"ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ..."

اباي شىعارمالارىنداعى ءدىني ماتىندەردىڭ، ءادىس-تاسىلدەردىڭ قولدانىلۋى مەن استارلاپ سويلەگەن تۇستارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قالام يەسى ءومىر سۇرگەن تاريحي كەزەڭدەگى بۇقارا حالىقتىڭ ءدىني-تانىم تۇسىنىگىنە توقتالۋ قاجەت. «...اباي دۇنيەتانىمىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ونىڭ يدەيالارىن اتاپ قويۋ از. ەڭ الدىمەن، اباي دۇنيەتانىمىندا بەينەلەنگەن سول تاريحي كەزەڭنەن ناقتى تىرشىلىك، تۇرمىس جاعدايلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭىنەن تانىپ ءبىلۋىمىز كەرەك».

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق دالاسىندا ءبىر-بىرىنە كەراعار كەلەتىن باستى ەكى باعىت، ەكى يدەولوگيا بولدى. ونىڭ ءبىرى – رەاكتسياشىل اسا ءدىنشىل باعىت، ەكىنشىسى – دەموكراتتىق-اعارتۋشىلىقتى قولداعان باعىت. بۇل جايىندا عالىم ر.سىزدىق: «اباي ءومىر سۇرگەن تۇس قازاق دالاسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ اراسىنداعى يدەولوگيالىق قايشىلىقتاردىڭ ءارى قاراي شيەلەنىسە تۇسكەن كەزەڭى بولدى. الەۋمەتتىك وي-سانا نەگىزگى ەكى ءتۇرلى باعىتتا ءومىر ءسۇردى: ءبىرى – رەاكتسياشىل – كەرتارتپا، ەكىنشىسى – اعارتۋشى-دەموكراتتىق»،– دەيدى. مۇنداي باعىتتار قازاق قوعامىندا ورنىعىپ، قازاق دالاسى ءوز ىشىنەن حاندىقتار قۇرىپ، اۆتونومدى تۇردە رەسەي ارقىلى باسقارىلىپ جاتتى.

يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا كەلۋىنە بايلانىستى مولدا-يشاندار مەن قوجالاردىڭ دا قوعامداعى بەدەلى ارتتى. اسىرەسە پايعامبار ۇرپاعى سانالاتىن قوجالار قازاق دالاسىندا عانا ەمەس، جالپى ورتا ازيادا ابىروي-اتاققا يە بولاتىن. بۇل تۋرالى ا.مۋمينوۆ:«...سلەدۋەت وتمەتيت، چتو كازاحسكيە حودجي يگرالي ي يگرايۋت ۆاجنۋيۋ رول ۆ سلوجەني ي فۋنكتسيونيروۆاني كونكرەتنوگو مۋسۋلمانسكوگو وبششەستۆا ۆ تسەنترالنوي ازي. ەە يگنوريروۆانيە پريۆوديلو ك ۆوزنيكنوۆەنيۋ ي تسيركۋلياتسي نەناۋچنىح وپرەدەلەني تيپا «پوۆەرحنوستنايا يسلاميزاتسيا»، «پلوحيە مۋمۋلمانە» يت.د.»، – دەيدى.

تاشكەنت، بۇحارا، حيۋاداعى سياقتى قازاقستانعا ءدىني ورتالىقتارى قالىپتاسقان قالالاردان كەلگەن ساۋدا كەرۋەندەرى ارقىلى قازاق حالقى اراسىندا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا جول اشىلدى. ساۋدا-ساتتىق كەرۋەندەرىمەن بىرگە ءدىني، رۋحاني بايلانىس ءجۇرىپ جاتتى.

دەگەنمەن، «...1787-1791 جىلدارى ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە بۇحارا تاراپىنان قازاقتاردىڭ اراسىندا وسمان يمپەرياسىن قولداۋ ماقساتىندا ورىستارعا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى بەلسەندى جۇرگىزىلدى. وسىعان قارسى شارا رەتىندە قازاق دالاسىندا بۇحارا مەن حيۋانىڭ ساياسي ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا ورىس شەنەۋنىكتەرى يسلام ءدىنىن قازاق دالاسىندا تاتار مولدالارى ارقىلى تاراتۋدى قولدادى».

«...ال تاتار مولدالارى ءوز تاراپىنان قازاق حالقىن يسلام دىنىنە باۋلىپ، مەكتەپتەر اشىپ، مەشىتتەر سالىپ، ءدىني كىتاپتار تاراتىپ، قاجىلىقتى ۋاعىزدادى».

اباي ءدىني ءبىلىم العان سەمەيدەگى احمەد ريزا مەدرەسەسى دە وسى تاتار مولدالاردىڭ ىقپالىندا بولعاندىعى بەلگىلى. بىراق وسى مەدرەسەدە ناقتى قانداي پاندەردىڭ وقىتىلعاندىعى تۋرالى مالىمەت جوق.

اباي ون جاسقا كەلگەندە، اكەسi ونى سەمەيدەگi احمەت ريزا مەدرەسەسiنە وقۋعا بەرەدi. مەدرەسە سول كەزدەگi الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارىنىڭ بiرi ەدi. ول مەدرەسەدە ءۇش جىل وقيدى. ابايدىڭ رۋحاني ءوسۋ جولىندا بۇل كەزەڭنiڭ اسا ماڭىزدى بولعانىنا داۋ جوق. مەدرەسەدە شاكiرتتەرگە تەرەڭ رۋحاني بiلiم بەرۋگە باسا نازار اۋدارىلدى. يسلام دiنiنiڭ قاعيدالارى قۇران ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە سوپىلىق iلiمiمەن دە ۇيلەستiرiلiپ وتىردى. ال سوپىلىق iلiمدەر – مۇسىلمان iلiمiنiڭ شىڭى بولاتىن. اباي ادەبيەت مايدانىنا ءالى كەلە قويماعان جاس شاعىندا شىعىستىڭ، اسىرەسە ورتا عاسىرلىق تاياۋ شىعىس ادەبيەتىنىڭ وقىرمانى بولدى.

اباي مەدرەسەدە سوپىلىقتىڭ وكiلدەرi باقىرعاني، سوفى اللايار، احمەت ياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسىنان سۋسىندايدى.

ۇلى ويشىل-اقىندار فەرداۋسي، نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ناۋاي، جامي ت.ب. مەكتەبىنەن ءنار الىپ ءوستى. شىعىستىڭ بۇلاردان باسقا كورنەكتى اقىندارىن، اراب-پارسى ادەبيەتىنىڭ ءدىني اياداعى قيسسا-داستاندارىن، «شىعىستىڭ ءدىني عالىمدارىنىڭ پايىمداۋىنداعى لوگيكا مەن مۇسىلمان پراۆو نەگىزدەرىن» (م.اۋەزوۆ) جاقسى ءبىلدى. ءتىپتى، بەرتىن كەلە دە، دۇنيەگە كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسىپ، تۆورچەستۆولىق تالانتىنىڭ شارىقتاپ، كەڭ ارناعا تۇسكەن شاعى ورىس ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى مەن رەۆوليۋتسيونەر-دەموكراتتاردىڭ يدەياسىنا ەتەنە بوي ۇرىپ، وسى باعىتقا ءبىرجولا بەرىلگەن كەزدە دە اباي شىعىستىڭ بۇل تەكتەس باي ادەبيەتىنەن قول ۇزبەگەن، ءار كەز قايتا اينالىپ وتىرعان. بۇل تۇستا شاكىرتتىك ەلىكتەۋ ەمەس، زامان تورەشىلەرىنىڭ مۇڭداستىعى، سىرلاستىعى اڭساتا تابىستىراتىن.

بۇل تۋرالى اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەدى: «اباي «ماسعۇت»، «ەسكەندىر»، ء«ازىم اڭگىمەسى» سياقتى تەرەڭ ماعىنالى داستاندار مەن «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قور بولدى جانىم» سياقتى سىرشىلدىق جىرلار جازعاندا; «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى» سياقتى اسەم ءسوزدىڭ قادىرىن ايتقاندا، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسى ۇلگىلەرىن الادى.وسىلاردىڭ ىشىندە ۇلى اقىن ابايعا بىردەن-ءبىر ىقپال ەتكەن قوجا احمەت ياساۋي بولدى.

قورىتىندىلاي كەلە، ابايدىڭ تۋىندىلارىن وقىعاندا بايقايتىنىمىز – قوجا احمەت ياساۋي ەكەۋىنىڭ دە ۇستانعان جولى ءبىر ەكەندىگى. ۇلى عۇلامالارىمىزدىڭ دا ۇستانعان جولدارى – اللانىڭ قۇدىرەتىن سەزىنۋ، ادامزاتتى باۋىرىم دەپ ءبىلۋ. ەكەۋىندە دە جەتىم مەن جەسىردى اياۋ، الپەشتەۋ، جوق-جىتىككە قول ۇشىن بەرۋ كەڭىنەن ايتىلادى.

ا.ت. ۋتەميسوۆ،

قر مسم دىك مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى

تالداۋ جۇمىسى ءبولىمىنىڭ ساراپشىسى.

 http://qamshy.kz/