...مەن اكەمنىڭ كىشى جاماعاتىنان تۋعان تۇڭعىش بالاسىمىن. اكەم كىشى جاماعات العاندا باستاپقى بايبىشەسى وزىنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن ەدى، «ۇلعايعان كەزىمدە ءوزىمدى كۇتۋگە قولايسىز بولادى» دەگەن شىعار. ەكىنشى، جالپى، قولى جەتكەن، ءالى كەلمەگەن ادامعا ەكى قاتىن الماق عۇرىپ سىقىلدىلانعاندىقتان دا شىعار. مەن اكەمنىڭ وتىز ەكى جاسىندا، جىگىت اعاسى بولىپ قالعان كەزىندە تۋعانمىن. مەن اكەمدى تانىعاندا اكەمنىڭ ءجۇزى اشىق، اجارى سىرتىندا، كوزى وتكىر، اشۋى دا، قۋانۋى دا جىلدام، شيراق جاندى ادام ەدى. ءماجىلىسى قىزىقتى، ساۋىقشىل، داستارحانى اسا مول ەدى. ءبىر ىسپەن قىزىقتاماي، جاي، سالبىراپ، شارۋا­سىن ىستەپ وتىرماۋشى ەدى. ماعان دەسە، مالاي، مالشى، قىزمەتكەر قاتىننىڭ دا بولسا، ءبىر ءتاۋىر مىنەزىن، قىلىعىن تاۋىپ جاقسى كورىپ، ويناپ-قالجىڭداپ وتىرار ەدى. ەش ۋاقىتتا ءىشى سۇيمەگەن، سەنبەگەن اداممەن ماجىلىستەس بولىپ، ۇزاق وتىرا الماۋشى ەدى. ونداي ادامدارمەن باس قوسپاق ۋاقىت ەرىكسىز كەز كەلسە، ول ۋاقىتتى وزىنە اباقتىدان كەم كورمەۋشى ەدى. سىپايىلىققا ساليحا ادەپتىلەنىپ، اياعىنىڭ باسقانىن اڭداپ، اۋزىنان شىققان ءسوزىن ساناپ وتىراتىن ادامعا دا، ۋاقىتقا دا ريزا ەمەس ەدى. جارقىن جۇزبەن، اشىق كوڭىلمەن قىتىقسىز كەلەتۇعىن ادامدى اڭساپ، ساعىنىپ، ونداي ادامى كەلگەندە بالاسى يا تۋعان باۋىرى كەلگەن كىسىدەي قۋانىپ قالۋشى ەدى.

...مەن اكەمنىڭ كىشى جاماعاتىنان تۋعان تۇڭعىش بالاسىمىن. اكەم كىشى جاماعات العاندا باستاپقى بايبىشەسى وزىنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن ەدى، «ۇلعايعان كەزىمدە ءوزىمدى كۇتۋگە قولايسىز بولادى» دەگەن شىعار. ەكىنشى، جالپى، قولى جەتكەن، ءالى كەلمەگەن ادامعا ەكى قاتىن الماق عۇرىپ سىقىلدىلانعاندىقتان دا شىعار. مەن اكەمنىڭ وتىز ەكى جاسىندا، جىگىت اعاسى بولىپ قالعان كەزىندە تۋعانمىن. مەن اكەمدى تانىعاندا اكەمنىڭ ءجۇزى اشىق، اجارى سىرتىندا، كوزى وتكىر، اشۋى دا، قۋانۋى دا جىلدام، شيراق جاندى ادام ەدى. ءماجىلىسى قىزىقتى، ساۋىقشىل، داستارحانى اسا مول ەدى. ءبىر ىسپەن قىزىقتاماي، جاي، سالبىراپ، شارۋا­سىن ىستەپ وتىرماۋشى ەدى. ماعان دەسە، مالاي، مالشى، قىزمەتكەر قاتىننىڭ دا بولسا، ءبىر ءتاۋىر مىنەزىن، قىلىعىن تاۋىپ جاقسى كورىپ، ويناپ-قالجىڭداپ وتىرار ەدى. ەش ۋاقىتتا ءىشى سۇيمەگەن، سەنبەگەن اداممەن ماجىلىستەس بولىپ، ۇزاق وتىرا الماۋشى ەدى. ونداي ادامدارمەن باس قوسپاق ۋاقىت ەرىكسىز كەز كەلسە، ول ۋاقىتتى وزىنە اباقتىدان كەم كورمەۋشى ەدى. سىپايىلىققا ساليحا ادەپتىلەنىپ، اياعىنىڭ باسقانىن اڭداپ، اۋزىنان شىققان ءسوزىن ساناپ وتىراتىن ادامعا دا، ۋاقىتقا دا ريزا ەمەس ەدى. جارقىن جۇزبەن، اشىق كوڭىلمەن قىتىقسىز كەلەتۇعىن ادامدى اڭساپ، ساعىنىپ، ونداي ادامى كەلگەندە بالاسى يا تۋعان باۋىرى كەلگەن كىسىدەي قۋانىپ قالۋشى ەدى. مەنىڭ بالا كەزىمدە اكەم قاندايلىق جىلى شىرايمەن ويناپ، قالجىڭداپ وتىرسا دا، كوڭىلى قايتسا، قىتىعىنا تيسە، اشۋى دا تەز كەلگىشتىگىنەن اۋىلداعىلار دا، بايبىشەلەرى دە ايعىرمەن ويناعان ات سىقىلدى، ويناعان بولسا دا قورقىنىشى كەۋدەلەرىنەن كەتپەي، قىمسىنىپ وتىرۋشى ەدى.

ۇيقىسى شاعىن، جالپى حالىقتان كەش جاتىپ، ەرتە تۇرۋ - جالپى ادەتى. توسەگىنىڭ الدىنان قالىڭ پوستەل توسەتىپ، ونىڭ ۇستىنە كورپە سالعىزىپ، ءبىر جاعىنان ۇلكەن جاستىق قويعىزىپ، كويلەكشەڭ، باسقا كيىم كيمەي، جاستىعىنا شىنتاقتاپ، كەيدە باۋىرىنا باسىپ وتىرۋشى ەدى، قاعاز شايدان باسقا شاي ىشكەن ەمەس، قانتسىز شاي ىشكەنىن كورگەنىم جوق. بىراق ول قانت الدىندا جاتادى. كوپ جەگىش ەمەس. تاڭەرتەڭگى شايىنا كەيدە جۇمىرتقا قوستىرىپ قۇيماق قۇيعىزادى، كەيدە سامسا پىسىرتەتىن، جەكە باۋىرساقپەن ىشە قويماۋشى ەدى. شايىن ستاكانعا قۇيعىزىپ، ىستىق كۇيىندە ىشپەي، سالقىنداعان كەزىندە جۇتا سالۋشى ەدى.

قازاق وينايتىن ويىندار - دويبى، قارت سىقىلدى ويىنداردىڭ بارىنە دە ىلگەرگى قازاقتىڭ ويىنشىلارى رەتتى ويناۋشى ەدى، سويتسە دە مەن بىلگەن كەزدە سالىنىپ، قىزىقتاپ وينايتىن ويىنى توعىزقۇمالاق ەدى. قاي-قايداعى توبىقتى ىشىندەگى ويىنشى شالدار كەلىپ، اي جاتىپ، ويناپ قايتۋشى ەدى. سونداي ويىنشى شالدارىنىڭ داۋلەتى ناشارلارى كەيدە سوعىمدىق قوي، تاي، تايىنشا الىپ، يا اتقا ءمىنىپ قايتقانى دا بولدى. كوبىنەسە ول شالداردىڭ قىستىگۇنى كەلىپ جاتقىشى - كورپەباي، قۇتتىقوجا، قۋاتتىڭ قويبەردىسى، ماقىشتىڭ ىسماعۇلى دەگەندەر سەكىلدى.

تاڭەرتەڭگى شايدى ىشكەن سوڭ، مەنىڭ اكەم كويلەكشەڭ كۇيىندە، باسىندا تاقياسى، باۋىرىنا اق جاستىعىن باسىپ، قۇمالاعىن ويناپ جاتادى. كۇندىز كەلگەن ەل اراسىنىڭ رەتتى ادامدارى دا ويىنعا كىرىسىپ كەتەدى، قۇمالاق كەزەك تيمەگەندەر، يا ويناي بىلمەيتىنى، بالالار ءوز الدىنا دويبى، يا قارتتىڭ دۇكەنىن اشادى. قۇمالاقتا اكەمدى جەڭگەن ادام كورگەنىم جوق.

ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ۋاقىتقا بايلىعىنان ءبىر ادەتى - ءبىر جەرگە جۇمىسپەن بارسا، بارعان جۇمىسىن بارعان جەردەن ايتپاي، نە قونىپ، نە تۇستەنىپ، ەندى اتتانارىندا عانا ايتادى. مەنىڭ اكەم ەلدىڭ بۇل ادەتىنە قارسى ەدى. الىس جەردەن كەلگەن سىيلى ادام بولماسا، ەل اراسىنىڭ ادامىنان كەلگەن جەردەن جۇمىسىن سۇراپ، ءبىتىرىپ، «ەندى وتىرا بەر» دەپ ءوزى الاڭسىز ويىنىنا، يا كىتابىنا كىرىپ كەتۋشى ەدى. ەگەر كەلگەن كىسى سۇراعان جەردەن جۇمىسىن ايتپاي، ەلدىڭ ادەتىنە سالىپ تىعىنىپ قالسا، وعان ىزا بولىپ، ەندى ول «ايتارلىق كەزەگىم كەلدى» دەپ جۇمىسىن ايتپاقشى بولعاندا، «باعاناعى سۇراعانىمدا نەگە ايتپادىڭ» دەپ ۇرسىپ، كەيدە ءسوزىن تىڭداماي دا قويادى. سۇراعان جەردە جۇمىسىن ايتقان كىسىگە ىرزا بولىپ قالادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ادامى بۇل مىنەزىنە ۇيرەنگەندىگىنەن، «نەعىپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ سۇراعان جەردەن جۇمىسىن ايتاتىن بولدى.

شارۋا جاعىنا كوزىنىڭ قىرىن سيرەك سالادى. كۇندىز-ءتۇنى بوساتپايتىن ەلدىڭ جۇمىسىنان قولى دا تيمەيدى. شارۋانىڭ ءۇش ءتۇرىن ەسكەرۋشى ەدى: جاقسى قونىستى تاڭداپ قونۋ، جاقسى مالشىنى ىزدەپ تاۋىپ، اقىسىن قىمباتسىنباي الۋ، جىلقىنىڭ اسا ەرجەتىپ كەتكەنى بار ما - سونى عانا قاراۋشى ەدى. جاقسى ات، يا ايعىر سىقىلدى جىلقىسى بولماسا، جالپى جىلقىسىن تانىمايدى، قوي مەن تۇيەنى دە سەنىپ العان قويشى، تۇيەشىسىنەن عانا سۇرايدى، ايتپەسە، ءوزى «مىناۋ مەنىڭ تۇيەم»، «قويىم» دەپ ءبىرىن دە تانىمايدى، سيىردى جيعان كىسى ەمەس، «سيىر قار تەپپەيدى، جاز بولسا، ءۇيدىڭ ماڭايىن بىلعايدى» دەپ، ول كەزدەگى ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلارىنىڭ ءبارى دە جيماۋشى ەدى.

قالاعا بارعاندا ۇيىنە كەرەك-جاراعىن ءوزى الىپ، اپارعان مالىن ءوزى ساۋدالاپ ساتقان ەمەس، ونداي شارۋاسىنا يە قىلىپ قويعان جولداسى الىپ-ساتادى. اقشاسىن قالتاسىنا سالىپ، نە العانىن، نەسى قالعانىن ەسەپتەپ كورگەن ەمەس. اقشاسى از بولسا دا، كوپ بولسا دا، اتشىسىنىڭ قالتاسىندا جۇرەدى. «اقشا ءبىتتى» دەسە، «قايدا ۇستادىڭ» دەپ ەسەپ الۋ جوق، قايتادان اقشا تا­ۋىپ بەرەدى. قالادا جاتقاندا قاساپتىڭ ەتىن جەمەي، قولىنان مالىن سويعىزىپ جەۋشى ەدى.

ءتۇن بولعاندا امسە بىرەۋگە ەرتەگى ايتقىزىپ، يا ءوزى ايتىپ وتىرعىش ادەتى بار ەدى. بىرەۋگە ايتقىزعاندا بۇرىن ەستىمەگەن كىسىشە ىنتاسىن سالا تىڭداپ، ابدەن ايتىپ بولعان سوڭ ايتۋشىنىڭ اداسقان جەرى بولسا، ايتىپ بەرەدى. قازاق ەرتەگىسىندە ەستىمەگەن، بىلمەگەن ەرتەگىسى كەم شىعار، «قازاقتىڭ ەرتەگىسىنەن بۇرىن قاي جەرلەردە جۇرگەنى، كورشىلەسى، كۇندەس ەلدەرى كىم ەكەنى، قارەكەتى نە ەكەنى، ەلدىڭ ارمانى، ءبىلىمنىڭ قاندايلىق كەزىندە شىعارعاندىعى كورىنەدى»، - دەۋشى ەدى. جاس كەزىندە پارسى جۇرتىنىڭ ەرتەگىلەرىن: «ءيامشىت»، «قاھارمان» سىقىلدى كىتاپتارىن دا كوپ وقىسا كەرەك. ءوزىم كورگەندە «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» كىتابىن وقىپ، العاش ءبىزدىڭ ەلگە «مىڭ ءبىر تۇنمەن» تانىستىرعان كىسى مەنىڭ اكەم ەدى. ورىس كىتابىنداعى گۋستاۆ ءامىر سىقىلدى اڭگىمە كىتاپتاردى وقىپ ەلدى تانىستىردى، ءبىزدىڭ ەل «مىڭ ءبىر تۇننەن» جالىعىپ، ورىس روماندارىنا اۋەستەنىپ كەتتى.

جالپى عادەتىندە اقىلىنان گورى ماحابباتىن ارداقتاپ، اقىلدىڭ سۋىق سىنىنان قاشىپ، كوڭىلىنە بيلەتىڭكىرەپ وتىرۋشى ەدى. بىراق قۇدايدىڭ وزىنە مول بەرگەن وتكىر سەزىمىنىڭ ارقاسىندا، ايتپاساق تا، نە ويلاپ، رازى ياكي نارازى بولىپ جۇرگەنىمىزدى بۇلك ەتكىزبەي سەزىپ قويۋشى ەدى. كوڭىلىنە بيلەتكىشتىگى سوندايلىق، جاس بالانى الپەشتەپ شاقىرعانىندا ۇمتىلىپ كەلسە، قاتتى قۋانىپ، «قانى تارتىپ ءبىلىپ تۇر» دەپ راحاتتانادى. ەگەر شاقىرعانىنا جاتىرقاپ كەلمەي قاشسا، وكپەلەپ، اشۋلانىپ قالۋشى ەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز بولەك اۋىل بولعان سوڭ، اكەمىز كوبىنەسە قالا-دالادا بولىپ، ۇيدە بولعاندا مول داۋلەتتەگى بايبىشەسىنىكىندەگى توپتا بولىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە سيرەگىرەك كەلگەندىگىنەن مەكايل دەگەن مەنىڭ ءىنىم ءبىر كەلگەندە توساڭسىپ، شاقىرعانىنا بارماسا، كوتىن جاڭا باسىپ وتىرعان جاس بالانىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىپ، ۇرىپ ەدى.

مەنىڭ بالام جەبىرايىلدى اكەمنىڭ ولەرىندەگى ناۋقاسى باستالعانىندا شەشەم الىپ بارىپ ەدى، اكەم شاقىردى، تۋعالى كورگەنى سول، جاس بالا شاقىرعاندا دالپىلداپ ۇمتىلىپ ەدى: - قانى تارتىپ، جۇرەگى سەزىپ تۇر، - دەپ قاتتى راحاتتانىپ قالدى. مەن: - جوق، اعا، نەنى ءبىلىپ وتىر دەيسىڭ، انشەيىن اقىماقتىعىنان ۇمتىلادى عوي دەپ ەدىم، - سەن بىلمەيسىڭ، - دەپ مەنى تىيىپ تاستاپ، اۋزىنداعى شايناعان ورىگىنىڭ ەتىن بالانىڭ اۋزىنا سالدى. مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە بەس اۋىز ءسوزدى بولسا دا بىلگەنىمە اكەمنىڭ وسىنداي الىستان ءۇمىت قىپ قۋاناتۇعىن كوڭىلى سەبەپ بولدى، ويتپەسە مۇنان دا ءارى شىرىك بولىپ قالعانداي ەدىم.

1889 جىلى مەنىڭ ون ءتورت جاسىمدا ۇلكەن شەشەمنەن تۋعان رايحان دەگەن اپامدى نايمان، سەرىكباي بالاسى قۇدايبەرگەنگە بەرىپ ۇزاتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ ءبارى جولاۋشى كەتكەندە اكەم مەن ەكەۋمىز عانا ۇيدە قالدىق. بۇل اكەمنىڭ بەلسەنىپ عىلىم جولىنا شىققان جىلى ەكەن. ارتىنان ابايلاپ قاراسام، اكەمنىڭ امسە ۇيدە وتىرعانداعى كيىپ وتىراتۇعىنى - باياعى كويلەك، شتانى، باسىنا تاقياسى، ونىڭ سىرتىنان تىسقا شىققاندا كيە سالاتىن ساپ ەتەر اق ەلتىرىدەن ىستەلگەن كوك ساتەننەن تىستاعان كوك بوركى. اندا-ساندا ەتى سالقىنداسا جامىلاتۇعىن سارى تونى بار.

تاڭەرتەڭنەن كەشكە شەيىن، كوبىنەسە ورىستىڭ كىتابىن وقيدى دا، ارا-تۇرا جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ، الدىندا اق قاعازى، ولەڭ جازىپ تاستايدى، سول ولەڭ جازارداعى ءتۇرى: ءبىر مۇساعا مىنگەن كىسىدەي ءوڭى قاشىڭقىراپ، ازىراق ەنتىككەن كىسىدەي تاناۋى كەبىڭكىرەپ، كوزى جاساۋراڭقىرايدى، ەستىر-ەستىلمەستەي قىپ كۇڭىرەنگەننىڭ ىشىندە كۇبىرلەڭكىرەپ كەپ، جازىپ كەپ كەتكەندە كوپ توقتالىپ ويلانا بەرمەيدى دە، قايتا سىزىپ تۇزەتپەيدى دە. ولەڭنىڭ تىعىنى سۋىرىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.

ءبىر الدوڭعار دەگەن ۇرىنى «ۇرلىعىڭدى قوي» دەپ قاسىنا كوشىرتىپ الىپ، «تەڭىڭە قوسامىن» دەپ الگىنىڭ ءبىر مەڭكە دەگەن ايەل بالاسىن اسىراپ العان. سول بالا شايىن قۇيىپ بەرەدى. الگى ايەل بالاعا وڭاشادا ۇيرەتىپ قويادى: «مەن قوناقتارعا سويلەپ-سويلەپ كەلىپ، «سولاي ما، مەڭكە؟» دەرمىن، سوندا سەن «سولاي دە» - دەپ. كەشكە ءسوز ۇعار ما دەگەندەي ادامدار كەلىپ قوناق بولعاندا قازاقتىڭ ويىندا جوق، عىلىمنىڭ ۇلگىلى سوزدەرىن سويلەپ-سويلەپ كەلىپ: «سولاي ما، مەڭكە؟» دەسە، مەڭكە «سولاي» دەيدى، سوندا الگى قوناقتار: «ياپىراي، مىنا بالانىڭ ۇعىپ وتىرعانىن قاراشى»، - دەپ تاڭىرقاپ قالىسادى. كەيدە سويلەپ بولعان سوڭ: «وسى ءسوزىمنىڭ جالعانىن تاپساڭىزدار، كوك بوركىمدى بەرەيىن»، - دەيدى، ونىسى - قوناقتىڭ قىتىعىن توقتاتاتۇعىن ويىنى.

مەن سول جارتى ايدىڭ شاماسىنداي ۋاقىتتا جازعان ولەڭدەرىن جاتتاپ، ايتقان ءسوزىن جالىقپاي تىڭداپ وتىرسام كەرەك، مەنىڭ سونىما-اق قاتتى قۋانىپ، ىرزا بولىپ، جولاۋ­شىلار كەلگەندە سولارعا مەنى: «مىناۋ ادام بولادى ەكەن. مەنىڭ ءسوزىمدى ۇعىپ، جالىقپاي تىڭدادى» دەپ مەنى ماقتادى. مەن اكەمنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى پايعامباردىڭ اۋزىنان ەستىگەندەي سەنىپ، ادام بولادى ەكەنمىن دەپ، سول جىلى باستىعىمىز شاكارىم قاجى بولىپ اقيقات ولاي ەمەس، بىلاي دەپ تالاسىپ جاتاتىن ساندى شاكىرتتىڭ قاتارىندا بولدىم.

جاسىندا اشۋ مەن ماحابباتتى قاتار قولدانعاندىعىنان، قاتىن-بالالارى دا، اۋىل-اۋدانى دا، ءبىر جاعىنان، جىلى ماحابباتتى جومارت مىنەزىن ءسۇيىپ، ءبىر جاعىنان، جازاتايىم بولسا، اشۋلانىپ كەتەتۇعىن مىنەزىنەن قورقىپ جۇرەتىن ەدى. اكەمنىڭ وسى ەكى مىنەزىنىڭ كۇشتىلىگىنەن شىعار، مەنىڭ شەشەم كۇندەستىگىن كورسەتە العان جوق. بالالارىنىڭ ويىنا دا «كۇندەستىڭ بالاسىمىز» دەگەن وي كەلمەگەن.

ۇلعايعان سايىن اكەمنىڭ اشۋى ازايىپ، جۇمساق تارتا بەردى، بۇل جۇمسارتۋدى ءوزى ەڭبەك قىلىپ تاپتى. اكەسى قاجىنىڭ قايتپايتىن سۋىق مىنەزىن سوگىپ وتىرۋشى ەدى.

«قورىقپاق پەن سۇيمەك وت پەن سۋ سەكىلدى ءبىر جەردە جيىلمايدى، ادام سۇيگەن ادامنىڭ اقىلىن ۇعىپ، سودان باھىرا الادى، قورقىتىپ، ۇرسىپ ايتقان اقىل دارىمايدى» دەپ، كوز الدىندا قانداي ويىن ويناپ، كۇلىپ وتىرساق تا، تىيىپ-قاقپاي، ەركىن ەركەلەتىپ وتىرادى دا، الدىنان قاشىپ، جاسىرىنىپ، جامان-جاۋتىكتەرمەن ويناعىمىز كەلگەنىن كورسە، قاتتى رەنجىپ ۇرسىپ، بىلايشا ايتىپ سوگۋشى ەدى: - «ادامعا ءۇش الۋان ادامنان مىنەز جۇعادى. اتا-اناسىنان، ۇستازىنان، قۇربىسىنان، اسىرەسە، سولاردىڭ قايسىسىن جاقسى كورسە، سودان كوبىرەك جۇعادى. سەندەردىڭ مەنەن جاقسى كورىپ، بارعىلارىڭ كەلىپ تۇرعان جاقسى قۇربىلارىڭ قايسى؟» دەپ، ونداي جامان ادامداردىڭ ماجىلىسىنەن ايەل بالاسىنداي قورعاشتاپ، تىيىپ وسىرگىسى كەلدى.

ءبىر عادەتى، جاقسى اتقا، قىران قۇسقا قۇمار ەدى، ءوزى ەكى-ءۇش جىل سالتاناتىن كەلىستىرىپ، قۇسبەگىلەرىن، مەرگەندەرىن سايلاپ قۇس سالىپ تۇر. بالالارىنىڭ ارقايسىسىنا قۇس سالعىزدى. بىراق، ۇزاق ۋاقىت قۇسشى بولعانىمىز جوق. بىرەۋدىكىن الىپ، بىرەۋگە ساپىرىپ وتىرادى. «ەكى ءجۇز ەلۋ قۇس شامالى قولىما كەلىپ كەتكەن شىعار. تۋلاقتىڭ شولاعىنداي قۇس كورگەنىم جوق» دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. سول كىسىنىڭ وسىنداي ساپىرعان مىنەزى ءبىزدىڭ ەلگە جۇعىپ، ءبىر ەل بىرىنىكىن-ءبىرى الىپ ساپىرىلىپ جاتقىش. ءوز اتىمدى ءوزىم مىنەمىن، ءوز قۇسىمدى ءوزىم سالامىن دەپ، ات پەنەن قۇس سەكىلدى اسىلى بار كىسى قاپتال سەنىپ وتىرا الماۋشى ەدى. ەندىگى تارىلىپ بارا جاتقان زاماننىڭ قالاي اۋىسارىن كىم بىلەدى. ءبىزدىڭ شىڭعىستان باسقا توبىقتى شىڭعىستاي ەمەس، ايتسە دە، باسقا ەلدەن گورى، ولار دا بەرە الماي قالعاندى ۇيات سانادى. ءبىر جىلى جايلاۋدا بىرەۋدىڭ ءبىر قوڭىر قاسقا اتىن بەس قۇلىندى بيەسىن بەرىپ الدى دا، وعان كوڭىلى تولماي، باۋىرعا تۇسكەندە بەس تۇيەسىن بەرىپ، قۋقۇلا دەگەن، قاراكەسەكتە اتاعى شىققان اتتى الدى. سول سەكىلدى بىرەۋدىڭ اتىنا كوڭىلى ءتۇسىپ بۇلداپ الادى دا، تەز جەرىپ، ءبىر بولىمسىز ادامعا بەرە سالعىش ەدى.

جاسىندا اتقا بولدىرمايتىن جۇرگىش بولىپتى، مەن ەسىمدى بىلگەن كەزدە الىسىراق جەرگە اربا جەگىپ، 30-40 شاقىرىمدىق جەرگە سالت اتپەن ءجۇرۋشى ەدى. جاسىندا جىلقى باعىپ وتارعا شىعىپتى، مەن بىلگەندە جالپى قازاقتىڭ بايلارىنشا ەرتەلى-كەشتى مالىن ارالاپ، جەرىن شاۋىپ، مال ءۇشىن اتقا مىنبەۋشى ەدى. كوبىنەسە ۇيدە وتىرعاندىقتان با، يا جانىن كۇتەمىن دەگەندىكتەن بە، جازۋ جازعاندىقتان با، جانىن ەرتەرەك ەرىنشەكتىك، كارىلىك يەكتەدى مە، ايتەۋىر جالپى حالىقتان كوپ ەرتە اتتان ءتۇسىپ شاۋ تارتىپتى.

مەن اكەمنىڭ توپتا بيلىككە تارتىسىپ، ياكي ايتىسىپ ءسوزىن سارقا سويلەپ سۋىرىلىپ وتىرعانىن كورگەنىم جوق. بايلاۋلى جەرىنەن قىسقاشا تۇيەم ءسوزدى اقىرىن ايتسا - توقتاسا قالۋشى ەدى. مەنىڭ اكەمنەن باسقا رازى ىزدەپ، جۇگىنەتۇعىن ادامدى كورگەنىم جوق. جالپى ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ جاقسىسىن ابايلاسام، الدىنا كەلگەن داۋدان مۇمكىن قادارلى ءوزىنىڭ دوسىنا پايدالى جاعىنان قاپى قالدىرماي بيلىك ايتادى. جالپى ۇرىلار ايتادى: - ابايدىڭ الدىنا وتىرىكپەن بارا المايمىز، جانىمىز قالسا، شىن ءسوزىمىزدىڭ ارقاسىندا قالادى، - دەپ.

مەنىڭ اكەمنىڭ ۇرىدان الاتۇعىن پاراسى - شىن ءسوزى ەدى. مىڭجاسار قوبىلان بالاسى دەگەن اتاسىنان بەرى قاراي نەشە شابىلىپ، ايدالسا دا ۇرلىعىن تاستاماعان ءبىر كارى ۇرى ايتادى: - جاس كەزىندە ابايدىڭ سۇراعان مالىنىڭ شىنىن ايتىپ شىنشىل اتانىپ، ابىرويلى ۇرى بولىپ جۇرگەنىمدە قۇداي اتىپ، ءبىر وتىرىك ايتقانىم بار.

قاراكەسەك جاعىنان ءبىر توپ جىلقى الدىق تا، وسى مالدى كىم دە بولسا دا ايتپالىق دەسىپ، جولداستارىمىزدىڭ ءبارى تۇگەل توبەگە تاس قويىپ انتتاسقانبىز. جوقشى كەلگەن سوڭ، اباي مەنى شاقىرتىپ الىپ سۇرادى. قىستىڭ سۋىق كۇنىندە سۋىق سۋ قۇيىپ قيناسا دا، ايتپاي تىستەنىپ وتىرعانىمدا:

- ءاي، اكەڭنىڭ اۋزىن... نە وتتاپ وتىرسىڭ، پالەنشە جولداسىڭ الدەقاشان ايتقان، پالەنىن پالەنگە، تۇگەنىن تۇگەنگە تاراتىپسىڭدار، - دەپ قويا بەرگەنى. سويتسەم، انا يتتەر ايتىپ قويعان ەكەن...

قالاعا بارعاندا مەن بىلگەندە ءۇش ادامنىڭ ۇيىندە جاتتى: قابىل دەگەن شالا قازاق، سۇلەيمەن دەگەن نوعاي، ءماۋىتى دەگەن قازاق ۇيىندە. بۇل ۇشەۋىنىڭ دە قاتىندارى پىسىق، استى ءتاتتى قىپ پىسىرە بىلەتۇعىن اۋقاتى ناشار ادامدار ەدى. بايدىڭ ۇيىنە اقى بەرسە جاتپايدى: - وي، ءتايىرى-اي، راسحودىمدى كوتەرەدى ەكەن دەپ بايدىڭ قاباعىنا قاراپ، اڭداپ باسىپ، ابايلاپ سويلەپ، كۇشىك كۇيەۋ سىقىلدانىپ جاتارمىن با، - دەۋشى ەدى.

مەن جوعارىدا جازعانىمدا ايتقانمىن: - اكەسىنىڭ مىنەزىن بالاسى جازباق قولايسىز، - دەپ. سونداعى مەنىڭ ويىما كەلگەنى - بالاسىنىڭ كوڭىلىنە اكەسىنىڭ قىلىقتارى عانا ءتۇسىپ، جامان مىنەزى تۇسپەيتىن سىقىلدى. مەن قاندايلىق ءادىل كوزبەن قاراپ جازايىن دەسەم دە، «جاسىندا كارلى ەدى، جانىن كۇتكىش، ەرتەرەك شاۋ تارتىپ، ەرىنشەگىرەك تارتتى» دەمەسەم، باسقا ءمىن تابا المادىم، مۇنىم اكەمدى ماقتايمىن دەگەنىم ەمەس، بار بىلگەنىم-سەزگەنىم وسى-اق.

ەندى، دولگوپولوۆتىڭ مەنىڭ اكەمە ايتقان سىنىن جازايىن. بۇل دولگوپولوۆ - ءبىرىنشى مە يا ەكىنشى مە، گوسۋدارستۆەننىي دۋماعا ودەسسا قالاسىنان دەپۋتات بولىپ سايلانعان ادام. دوكتورلىققا ەكزامەن بەرىپ جاتقاندا ساياسي ايىبى بولىپ ايدالىپ، سەمەيگە كەلگەن كەزىندە مەنىڭ اكەممەن تانىس بولىپ، سەكسەن بەسىنشى جىلى جازداي ءبىزدىڭ اۋىلدا بولعان. ءبىر كۇنى مەنىڭ اكەم سويلەسىپ وتى­رىپ: - مەنىڭ بالالارىمدى سىناشى، - دەپتى. سوندا دولگوپولوۆتىڭ ايتقانى: - سەنىڭ بالالارىنىڭ ادامعا قاراسى ءتۇزۋ، زەرەك، جاقسى بالالار. بىراق، سەنىڭ مىنا ءسان-سالتاناتىڭدى، داۋلەت-داۋرەنىڭدى كورىپ وتىرىپ جاقسى بالا بولا المايدى. عىلىمعا ەت اۋىرتىپ ەڭبەك قىلماسا، قولعا تۇسپەيدى. سەنىڭ بالالارىڭ ونشالىق ەتىن اۋىر­­­تىپ، ەڭبەك قىپ نەعىلسىن. ەڭبەكسىز-اق ءوزى - حان، ءوزى - بي. سەنىڭ اۋىلىڭنىڭ توبەسى كورىنبەستەي الىسقا كەتسە، سوندا ادام بولادى، -  دەپتى.

سودان سوڭ: - ءوزىمدى سىناشى، - دەپتى مەنىڭ اكەم. سونداعى دولگوپولوۆتىڭ ايتقان سىنى: - سەن باسىڭ التىن ادامسىڭ، بىراق ۇيرەنگەن ادەت-سالتىڭ جامان. تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇراسىڭ، بىرەۋ اكەپ كيىمدەرىڭدى كيىندىرەدى، ارقاڭا شاپانىڭدى جابادى، ەسىكتى اشىپ تىسقا شىعارادى، قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعى دا ەسىكتى اشىپ ۇيگە ەنگىزىپ، الدىڭا شىلاپشىندى اكەلىپ، قۇمانمەن سۋدى قولىڭا قۇيادى. اس كەلسە، شايىڭدى قۇيىپ بەرەدى، ەتىڭدى جاپىراقتاپ بەرەدى. ۇيىقتاماق بولساڭ، توسەگىڭدى سالىپ، ءوزىڭدى بىرەۋ شەشىندىرىپ جاتقىزىپ، شاقشاڭدى ءبىر جاعىڭا، مۇرىن ورامالىڭدى ءبىر جاعىڭا تىعىپ، ۇستىڭە كورپەڭدى جاۋىپ سالادى. ءوزىڭ ءۇشىن ءوزىڭ نە قىلاسىڭ؟ ارنەشىك ۇيىقتاپ كورەسىڭ، - دەپتى. وسى دولگوپولوۆتىڭ از عانا ءسوزى مەنىڭ اكەمنىڭ بىرقاتار ادەتىن، سالتىن كورسەتەر دەپ جازدىم.

كەنجە ءىنىسى - وسپان سىرتى اۋسار، اڭعال، كوڭىلى سۇيگەن كىسىگە كول بولىپ توگە سالاتىن، كوڭىلى سۇيمەگەن ادامدى ۇيىنەن سۇيرەپ تاستايتۇعىن ادام بولسا كەرەك. قۇدايبەردى اعامىزبەن «اكەمە كونبەدىڭ، كۇندەستىك ويلادىڭ» دەپ، جاسىندا مەنىڭ اكەم دە اراز بولىپ كەلىپ، ولەرىنىڭ الدىندا ەكى-ءۇش جىل بۇرىن تاتۋلاسقان ەكەن. وسى ەكى-ءۇش جىلدا بۇرىنعى ارازدىق جوعالىپ، قاتتى، قىزىقتى تۋىسقان بولىپتى. اكەم: «قايعى جاس جۇرەككە قاتتى باتادى ەكەن، باكەمنىڭ ولىمىندەي قاتتى باتقان ءولىم كورمەدىم»، - دەپ (قۇدايبەردىنى باكەم دەيتىن) ايتىپ وتىرۋشى ەدى. ماعاۋيانىڭ ولگەندەگىسىن ولشەپ ايتقان جوق، بۇرىنعى وسپان مەن عابدىراحيمنىڭ ءولىمىن ولشەپ ايتىپ ەدى. ىسقاقتىڭ ءۇش سايلاۋىنان كەيىن باكەمنىڭ ورنىنا بەرەمىن دەپ، جيىرمادان جاڭا اسقان شاكارىم قاجىنى بولىستىققا سايلاتىپتى. شاكارىم قاجى بولىس بولعان سوڭ، استىرتىن ەل قۇراپ، اركىممەن انتتاسىپتى. كەلەسى سايلاۋدا وسپاندى سايلاماق بولعان ەكەن، وعان ەل دە، شاكارىم قاجى دا قارسى بولىپ، دوستارى، قۇداسى بۇزىلىپ، كۇنتۋ دەگەندى بولىس سايلاعان جەردە بىراق ءبىلىپتى. «ەل بۇزىلدى، سەنى الداپ ءجۇر»، - دەپ ىسقاق كەلىپ ايتسا، ەربول دەگەن ءبىر دوسىن شاقىرىپ سۇراپتى، ول: «جوق، اباي، ىسقاق بەكەر ايتادى» دەسە، سەنىپ وتىرا بەرىپتى، ءوزى ازىراق سىرقات ەكەن...

مەنىڭ اكەمنىڭ كوبىنەسە اعايىن-تۋىسقاندارىن جامانداي سوگىپ ايتا بەرەتۇعىنى ءوزىنىڭ ىرعىزباي دەگەن تابىنىڭ  ەلدەن ەرەكشە ناشارلىعىنان بولعان سەكىلدى. 91-جىلى وسپان مەن ورازباي جامانداسىپ، اراز بولا باستاپ، تاعى دا وتىرعىزباي كەتتى. باسىندا ەكەۋىن ۇعىستىرماقشى بولىپ اراسىنا ءجۇرىپ، اقىرى بولماي جاۋلاسقان سوڭ، ءىنىسى وسپاننىڭ ءسوزىن قۋاتتاپ، وسپان جاققا شىعىپ الىسىپ كەتتى. سول بىزگە ۇستازدىق قىلىپ وتىرعاندا ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە «مال قۇمار، مانساپ قۇمار ادام - ادام ەمەس» دەپ ەگەدى. بۇل سوزدەر ءدال ولەڭىنەن دە كورىنەر. مىسالى، «ءماز بولادى بولىسىڭ...»، «مالعا دوستىڭ دوسى جوق مالدان باسقا...» دەگەن سىقىلدى ءار ولەڭىنەن ابايلاپ قاراساڭىز كورىنەدى. «قايتسە جەڭىل بولادى جۇرت بيلەمەك...» دەگەن ولەڭدى ايتقاندا، ەل بيلەگەن ادامدى ماقتاپ وتىر ما؟ بوقتاپ وتىر - سولارى سەكىلدىلەرى كوپ.

ەلدى مەڭگەرىپ، ەلدىڭ ىندەت-مىندەتىن دە، جاۋدىڭ ازابىن دا جەكە كوتەرىپ العان ءىنىسى وسپان 92-جىلى ءولىپ، وسپان ارقالاعان ازاپ - جەكە باسىنا ءتۇسىپ قالدى. سوندىقتان، كەيىنگى ولەڭدەردى ءار ۋاقىتتا جازىپ تاستاي بەرگەن. كوبىنەسە ولەڭدى قىستىگۇنى جازۋشى ەدى. «بويى - بۇلعاڭ، ءسوزى - جىلماڭ» دەگەن ولەڭدى 92 جىلى وسپان وتكەن جىلى، قىستاۋعا قونعاندا جازىپ ەدى. بۇل ولەڭنىڭ اياعى - «كەشەگى وسپان، ءبىر بولەك جان» دەگەن ولەڭ.

وسپان دەگەن كەنجە ءىنىسى ولگەن سوڭ، ارتىندا قالعان بالاسىز ءۇش جاماعاتىن - ىسقاق، تاڭىربەردى ۇشەۋى العان. ۇلكەن ۇيدەگى كەلىنى ەركەجاندى مەنىڭ اكەم الىپ، ۇلكەن ۇيگە كىرگەن.

ەركەجاندى العان جىلى ۆولوستنوي سەزد قىلۋعا ەلگە شىققاندا قىزدار اتتى ءبىر قۇرداسى ولاقتاۋ ادام ەدى. بەينە ءبىر مەنىڭ اكەم ىشسە اسقا، كيسە كيىمگە جارىماي جۇرگەن ادامشا قالجىڭدايمىن دەپ ايتىپتى: «بيىل ۇلكەن ۇيگە كىرگەن سوڭ تويىپ، تويىنىپسىڭ عوي»، - دەپ. سول قىزداردىڭ قالجىڭىنا ىزا بولىپ، مىنا ولەڭدى جازعان، ءبىرتالاي ولەڭ ەدى، ەرتەڭىندە قىزدار جالىنىپ سۇراپ، وتقا سالىپ جىبەرەدى. ءبىر-ەكى رەت وقىعانداعى جاتتاپ العاندىعىمىز وسى-اق: «قويدان قوڭىر، جىلقىدان تورى باكەڭ...». «بولدى دا پارتيا، ەل ءىشى جارىلدى» دەگەن ولەڭدى دە قىزدارعا شامدانعانىنان ايتىپ جىبەردى. «انتپەنەن تارقايدى جيىلسا كەڭەسكە» دەگەن ولەڭدەرى دە سول 94-جىلعى سەزدەگى بيلەردىڭ مىنەزىنەن ايتقان.

«نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى»، «ال سەنەيىن، سەنەيىن»، «جۇرەگىم نەنى سەزەسىڭ؟»، «جاقسىلىق ۇزاق تۇرمادى»، «قاراشادا ءومىر تۇر»، «ءجاسوسپىرىم زامانداس قاپا قىلدى» دەگەن ولەڭدەرىن وسپان ءولىپ، بار بەينەت باسىنا مەزگىلسىز، ىقىلاسى قايتىپ، قاجىعان كەزىندە ءتۇسىپ، دوسى دا، تۋىسقانى دا بۇلدانعان-قۇبىلعانىن كورىپ، سول 92 جىل مەن 93 جىلدىڭ ىشىندە جازعان ەدى.

مەنىڭ اكەم ءوزى ەلىنە، اعايىن، تۋىسقانىنا ارناپ ايتقان سوزدەرى دە جالپى قازاققا جاعىپ، كوكەيىنە قونا تۇسەدى. جالپى قازاقتىڭ دەرتى ءبىر دەرت بولعان عوي، بۇگىن ابايلاپ قاراساق، ەلدەگى قازاقتىڭ دەرتى وقىعان ازاماتتارىنان دا ارىلماعان سەكىلدى. قازاق ازاماتتارىنىڭ الدەنەشە توبىندا بولدىم، تالاس شىقسا-اق تابىمەن بولىنەدى. ول باياعى ەلدەگى ءبىزدىڭ ناۋقاسىمىز، قاستىقپەن بولىنسە ارالاس بولىپ، اتا جىگى كورىنبەس ەدى. قاستىعىن ۇستاعان تاس­تاي لاقتىرىپ تاستاپ، جەڭگەن جاققا شىعىپ، «وزبەك - ءوز اعام، سارت - ساداعام» دەگەن باياعى كارى مىنەزدىڭ قالپى قۇرىپ پا؟ مەن بۇل جەردە ءوز باسىنان ويلاپ شىعارعان ولەڭدەرىنىڭ مىنا كىتاپتاعىلارىن رەتتەپ، قاي مەزگىلدە، نە سەبەپتى جازىلىپ كەتتى ەكەن دەگەن سوزگە جاۋاپ ورنىنا جازدىم. باسقا اۋدارمالارىنىڭ قاي جىلدارى جازىلعانى بۇرىن كىتابىندا ايتىلعان. كرىلوۆتىڭ اۋدارمالارىن 94 جىلى نەدوروۆ دەگەن ۋەزنوي ەلگە كەلگەندە اكەمنىڭ لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن اۋدارعانىن ەستىپ، مەنىڭ اكەمە ايتتى: «ءسىز كرىلوۆتى اۋدارساڭىزشى، قازاقتىڭ ۇعىمىنا سول قولايلى، جەڭىل عوي»، - دەپ. سودان كەيىن كرىلوۆتى اۋدارىپ ەدى...

مەنىڭ اكەمنىڭ اشۋىن ءوزى ەڭبەك قىپ ازايتىپ ەدى دەگەنىمە ءبىر سەبەپ تومەنگى ءسوز:

ءبىزدىڭ قازاق سورلى مانساپقا تالاسپاي جۇرە مە؟ 1898 جىلى سايلاۋ بولعاندا بۇرىنعى مۇقىر اتانعان ەلدىڭ سايلاۋىنا مەنىڭ اكەم بارعان. ورازباي داۋلەتى اسىپ، داۋرەنى توبىقتى ىشىندە ءجۇرىپ، وسپان مەن ەكەۋىنىڭ ارازدىعى وسپان ولگەن سوڭ، مەنىڭ اكەمنىڭ باسىندا قالعان.

98-دەن 99-عا قاراعان قىسىندا ورازباي: «مەككەگە جۇرەردە بىتەلىك، ريزالاسالىق»، - دەپ كىسى سالعان سوڭ اكەم: «جارايدى، العان-بەرگەن ەشنارسە جوق» دەپ، سەمەيدە ەدى، جاقيا قاجىنىڭ ۇيىندە باس قوسىپ، مەككەگە جۇرمەكشى ورازبايعا ريزالىعىن بەردى. ارتىنان ەلگە بارعان سوڭ مەدەۋ دەگەن بالاسى جانجالداعى ەلدىڭ باس ادامدارىن جول-جوباسىمەن اكەمنىڭ الدىنا الىپ كەلىپ، ءبىتىم بولدى. «اباي العان جول-جوباسى ءۇشىن ءبىتىم قىلدى» دەپ ەشبىر توبىقتى ايتا الماس.

99 جىلى وبلاستنوي زەملەمەر بولىس بولىستىڭ اراسىنا مەجە سالىپ، گران جۇرگىزگەندە بۇرىنعى مۇقىرى بولىسىنداعى جىگىتەك، بوكەنشى دەگەن ەكى تاپ ەل اكەممەن ەجەلگى جاۋ بولىپ كەلە جاتقان. اكەم سول اراز اعايىننىڭ باستى-باستى ادامدارىن، اقساقال، قاراساقالىن شاقىرىپ الىپ: «قىرىق جىل ەلدىك، قىرىق جىل جاۋلىق بولمايدى دەگەن، ەندى جاۋلىقتى ۇمىتالىق، مەن جاۋلىق قىلادى ەكەن دەمەڭىزدەر»، - دەپ شىن جۇرەگىن كورسەتىپ، قوينىن اشىپ جىبەرىپ ەدى، ولار دا بۇرىنعى جاۋلىقتى سونشالىق ۇمىتتى. سودان كەيىن ءتورت جىل ءوتىپ بەسىنشى جىلدىڭ باسىندا مەنىڭ اكەم دۇنيەدەن قايتىپ، ارتىنا مەن قالعاندا اكەمنىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، شىن دوستىعىن كورسەتكەن ەل وسى اراز اعايىنى بولدى.

ورازباي سەكىلدى اكەمنىڭ جاۋلارى مەنى «بەيشارا جەتىم عوي، ەندى بۇعان ءتيىپ نەعىلامىز» دەگەن جوق. قانداي جاۋلىعىن قىلسا دا، سول دوستارىنىڭ ارقاسىندا جالعىزدىق كورگەنىم جوق...

«اڭىز ادام» جۋرنالى، №5. 2010 جىل