكە ورتاق. اباي زەردەلەگەن ماسەلەلەر ادامنىڭ رۋحاني الەمىندە ورىن الىپ، ونىڭ رۋحاني مۇمكىندىكتەرى ارقىلى ورىستەنىپ وتىراتىن سيپاتقا يە.

ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ويشىلدىڭ نەگىزى يدەياسى بۇل – ۇلتتىق مىنەز. ۇلتتىق مىنەز جەكە ادامنىڭ، حالىقتىڭ تۇلعالانۋىنىڭ، الەۋمەتتىك تۇتاستىقتىڭ، الەۋمەتتىك مادەني دامۋدىڭ بەلگىسى. «بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز – دەگەن اباي، وتىز توعىزىنشى «قارا سوزدە» - بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن.

ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، - اۋەلى – ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەرى بولادى ەكەن. كوشى-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن..

ەكىنشىسى – نامىسقور كەلەدى ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا، وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن...». بىرلىك تۇتقاسى ادالدىق، زيالىلاردىڭ حالىققا ادالدىعى، زيالىلىقتىڭ ءوزى ادالدىقتان تۋىندايتىن قاسيەت. ادالدىق الەۋمەتتىك قۇبىلىسقا اينالعان كەزدە حالىقتىڭ رۋحتاعى يدەيا ءومىر سۇرەدى، حالىق ۇلتقا اينالادى، ۇلت ءوز مەملەكەتىن قۇرادى. بۇل ۇعىمىنىڭ ۇلتتىق يدەياعا، قۇندىلىققا، قاجەتتىلىككە اينالىپ وتىرۋ سەبەبى سول. بىرلىك تاريحتىڭ، قوعام بولمىسىنىڭ، حالىق تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىن الەۋمەتتىك ۇستانىم. وسى ۇستانىم ۇلتتىق بولمىستىڭ نەگىزگى قارۋى. ويدىڭ بىرلىگىنەن تۇتاس يدەيا قالىپتاسسا، ەلدىڭ بىرلىگىنەن تاريح، مادەنيەت، قوعام، ۇلتتىق مۇدە قالىپتاسىپ وتىرعان. بىرلىك رۋحاني قاسيەت ارقىلى كەلمەك.

تاريحتا ۇلتىمىزدىڭ كورگەن قىيىندىعى از ەمەس، وسى قىيىندىقتا حالقىمىزدىڭ ارمان تىلەگىنە وراي دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى پەرزەنتتەرى دە از ەمەس. تۇلعانىڭ حالىق الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشى جاناشىرلىعىندا، سول جاناشىرلىقپەن كەلگەن يدەيالارى، سىنى، اقىلى مەن وسيەتى، ونەگەسى حالىقتىڭ تاريحىن، رۋحانياتىن توزدىرمايدى. دەمەك ويشىلدىڭ ويششىلدىق قاسيەتى حالىققا وي بەرەتىن، حالىقتىڭ رۋحانياتىنا رۋحاني كۇش بەرەتىن، كەيىنگى ۋاقىتتا ۇلتتىق بولمىسىنا زيانىن تيگىزەتىن نارسەلەردى ءبىلىمىنىڭ رۋحى ارقىلى جويىپ وتىراتىن قاسيەتىمەن ەرەكشە. ابايدىڭ تۇلعاسىنداعى، دانالىعىنداعى ەرەكشەلىك سىنشىلدىعىندا. اباي ءوز زامانىندا تەك قانا حالقىن سىناعان جوق، سول قيىنشىلىعى مول قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالقىن سىناعان بولىپ كورىنگەنىمەن، ابايدىڭ سىنى بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامعا، بىزدەن كەيىنگى بۋىنعا دا ارنالعان. اباي سياقتى ويشىل مىڭ جىلدا دۇنيەگە كەلەدى، سول ادام مىڭداداعان ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاريحىنىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلسە دە، ونىڭ يدەياسى ءجۇز جىلدى ارتقا تاستاپ، مىڭداعان جىلدارعا جالعاساتىن ۇلتتىڭ ومىرىندەگى ماسەلەلەرگە باعىتتالىپ، ۇرپاقتىڭ ويلاۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرادى. ويشىلدىڭ سىنى ساقتالعان، دارىپتەلگەن، تىڭدالعان ورتادا ۇرپاق اقيقاتقا ادال، شىندىققا جاقىن وسەدى. بۇنى ابايدىڭ وسيەتى دالەلدەيدى:

جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،

پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.

ەر جەتكەنسوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،

قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.

بۇل ماحرۇم قالماعىما كىم جازالى،

قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم، وستەرمە ەدىم؟

ادامنىڭ ءبىر قىزىعى – بالا دەگەن،

بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم.

بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،

قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم.

ابايدىڭ بۇل ولەڭىندە ۋاقىتقا، قوعام ومىرىندەگى پسيحولوگياعا ماعىنامەن قارايتىن وي بار. عىلىم مادەنيەت، ادامنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويعى ەڭبەگىمەن ونەتىن، قابىلەتىمەن، بىلۋىمەن كەلەتىن، ەلدىگىمەن ونەتىن دۇنيە. عالىم قابىلەتتى، ءبىلىمدى، ماقساتى حالىقتىڭ مۇددەسىنە جالعاساتىن ادام. عالىم بولاتىن ادام عىلىمنىڭ پايداسىن حالقىنىڭ تاعدىرىمەن ۇشتاستىرىپ زەردەلەيدى. ماقساتسىز الىنعان ءبىلىم ادامدى عىلىم مارتەبەسىنە جەتكىزبەسى انىق، ابايدىڭ عالىمعا قويار تالابى، عىلىمنىڭ يگىلىگىن حالىققا ۇسىنۋ، حالىقتىڭ قولىن عىلىمنىڭ يگىلىگىنە جەتكىزۋ عالىمنىڭ ماقساتى.

اباي عىلىمنىڭ ءمانىن ءدىني تۇرعىدا، تاريحتىڭ شەڭبەرىندە، ۋاقىتتىڭ تالابى نەگىزىندە زەردەلەگەن. ابايدىڭ ۇعىمىندا عىلىم دەگەنىمىز اللا تاعالانىڭ ادامزات بالاسىنا بەرگەن مۇمكىندىگى، تابيعاتتىڭ، رۋحتىڭ بايلىعىن يگەرىپ، يگىلىككە پايدالانىپ، قورعاپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەت دۇنيە. ۇلتتىڭ جاراتىلىسىنان باستاپ قالىپتاسىپ وتىرعان رۋحىنىڭ بايلىعى، تابيعات بايلىعى، ۇلتتىڭ تاريحىنداعى تاجىريبەلەردىڭ قۇندىلىققا اينالۋى كەلەر ۋاقىتتان عىلىمدى تالاپ ەتەدى. ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە باعىتتالىپ، ۇلتتىڭ قازىناسىنا اينالىپ، ودان كەيىن ۇرپاققا ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەسى دەڭگەيىندەگى جەتەتىن عىلىمنىڭ نەگىزىندە عىلىمنىڭ تاجىريبەلەرىمەن قاتار عالىمنىڭ قاسيەتى ساقتالادى. قابىلەتپەن كەلىپ، ادامنىڭ قاسيەتىمەن ونەتىن عىلىمنىڭ قۇندىلىقتارى ۇرپاقتان بيىك ماقساتتى، تەرەڭ ويدى، جاۋاپكەرشىلىك پەن ىنساپتى، ەڭبەكقورلىقتى قاجەت ەتپەك. ابايدىڭ ۇعىمىندا عالىمدى قالىپتاستىراتىن دا، تاربيەلەيتىن دە ءومىر. سوندىقتاندا ادامنىڭ بويىنداعى بولاشاققا دەگەن تۇسىنىك، ماقسات عىلىممەن ۇشتاسۋ قاجەت، عىلىم تۋرالى ادامنىڭ ساناسى، ءبىلىمى بالا كەزدەن جەتىلۋى ءتيىس. بالانى ومىرگە تاربيەلەيتىن اتا – انا، ورتا، بالانى ومىرگە باعىتتاۋدا ۇيرەتەتىنى اقىل، ەڭبەك، ادامگەرشىلىك. بۇل ابايدىڭ حالىققا ايتقان وسيەتى.

يسلام دىنىندە تىيىم سالىنعان نارسەنىڭ ءبىرى عىلىمنان قاشۋ، ادام عىلىمنىڭ ەسىگىن اشۋى قاجەت، عىلىمنىڭ ەسىگىن اشۋ ءۇشىن ادام عىلىمنىڭ تالابىنا، مىندەتىنە يكەمدەلۋى كەرەك. ويشىلدىق دەڭگەيدە ينتەللەكتۋالدىق بىلىمگە تولى شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ تانىمىنىڭ نەگىزىندە عىلىم مەن حالىق مۇددەسى تۋرالى ءدىني تۇسىنىكتىڭ جاتقاندىعىن اباي يدەياسى ايقىندايدى.

عىلىمي ءبىلىم اقىلدىڭ ىسىمەن، ءبىلىمنىڭ كۇشىمەن، ويدىڭ ونىمدىلىگىمەن كەلەتىن نارسە. عىلىمعا قىزىعۋشىلىق تاربيەمەن بەرىلسە، ول ادامنىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك ۇيالاپ قالادى، ادامگەرشىلىك ۇيالاعان ادامنىڭ بولمىسى السىزدىكتەن الشاقتايدى، رۋحتىڭ ادەبىنە توزەدى. اباي دانامىزدىڭ وسيەتىنىڭ مانىمەن زەردەلەسەك عىلىم، ءبىلىم، ونەر تۋرالى ۇعىم حالىقتىڭ مادەني ساناسىنا اينالۋى قاجەت. اتاق ءۇشىن زەرتتەلگەن عىلىم، ماقتان ءۇشىن الىنعان ءبىلىم ادامدى تياناقسىزدىققا، ىسىراپشىلدىققا ۇيرەتەدى

اباي ەلدىڭ وتكەنىنە دە، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتتاعى قوعامىنىڭ ومىرىنە، ەلدىڭ بولاشاعىنا دانالىقتىڭ رۋحىمەن قاراعان ادام. اباي دانالىعىنىڭ رۋحى نەدە؟ كەي جاعدايلاردا عالىمداردىڭ پىكىرىن ەستىپ جاتامىز اباي قازاقتىڭ پوەزياسىنا جاڭا سارىن، جاڭا پرينتسيپ اكەلگەن ادام دەپ. قازاقتىڭ رۋحانياتىندا، دانالىعىندا، ونەرى مەن ونەگەسى، ياعني پوەزياسىندا ەلگە جاناشىرلىق، شىندىق يدەياسى، تۋرالىق، سىنشىلدىق، سەزىمتالدىق، رۋحاني دەڭگەي قاشاننان بار. اباي جىراۋلاردىڭ، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ كورەگەن ماسەلەسىن جاۋاپسىز قالدىرماي، سونى جاڭا ۋاقىت ورامىنداعى ورىن العان ماسەلەلەرگە ساي كۇشەيتكەن ادام. ماسەلە ۇلتتىڭ ومىرىندە قاشاندا بىردەي، بىراق ماسەلەنىڭ قويىلۋى مەن شەشىلۋ جولدارى قوعام تالابىنا ساي كۇردەلەنىپ وتىرادى. ماسەلەنىڭ كۇردەلەنۋ سەبەبىن، دەڭگەيىن تولىق بىلەتىن ويشىلدار سول ماسەلەنىڭ شەشىمىن ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنان ىلگەرى ۋاقىتتىڭ دەڭگەيىندە زەردەلەپ، كورسەتىپ، حالىققا ۇسىنىپ وتىرعان. ابايدىڭ ولەڭىنىڭ مازمۇنىن وزگەرتىپ تۇرعان ەۋروپانىڭ كلاسيكالىق دۇنيەلەرى ەمەس، ەل ماسەلەسىنىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي كۇردەلەنۋى. پاتشالىق بيلىكتىڭ جۇيەسىنە ساي وزگەرە باستاعان قازاق قوعامىنىڭ ءومىرىن ەلدىڭ تاۋەلسىزىگىنە، رۋحىنا يكەمدەۋ ءۇشىن ويشىل الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى جان-جاقتى تالداعان:

پايدا ويلاما، ار ويلا.

تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.

قازاقتىڭ بالاسىنىڭ ماقساتى دا، مىندەتى دە ار-نامىس بولۋى قاجەت. قازاقتىڭ جەرىن مەكەندەپ وتىرعان، قازاقتىڭ قوعامىنا بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان پاتشا وكىمەتىنىڭ ادامدارى پايدا ويلاي بەرسىن، قازاق بالاسى ەلىن زامانىنان قالدىرماۋى ءۇشىن ارتىق بىلۋگە، ءبىلىمدى بولۋعا ۇمتىلۋى قاجەت. اباي زامانىنداعى قازاقتىڭ جاستارى ويشىل دانالىعىنىڭ رۋحىمەن بولاشاقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندىعى انىق. بۇل ءداستۇر قاي كۇندەدە جالعاسادى، تەك ابايدىڭ دانالىعى تەگىستەي ۇرپاقتىڭ تانىمىندا ورىن الۋى كەرەك.

ارتىق عىلىم كىتاپتا،

ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.

ۆوەننى قىزمەت ىزەمە،

وقالى كيىم كيۋگە.

بوس ماقتانعا سالىنىپ،

بەكەر كوكىرەك كەرۋگە.

قىزمەت قىلما ويازعا،

جانباي جاتىپ سونۋگە. اتاقۇمارلىق پەن ماقتانشاقتىڭ قازاقتىڭ قوعامىنا سىرتتان كەلگەن مىنەز. جاقسىلاردىڭ قاتارى ورىن العان قازاقتىڭ قوعامىندا ماقتانشاقتىق، اتاقۇمارلىق ەرسى مىنەز، السىزدىكتىڭ دەڭگەيى بولىپ تانىلدى. ادامنىڭ ادامي قالپى، ادامشىلىق مىنەزى ەلدىكپەن ولشەندى.

ويشىلداردىڭ دانالىعىنىڭ رۋحى جاقسىلاردىڭ قاتارىن ساقتاپ، ءداستۇرىن جالعاپ وتىرۋىندا، ءومىردىڭ تالابىنا اقىلمەن ءمان بەرۋدى ۇيرەتەتىن جولدى حالىققا ۇسىنادى. دانالىقتىڭ ءداستۇرى شەكتەلىپ، ويشىل ادامداردىڭ قاتارى سيرەگەن ۋاقىتتا ۇرپاقتىڭ الدانىپ قالۋى، ادام مىنەزىنىڭ اسەرشىلدىككە بەت الۋى تاڭ قالاتىن ماسەلە ەمەس. ابايدىڭ تاريح پەن كەلەر ۇرپاق الدىنداعى، حالقىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ اۋىرلىعى سول، ول جالعىز ءوزى جاستاردىڭ ويلاۋىن تاربيەلەپ، تاعدىرىنا ارا تۇسكەن. ابايدىڭ حالقىنا، ۇرپاعىنا ايتقان وسيەتى، رۋحاني ومىرىنەن جەتىپ وتىرعان ونەگەسى ادام ءومىرىنىڭ باسىندا بولاشاعىنا ماعىنا مەن قاراپ، سول ماعىنانى كەيىنگى بۋىنعا قالدىرۋ. ءومىردى ماعىنامەن زەردەلەيتىن سانا بولماسا، ادام بار ومىرىندە مانگە قول جەتكىزە المايدى. ءومىردىڭ ءمانى ادامنىڭ اسىلدىعىمەن ورىن الماسا، ماعىنا قالىپتاسپايدى، ماعىناسىز ءومىر جەكە ادامعا دا حالىققا دا پايداسى جوق نارسە. ماعىناسىزدىقتىڭ سەبەبى ادامنىڭ اسەرشىلدىگىندە، پايداكۇنەمدىگىندە، جاۋاپسىزدىعىندا.

اباي جاستارعا، ءبىلىم مەن قىزمەت جولىندا جۇرەتىن ادامدارعا اسىل قاسيەتتەردىڭ ءمانىن جان-جاقتى تۇسىندىرەدى. ءبىر جۇرتتىڭ، حالىقتىڭ، ۇرپاقتىڭ ومىرىنە قيانات جاسايتىن ادام ءالسىز ادام، ادامنىڭ كۇشتىلىگى اقىلدىلىقتا، قارۋى تاباندىلىق. جەر بەتىندە ماڭگى ءومىر سۇرەتىن حالىق، ەل، ۇلت، ونىڭ تاعدىرى ۇرپاقتىڭ ساناسىندا بولۋى ءتيىس. سوندىقتاندا ادامنىڭ رۋحىن ساقتايتىن ادامگەرشىلىك، ادامگەرشىلىگى مول ۇرپاقتىڭ رۋحى، ەتكەن ءىسى، ونەگەسى حالىقتىڭ ويىندا، ەل تاريحىنىڭ بويىندا قالادى. ابايدىڭ وسى ءبىر ولەڭ جولدارىنانان ءوز زامانىنىداعى قازاق جاستارىنىڭ ابىرويىن، سول ارقىلى ءومىرىن، بولاشاعىن قورعاعان تۇلعا ەكەندىگىن تۇسىنەمىز.

ونەرسىزدىڭ قىلىعى –

تۋرا ءسوزىن ايتا الماي،

قيت ەتۋگە باتا الماي،

قورلىقپەنەن شىرۋگە. ابايدىڭ ۇعىمىندا ونەر ومىردەن، قوعامنان دۇرىس جول تابا ءبىلۋ. كونە گرەك ويشىلى سوكرات ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى ونەر دەگەن. ابايدىڭ ۇرپاققا ۇيرەتىپ وتىرعان ونەرى قازاقتىڭ دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاسايتىن اقىلدى، سانالى ادام بولۋ. ءومىر حالىق پەن ۇرپاقتى بىرىكتىرەتىن، قاسيەتىن، بولاشاعىن قورعايتىن كەڭىستىك. سول ومىرگە اقىلدىڭ كۇشىمەن، سانانىڭ بيىگىمەن، بىلىممەن، ادامگەرشىلىكپەن ەنۋ ونەر. ونەرلى ادام زيالى ادام، زيالىنىڭ ونەرى حالىققا جاعداي جاساۋ، قوعامنىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسۋ، ەلدى قورعاۋ، زيالىلار جولىندا قالاتىن ءومىر بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەرىنىڭ مۇمكىندىگىن ايقىندايدى. زيالىلاردىڭ ونەرى بويداعى قاسيەتتى دۇرىس پايدالانۋ، مۇمكىندىگىن حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ.

ابايدىڭ ۇلتتىق يدەياسى عىلىم، حالىققا ساۋاتتىلىقتى، جاستارعا عىلىمنىڭ قاسيەتىن جەتكىزۋ. قوعام عىلىمنىڭ قاسيەتىن بيىك تۇسىنگەن سايىن عىلىم ەل ومىرىندە مادەني سانانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى. عىلىم مەن حالىقتىڭ اراسىندا مادەنيەت ورىن السا عالىمداردىڭ قىزمەتى داميدى، عىلىم قوعامدىق سانانىڭ تاريحي دەڭگەيىن يەلەنەدى:

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،

ورىن تاپپاي باپتانبا،

قۇمارلانىپ شاتتانبا،

ويناپ بوسقا كۇلۋگە.

بەس نارسەدەن قاشىق بول،

ادام بولام دەسەڭىز.

تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا،

وعان قايعى جەسەڭىز.

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق –

بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.

عىلىم تابۋ ادامنىڭ ومىرلىك پارىزى، كىسىلىك مىندەتى. حالىققا قىزمەت ەتەتىن ناعىز عىلىمنىڭ يەسىن حالىق تانيدى. عىلىمدى حالىقتىڭ يگىلى دەپ تۇسىنەتىن ادام ومىردەن ورىنىن بەلگىلەيتىن ادام. ادامنىڭ ومىردەگى ورنى تازالىقپەن كەلىپ، ادامگەرشىلىگىمەن ساقتالاپ وتىرعان. ومىردە ورىن تاباتىن ادامنىڭ ماقساتى، تىلەۋى، قاجەتى ساناسىمەن، اقىلىمەن، تۇسىنىگىمەن ورنىعادى. بولاشاققا سەنىم ارقىلى قارايتىن ادام، ۇنەمى وزىنە ورالىپ وتىرادى، ادامنىڭ وزىنە ءوزى اقىلىمەن ورالىپ وتىرۋى ورنىن تابۋعا يكەمدەيدى.

         ابايدىڭ نەگىزگى يدەياسى رۋح مىنسىزدىگى. ادام بولۋ، ادامنىڭ ەلىن، رۋحىن قورعايتىن كىسىلىك جونىندە. رۋحتى السىرەتەتىن، قوعامعا تەرىس مىنەزدى جاياتىن ادەتتەردەن ساق بولۋ.

         رۋح مىنسىزدىگى  تالاپتانۋ، حالىق جولىندا تالابىڭا قىزمەت ەتۋ، تالاپقا جەتۋ جولىنداعى تالاپتىڭ ادامعا قويار تالابىنا يكەمدى بولۋ، اينالاعا اقىلمەن شولۋ جاسايتىن، وزىنە سىن مەن قارايتىن تاربيەگە ءوزىڭدى داعدىلاۋ. قاناعاتشىلدىق، ىسىراپشىل بولماۋ، جيناقىلىق، جالقاۋ مىنەزدەن بويدى اۋلاق ۇستاۋ، ۇقىپتىلىققا بيىمدەۋ، ماقتاننان قاشىق تاربيەلەنۋ، ءتوزىمدى بولۋ، بارعا قاناعاتشىل، قاجەتىڭدى زيانسىز جولمەن جاراتۋ.

ادامي رۋح مىنسىزدىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى راقىمشىلدىق، شۇكىرشىلىك ەتۋ. نەبىر عۇلامالار، تالاي باتىر ادامدار وسى قاسيەتپەن جۇرگەن. حالىقتىڭ يگىلىگى جولىندا اۋليە بابالارىمىزدىڭ راحىمشىلدىق مىنەزىمەن جۇرتىن وزىنە قاراتقان، حالىقتى مۇراتىنا باعىتتاعان.  راحىمشىلدىق ادامنىڭ نەگىزىندە بار قاسيەتتەردى ساقتاپ، ونىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەتىن مۇراتىن قورعايتىن مىنەزى. اباي ۇعىمىندا راحىمشىل ادام مۇراتىنا جەتەدى.

اباي ءوز داۋىرىندە بارلىق ادامزاتقا ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتاردى، مادەني قۇبىلىستاردى، ويشىلداردىڭ ىلىمدەرىن زەرتتەي وتىرىپ، ادامزات بالاسىنا ورتاق، ەلىن، ۇرپاعىن ءتۇزۋ جولدان اداستىرمايتىن يدەيالاردى كورسەتىپ كەتكەن. ولار ءدىندى دۇرىس ءتۇسىنۋ، ءدىننىڭ ءمانىن ءبىلۋ، ءدىننىڭ اقيقاتىن عىلىم، دانالىق، تاريح، ءدىني بىلىمدەر ارقىلى ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ، ادامگەرشىلىكتىڭ قاسيەتىن قادىرلەۋ. «وتىز سەگىزىنشى «قارا سوزدە» بىلاي دەلىنگەن: «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر. بولماسا مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-حۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتى ءبىرلان عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى.

مال، ماقتان، عيززات-حۇرمەت ادامدى ءوزى ىزدەپ تاپسا، ادامدىقتى بۇزبايدى ءھام كورىك بولادى». عىلىم دۇنيەنىڭ سىرىن ۇعىنۋدىڭ جۇيەلى ءتاسىلى، عىلىمنىڭ امالى تەرەڭ ءبىلىم. عىلىمدى اقىلمەن ۇعىنىپ، بىلىممەن قورعاۋ، عىلىمداعى ناعىز بىلىمدىلەردىڭ جولىن قولداۋ مادەنيەت. مادەنيەتى جەتىسپەگەن ورتادا عىلىمنىڭ ءىزى جوعالادى، عىلىمنىڭ ءىزى جولعالسا اقيقاتتىڭ سيپاتى دا وزگەرەتىندىگى انىق. اقيقات ءوزىنىڭ ادامدارىنا عانا باعىنادى، اقيقاتتىڭ ادامدارى ءدىني تۇلعالار، اۋليە ويشىل عالىمدار، بۇلار اقيقاتتى ءدىننىڭ ءبىلىمى، عىلىم ارقىلى تۇسىندىرۋششىلەر، اقيقات تۋرالى ءبىلىمدى قورعاۋشىلار، حالىقتىڭ الدىندا ءبىلىمنىڭ دەڭگەيىن ساقتاۋشىلار. وسىعان بايلانىستى اباي، «حاكيمدەر دۇنيەدە تيەتىن پايداسىن سويلەيدى عيبرات كوزىمەن قاراعاندا، ەكىسى دە بىرىنەن-ءبىرى كوبى جىراق كەتپەيدى. انىڭ ءۇشىن اربىرەۋىنىڭ سويلەۋى، ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللا تاعالانىڭ سۇڭعاتىنا قاراپ پىكىرلەمەكتى ەكىسى دە ايتتى. پىكىرلەنبەكتىڭ سوڭى عيبراتلانباق بولسا كەرەك. بۇل اقىل، عىلىم ەكىسى دە ءوزىن قيسابلاماقتى، زالىمدىقتى، ادام وزىندەي ادامدى الداماقتى جەك كورەدى. ءھام ەكىسى دە مارحاماتتى، شاپاعاتتى بولماقتىقتى ايتىپ بۇيىردى، بۇل راقىم بولسا كەرەك».

اباي زامانىنداعى عالىمدارىمىزدىڭ قوعامنىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارىن جەتە زەرتتەۋدە، ءدىن مەن عىلىمنىڭ، تاريح پەن مادەنيەتتىڭ، قوعام مەن حالىق ساناسىن قاتار زەردەلەپ، ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ باعىتىندا جارىققا شىعارعان ەڭبەكتەرىنىڭ قۇندىلىعى ونداعى يدەيانىڭ جاراتىلىس اقيقاتىن نەگىزدەيتىن ءدىن مەن ءدىني تۇلعالاردىڭ دانالىعىنىڭ تاجىريبەلەرىن، تاريح پەن قوعامنىڭ دامۋ جولىنداعى تاجىريبەلەردى تەگىستەي قامتىپ وتىرۋىندا، حالىقتىڭ ويلاناتىن، ۇرپاقتىڭ ىشىنەن تالانتتى جاستاردىڭ كەمەل ويىن جانداندىراتىن ۇعىمداردى سارالاپ، جارىققا شىعارۋىندا. ابايدىڭ قارا سوزدەرى الاش عالىمدارىنىڭ ورتاق عىلىمي تانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى. قازاق قوعامىنىڭ توڭىرەگىندە زەرتتەلىپ، زەردەلەنگەن ءار ءبىر ماسەلە اباي شىعارماشىلىعىنىڭ دەڭگەيىندە ونىڭ فيلوسوفياسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى جالعاستىرا ءتۇستى.

زيالىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ، عىلىمي دۇنيەلەرىنىڭ ۇيىتقىسىنا اينالاعان تاريحتاعى اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحى، الاش زيالىلارىنىڭ قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتەتىن يدەياسىنا عانا ەمەس، ولاردىڭ قۇرعان الاش ۇكىمەتىنە، ونىڭ مەملەكەتتىك ساياسي باعدارلاماسىنىڭ، بولاشاق تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ جان – جاقتى دامۋىن نەگىزدەيتىن عىلىمي فيلوسوفيالىق باعىتتاعى ىزدەنىستەرىنىڭ تىرەگىنە، ۇرانىنا اينالدى.

اباي مەن الاش زيالىلارىنىڭ زەردەلەگەن ەڭ وزەكتى، تاريحتاعى وتكىر پروبلەما قازاقتىڭ تاۋەلسىز بولۋى، قازاقتىڭ سانى از جەرى اۋماعى ۇلكەن، قازاق جەرىنە قونىستانۋشىلاردىڭ سانى قازاقپەن بىردەي بولدى، وسىنداي جاعدايدا قازاقتىڭ قازاق بولۋى قالاي؟ اباي وسى ماسەلەنى كوتەرگەن، قازاق قازاقپىن دەپ شىقسا جەرىنەن قول ۇزەدى، جەرىنەن ايرىلعان حالىق قانشا كۇشتىمىن دەسە دە، ونىڭ بولاشاعىنىڭ ءورىسى تار. سوندىقتاندا قازاقتى باسقالارمەن تەڭ قىلاتىن ۇلتتىق سانا، ۋاقىتتىڭ تالابىن ءتۇسىنىپ، زاماننىڭ تالابىنا يكەمدەلۋ.

قازاقتىڭ ويشىلدارى حالىقتى سىنعا السا ءبىلىمىنىڭ اسقاندى دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس ەمەس، ساياسي سانانى وياتۋ ماقساتىنان تۋعان، حالىقتىڭ الدىندا ولار دارا بولىپ كورىنگەنى مەن سول كەزدە سىرتاي كورىنبەسە دە ىشتەي ولاردىڭ يدەياسىنىڭ سوڭىنا ەرگەن ۇرپاق از بولماعان، بىلىمدىلەر قاتارى تەز ارادا ءوستى. بۇعان اباي مەن الاش زيالىلارىنىڭ قۇرعان ۇلتتىڭ تاريحي كەڭىستىگىندەگى مەكتەبى ىقپال ەتتى.

«قازاق بولىپ اۆتونوميا بولامىز دەسەك، - الدىمىزدا شەشۋشى قيىن ءبىر جۇمباق بار. – دەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، - ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەيدە كوپ مۇجىق بىزبەن قونىستاس; بۇل وبلىستاردا مۇجىق پەن قازاق قىم-قيعاش ارالاس. مۇجىقپەن ارالاس قازاقتى تاستاپ، ىلعي قازاق بولىپ شىعامىز دەسەك، قازاق ورىستا قالادى; قازاقتى بۇل جەردەن كوشىرىپ الامىز دەسەك، بۇل قازاق اتا-قونىسىنان كوشپەس; كوشسە، اقىلسىزدىق بولادى; قازاق جەرىنىڭ ەڭ جاقسىسى وسى مۇجىقپەن ارالاسىپ وتىرعان جەر. تۇبىندە قازاق ۇلتى ءبىر اۆتونوميا بولا قالسا، ىشتەگى ورىستى الا كەتەمىزبە دەگەن ءۇمىت. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اۆتونومياسى ەندى تۇرمىس حالدە تۋىسقان اۆتونومياسى بولار ەمەس; جەرگە بايلاۋلى اۆتونوميا بولماق...[2. 263 ب.]. ۇلتتىڭ ءوسىمى دە، ءومىرى دە، بولاشاعىدا جەر اۋماعىنا تاۋەلدى. وتارشىلدىقتىڭ زاردابى قازاقتىڭ جەر بايلىعى مول قونىسىن يەلىك ەتتى، پاتشا وكىمەتى ءوزىنىڭ ادامىن قونىستاندىردى. وسىنىڭ سالدارىنان، ياعني زاردابىنان ادام شىعىنى كوبەيدى، ۇلتتىڭ ءوسىمى كەمىدى. قازاقتىڭ بولاشاعىن تەرەڭنەن ويلاعان ويشىلىمىز، زيالىلارىمىز ەندىگى قالعان، ۇلتتى، ەلدى، جەردى ساقتايتىن نارسە سانانى ۋاقىتتىڭ تالابىنا بەيىمدەۋ دەپ ناسيحاتتاعان. تاۋەلسىزىك الۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى شارتى قازاقتىڭ ءبىلىمى ارقىلى وزگەلەرمەن تەڭ بولۋى، قازاق پەن قازاقتىڭ ساناسى ارقىلى ءبىرى بىرىمەن ءبىر بولۋى، ەلمەن ءبىر بولۋى.

ء«ۇشىنشى «قارا سوزىندە» اباي، ۇلتتىڭ بىرلىگىن، ەلدىگىن، ءداستۇرىن، ادامىنىڭ كىسىلىگىن، ادامگەرشىلىگىن جوياتىن نارسەلەردى كورسەتكەن: ء«ھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى  - قورقاق، قايراتسىز تارتادى، ءاربىر قايراتسىز – قورقاق، ماقتانعىش كەلەدى: ءاربىر ماقتانشاق – قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى: ءاربىر اقىلسىز – نادان، ارسىز كەلەدى; ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، تىيىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى». اباي ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە ۇلتتىڭ مىنەزى، پسيحولوگياسى، كوزقاراسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ دەڭگەيىندە ءمان بەرگەن. حالىقتىڭ ساناسىن، مىنەزىن، بولمىسىن تۇزەيتىن، جاقسى قاسيەتتەرىن ساقتايتىن ماسەلەلەرگە تەرەڭ كوڭىل بولگەن. قازاقتا مىناداي ونەگەلى سوزدەر بار:

«بىرلىكتى ەل بۇزىلماس».

         ***

«بىرلىگى جوق ەل توزادى،

بىرلىگى كۇشتى ەل وزادى».

         ***

«ەلدىڭ ەلدىگى – اۋزىنىڭ بىرلىگى،

ەردىڭ ەرلىگى – ەتىنىڭ تىرلىگى».

         ***

«ىرىستان ىنتىماق وزار» جالقاۋلىق، قايراتسىزدىق، ماقتانشاقتىق، پاراقورلىق نامىسسىزدىقتان تۋىنداپ، ەلدىڭ بىرلىگىن جويىپ وتىراتىن نارسە. حالقىمىزدىڭ وسيەتىنەن ۇعىناتىنىمىز جاساندىلىق، جاعىمپازدىق، اتاققۇمارلىق، ءوز باسىڭنىڭ قامى ءۇشىن مال جيناۋ، ياعني بايلىقتى ويلاۋ، وسى مىنەزدەن تۋىندايتىن پاراقورلىق ەلدىڭ بىرلىگىن جويادى. بىرلىكتىڭ جويىلۋ سەبەبى حالىقتىڭ جۇرەگىندە سەنىمنىڭ ورنىقپاۋى، سەنىمدى ورنىقتىراتىن ەلدىك، ەلدىك سانا. ابايدىڭ حالىققا ارناپ جازعان دۇنيەلەرىنىڭ بارلىعىندا ءار ءبىر ادامعا تالاپ قويىلادى، تالاپتىڭ ماقساتى كورسەتىلەدى. ويشىل ادامدى، الەۋمەتتىڭ رۋحىن السىرەتەتىن تەرىس ادەتتەرمەن مىنەزدىڭ قوعامنان ورىن الۋ سەبەپتەرىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان; وزگە ەگىن، ساۋدا ونەر، عىلىم سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى.

ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى...

قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بارلىق قىزمەتىمەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا  ورىنسىزدىعىنان ەلدەن كەتپەك، ءار قازاقتىڭ ويى وسى». قازاقتىڭ جەرىندە ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەر نە سەبەپتەن ورىن الدى، ول جالعان بيلىكتىڭ حالىقتىڭ ءومىرىن قۇلازىتۋ سالدارىنان بولدى. ەلدى، حالىقتىڭ تۇرمىسىن السىرەتىپ، مىنەزىن وزگەرتۋ ءۇشىن جالعان نارسەلەر ورىن الدى، مال شىعىنى كوپ بولدى، مال شىعىنىن، ەلدىڭ داۋلەتىن، حالىقتىڭ تۇرمىسىن ساقتاپ كەلە جاتقان ۇلت كاسىبىنىڭ يەلەرى بايلاردى قۋدالاۋ كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلگەن ساياسات بولاتىن. وسىنىڭ زاردابىنان حالىق جات مىنەزدىك ارەكەتتەرگە كوندىككەن جوق. اباي زامانىندا عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان وتارشىلدىقتىڭ زاردابىنا حالىق ۇيرەنە باستاعان ۋاقىت، شەن مەن شەكپەنگە يلانىپ، ءوز جاعدايىنىڭ پاتشا بيلىگى تاراپىنان قامتاماسىز ەتىلۋىن قاناعات ەتكەن ادامداردىڭ بيلىككە ارالاسۋى، پاتشا بيلىگىنىڭ ءامىرىن ورىنداۋشىلارعا اينالعان ۋاقىت. جەر يەلىگىنەن قول ءۇزىپ، كەدەيشىلدىك كوبەيگەن ۋاقىتتا، تۇرمىس تاۋقىمەتىن تاتا باستاعان حالىقتىڭ مىنەزىن ەلەستەتۋ قىيىن ەمەس. اباي، ودان كەيىنگى الاش زيالىلارى قازاقتىڭ ساناسىن كوتەرۋ ماقساتىندا وقۋ، عىلىم، ونەر، تۇرمىس پەن تۇرمىس كاسىبىنىڭ ىسىنە ۋاقىت تالابى دەڭگەيىندە قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ناسيحاتتاعان.

ءدىنى، ءتىلى، ساناسى، تۇرمىسى السىرەسە ۇلت ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇشىنەن ايرىلادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىن رۋحاني كۇشىنەن ايىرۋىنىڭ امالى قازاقتىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىن جويىپ جىبەرۋ، بۇل جۇزەگە استى، بىراق ءداستۇرلى قوعامدىق قۇرىلىس پەن جاڭا ۋاقىت تالابىنا ساي مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بيلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قۇرىلىمىن، جولىن اباي، الاش زيالىلارى جاساپ كەتكەن. بۇلاردى ويلارىنىڭ تەرەڭدىگى، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعايتىن، ۇرپاقتى سوعان جەتەلەيتىن ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيدىڭ زاماننان قالمايتىن ءورىسىن قالدىرعان. ول ءورىس ابايدىڭ مۇرالارىنداعى يدەيا، زەردەلەنگەن ماسەلەلەر، ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان زيالىلارىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ باعىتىنداعى يگەرگەن، قول جەتكىزگەن تاجىريبەلەرى، كوتەرگەن ماسەلەلەرى، قالپىنا كەلتىرگەن مۇرالارى، يدەيالارى. ۇلتتىڭ مىنەزىنەن باستاپ، بولمىسىنىڭ تاعدىرىن قامتيتىن، ونىڭ تاريحىنان باستاپ قوعامدىق ومىرىمەن جالعاساتىن نارسەلەردى تالقىلاۋ ءداستۇرى قازاق زيالىلارىنىڭ دەڭگەيىن تاريحتان جوعالىتپايدى.

از ۋاقىت ىشىندە ءبىر عانا ويشىلدىڭ ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىنە، ومىرىنە، بولاشاق تاعدىرىنا قاتىستى پروبلەمالاردى كەڭ كولەمدە كوتەرىپ، ونى شەشۋدىڭ جولدارىن ءدىن، الەمدىك تاريحتىڭ تاجىريبەسى، دانالىق، عىلىم ارقىلى قاراستىرۋ اباي فەنومەنىنە ءتان قاسيەت. ويشىلدىڭ قارا سوزدەرىندە تالقىلانعان ماسەلەلەر، كوتەرىلگەن يدەيالار، ادامعا باعىت بەرەتىن دانالىق ويلاردىڭ ءار ءبىر تارماعى تۇتاس الەم. قازاق قوعامىنداعى ادام مىنەزىنە قاتىستى ماسەلە كوتەرەدى، بىراق ول ماسەلەمەن ششەكتەلمەي، حالىقتىڭ، ادامزاتتىڭ ءومىرىن قامتيتىن ورتاق يدەيانى حالىققا ۇسىنادى. اباي مۇرالارىنىڭ تابيعاتىن، رۋحىن، ءمانىن تۇسىندىرەتىن بۇل قاسيەت تولىقتاي عىلىمدا ءالى جەتە زەرتتەلە قويماعاندىعى انىق.

اباي، «قارا ءسوز» جازۋ ءىسىن كەزدەيسوق قولعا الماعان. ونىڭ ماقساتى، ارمانى، يدەيالارى، تەك قانا قازاقتىڭ عانا ەمەس ادامزاتقا ورتاق ءدىن مەن عىلىمنىڭ، ءبىلىم مەن ونەردىڭ قاسيەتىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان. «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر  ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق - اۋرەشىلىكتى كورە –كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق: قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ءبارىنىڭ  بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك...». اباي «قارا سوزدەرى» ماڭگى قازاقتىڭ دۇنيەسىنە اينالعان مۇرا. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، اباي ءوزى كوزى ءتىرىسى كەزىندە جازعان دۇنيەلەرىن باسپاعا ۇسىنباعان، بۇنىڭ سەبەبى بار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ابايدىڭ بويىندا اقىندىق، ويشىلدىق قاسيەتپەن قاتار رۋحى زور سەزىمتالدىق قاسيەت تە مول. ول الاش زيالىسى اتاناتىن قازاق جاستارىنىڭ وزىنەن كەيىن يدەياسىن جالعاستىراتىندىعىن كۇنى بۇرىن بىلگەن. ويشىلدى ءوز ۋاقىتىندا قوعامنان وقشاۋلاي تۇسكەن رۋحتا وسى سەزىمتالدىقتىڭ كۇشى بولسا كەرەك. «تەگىندە ادام بالاسى، ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق.

ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىمعوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق» - دەگەن ويشىل بابامىز. ابايدىڭ ءىزىن قۋعان، ونىڭ يدەياسىن، رۋحاني مۇرالارىن قورعاپ، جارىققا شىعارعان الاش زيالىلارى ادامنىڭ ادامشىلىعىنا قاتىستى مىنەزدىڭ، عىلىمنىڭ حالىققا ورتاق پايداسىن كەلتىرەتىن ءبىلىمنىڭ ۇعىمىن ساقتاي ءبىلدى. بۇل ءداستۇردى جالعاستىرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا الدىندا تۇرعان مىندەت. اباي دانالىعى قازاق رۋحانياتىندا ماڭگى ساقتالاتىن قۇبىلىس. 

سارسەمبين ۇمبەتحان

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

         ادەبيەت:

         1. «قازاق» گازەتى / باس رەداكتور ءا.نىسانباەۆ. -الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. -560 بەت.

2. بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. - الماتى: ونەر، 1994. - 383 بەت.

Abai.kz