قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، ادەت-عۇرپىندا ەرەكشە ورىن الاتىن، ەرتەدەن مەرەكەلەنىپ كەلە جاتقان مەيرامنىڭ ءبىرى – ناۋرىز. وسى كەزدە مال تولدەپ، شارۋانىڭ ارقا باسى كەڭىپ، اققا اۋزى تيەتىن ۋاقىت.

ناۋرىز مەيرامىندا قازاق حالقى ناۋرىز كوجە ءىشىپ، ءان شىرقاپ، كۇي شەرتىسىپ، بالۋان كۇرەستىرىپ، ويىن-ساۋىقپەن وتكىزەتىنىن بىلەمىز. ناۋرىز مەيرامىندا “جاڭا تۇلەگەن تابيعاتپەن، تولدەگەن مالمەن بىرگە ءوسىپ، كوگەرەمىز، كوكتەيمىز دەگەن ماقساتپەن تابيعاتتىڭ پەرزەنتتەرىنە بەرگەن ىرىزدىعىنا ريزا بولايىق.” - دەگەن وي-پىكىرلەر ايتىلىپ، اۋىل اقساقالدارىنان باتا تىلەگەن.

ناۋرىزدىڭ ايرىقشا ءتالىم-تاربيەلىك، ۇلگى-ونەگەلىك، ءسان-سالتاناتتىق، ءمارت-جومارتتىق، قادىر-قاسيەتتىلىك، ت.ب. سياقتى قازاقى قاسيەتكە ءتان ادەت-عۇرىپتارمەن تانىم-ۇعىمداردىڭ ۇلگى-ونەگەسى – وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءتانتى ەتەدى.

دالا زاڭىن تەرەڭ مەڭگەرگەن دانا بابالارىمىز ۇلت مادەنيەتىندەگى جوعارى سانالىلىققا، ادەپتىلىك پەن ونەگەلىلىككە، باۋىرمالدىق پەن كورەگەندىككە، ىزەتتىلىككە، بەيىمدىلىككە باۋرايتىن سالت-داستۇرلەردى ەش ناسيحاتسىز-اق ۇرپاق تاربيەسىنە پايدالانا بىلگەن.

ەرتەدەن ساياسي جەر اۋدارۋشىلاردىڭ مەكەنى بولعان سەمەي جەرىنە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن سەمەنوۆ تيان-شانسكي قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسا وتىرىپ، «بۇل ەلدىڭ وقۋى مەن ءبىلىمى، عىلىمى مەن مادەنيەتى تۇرمىسىندا تۇنىپ تۇر ەكەن» دەپ باعا بەرىپتى.

وكىنىشكە قاراي، ەل تاۋەلسىزدىگىن العانىمىزعا 24 جىل بولسا دا قازاق تۇرمىس-سالتىنىڭ ءمانىن تەك ناۋرىز ناقىشتارى، مەرەكەلىك ءىس-شارا دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ءتىپتى ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى بار كيىم كيىپ شىعا قالساڭىز، «نەمەنە ناۋرىز كەلىپ قالعان با؟» دەپ تاڭىرقاي قاراپ جاتاتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. ناۋرىز مەرەكەسى جاقىنداعان سايىن ۇلتتىق كيىم ىزدەۋشىلەر مەن ۇلتتىق تۇرمىس قۇرالدارىن جالعا سۇراۋشىلار كوبەيەدى. كوپشىلىك ناۋرىزدى "قىز ۇزاتۋ", "قۇدا ءتۇسۋ", "تۇساۋ كەسۋ", "سۇندەتكە وتىرعىزۋ" كورىنىستەرىن كورسەتۋ دەپ تۇسىنەدى. ناۋرىزدى تويلاپ جاتقان قاي مەكەمەگە بارساڭىز دا، وسى سالت-داستۇرلەردى كەلسىن-كەلمەسىن "كوش جۇرە تۇزەلەدى" دەپ ساحنالىق قويىلىم، كورىنىس رەتىندە جارىسا كورسەتىپ جاتادى. «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەمەكشى، ءار بۇرىشقا قىزىلدى-جاسىلدى ماتالاردى جايىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى لەنتالارمەن شاڭىراققا ۇقساتىپ جالبىراتىپ كومكەرىپ، نەمقۇرايلى «وتىرىك» ءۇي ىشىنە - ءۇي تىگە سالاتىن «كيىز ۇيلەر» سىرت قاراعاندا وتە بەيشارا، مازاق بولىپ كورىنەدى. ءار جىل سايىن ناۋرىزدى قارسى الاتىن مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا وسى كورىنىستى كورگەن سايىن مەنىڭ دە كوڭىلىم سول شالا تىگىلگەن مەشەل كيىز ۇيلەرگە ۇقساپ كۇيزەلەدى. جاڭا جىلدى قارسى العان كەزدە جاساندى شىرشا جاساساق تا، ادەمى، كورىكتى، تارتىمدى ەتىپ جاسايمىز. ناۋرىزعا قۇرمەت، ۇلتتىق قۇندىلىققا قۇرمەت ءار مەرەكەنى قارسى الىپ، شىعارىپ سالۋدان باستالادى. وسى كۇنگە دەيىن ءار مەكەمە وزىنە لايىق شاعىن كيىز ءۇي، تۇرمىسقا بايلانىستى قۇرالدار، ۇجىمعا ساي ۇلتتىق كيىمدەر تىككىزىپ جىل سايىن دامىتىپ وتىرسا بولار ەدى؟! جىل سايىن ۇلتتىعىمىزدى ايشىقتاي تۇسەتىن ناۋرىز مەرەكەسى جىلدا قايتالانا بەرەتىن جاتتاندى كورىنىستەر، سالت-داستۇرلەرمەن عانا شەكتەلمەي، وسى كۇنگە دەيىن ايتىلماي، كورسەتىلمەي تەرەڭدە جاتقان تىڭ داستۇرلەرىمىزدى نەگە كورسەتپەيمىز؟! ماسەلەن، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۇرپاققا تاربيەلىك ءمانى زور «باسىرە بەرۋ»، «اشامايعا مىنگىزۋ»، «شارعى سالۋ»، «قىز كوشى»، ء«شومىش قاعۋ»، «ناۋرىزكوك»، «ناۋرىزشەشەك»، «دامەتۋ»، «قۇتتىق»، «بەل كوتەرەر»، «سەلت ەتكىزەر»، ت.ب.  ىرىمدارى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ تاۋسىلمايتىن قازىنا ەكەنىنىڭ كۋاسى. ماسەلەن،  باسىرە بەرۋ -  جاس بالا ەسى كىرىپ 4-5 جاسقا كەلگەندە وعان تۋعان-تۋىستارى باسىرە تاي تارتۋ ەتەدى. ەگەر بالاعا ارنالعان باسىرە اتى ۇيرەتىلگەن، مىنۋگە جاراپ تۇرعان بولسا، وندا اشامايعا مىنگىزۋ داستۇرىمەن بالانى سوعان مىنگىزەدى.

اشامايعا ءمىنۋدىڭ ەرەكشەلىگى – ەر بالانىڭ ات ۇستار ازامات بولىپ، ەندىگى جەردە بالانىڭ ءوزىنىڭ ەر-تۇرمانى، ءوزىنىڭ باسىبايلى تايى بولعاندىعىندا. اشامايعا مىنگىزۋ بالانى ەڭبەككە باۋلۋدىڭ العاشقى باسپالداعى دەۋگە بولادى.

بالانىڭ وزىنە ارنالعان باسىرەگە اتا-اناسى ارنايى اشاماي جاساتادى. سالتاناتتى تۇردە ۇيرەتىلگەن باسىرە تايعا اشاماي ەرتتەلەدى. 

اشاماي دەگەنىمىز - ەكى جانى ح ارپىنە ۇقساتىپ جاسالاتىن بالاعا ارنالعان ايشىقتى ەر. بالانىڭ اياعى قىسقا بولعاندىقتان، اشامايعا ۇزەڭگى سالىنبايدى.  اشامايدىڭ ۇستىندەگى ات كورپە دە بالاعا لايىقتالىپ تىگىلەدى. وسىنىڭ ۇستىنەن تەپكىشەك سالىنادى. كيىزدەن جاسالاتىن تەپكىشەكتى («اياققاپ» دەپ تە اتايدى). تەپكىشەك قورجىنعا ۇقسايدى، بالا اتقامىنگەن كەزدە ەكى اياعىن تەپكىشەككە سالادى.

اشامايلى تايعا مىنەتىن كۇنى بالانى ادەمىلەپ كيىندىرەدى. بالانىڭ اشامايعا مىنگىزىلۋى ونىڭ ومىرىندە تىرشىلىكتىڭ جاڭا كەزەڭى باستالعاندىعىن بىلدىرەدى. بالانىڭ راسىمىنە اۋىل ادامدارى جينالىپ، بالا مىنگەن اتتىڭ جال-قۇيرىعىنا، بالانىڭ شاپانىنا جانە باسكيىمىنە شوقتاپ ۇكى تاعادى. بۇل «ۇكىنىڭ قاسيەتى - جىن-شايتاننان قاعادى» دەگەندى بىلدىرەدى. بالانى اتقا مىنگىزۋ قۇرمەتى شاباندوز جىگىتتەرگە، اۋىلدىڭ قۇرمەتتى ازاماتتارىنا جۇكتەلەدى. بالانى اتقا مىنگىزىپ، اياعىن تەپكىشەككە سۇعىپ، بەلىن اينالدىرا جۇقا كورپەشەمەن وراپ، قاۋىپسىز جاعدايدا دەنەسىن اۋىرتپايتىنداي ارقانمەن تارتىپ تاڭادى.

بالانى ۇلكەن اتالارىنىڭ ءبىرى قولتىعىنان كوتەرىپ تايىنا مىنگىزەدى. ات ۇستىندەگى بالا الاقانىن جايىپ، اۋىلدىڭ باتاگوي اقساقالدارىنان باتا سۇرايدى. شاشۋ شاشىلىپ، تىلەك ايتىلىپ، اۋىلدىڭ اقساقالى باتا بەرەدى.

اسقار-اسقار تاۋدان ءوت،

اعىنى قاتتى سۋدان ءوت.

يت تۇمسىعى باتپايتىن،

ىرگەسى بيىك نۋدان ءوت.

جولسىز جەردە جول باستا،

جاۋگەرلىك بولسا قول باستا.

سايگۇلىگىڭ ساي بولسىن،

تىلەگىم وسى ءاۋ باستا ءامين، اللاحۋ اكپار!

باتا بەرىلگەن سوڭ، بالانىڭ قولىنا اتتىڭ تىزگىنىن، وڭ قولىنا قامشى ۇستاتادى. انالار شاشۋ  شاشىپ، تىلەكتەر ايتادى. بالانى اتقا مىنگىزگەن جىگىت اتتى ەرتتەپ، كورشى-كولاڭ، اۋىلدى ارالاتادى. ەسىگىنىڭ الدىنا اشامايعا ءمىنىپ كەلگەن بالاعا ءۇيدىڭ يەلەرى شاشۋ شاشىپ، بالانىڭ كيىمىنە ۇكى، شاشاق، تەڭگە، مونشاق قادايدى. بالاعا مىندەتتى تۇردە ەرگە قاجەت ات ابزەلدەرىن تارتۋ ەتەدى، قامشى سىيلانادى.

بالا ءۇستى-باسى الەم-جالەمگە، اشەكەيگە تولىپ اۋىلعا قايتىپ ورالادى. سول كۇنى مال سويىلىپ، ات شاپتىرىلىپ، توي جاسالادى. اشامايعا بالانى مىنگىزىپ، اتتىڭ باسىن جەتەكتەگەن جىگىتكە، باتا بەرگەن اقساقالعا بالانىڭ اتا-اناسى  سىيلىق بەرەدى. ءسان سالتانات ءارى قاراي جالعاسىن تابادى. باستاۋىش مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا لايىق كورىنىس ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن دە، تاربيەلىك مانىمەن دە ۇلگى بولار ەدى.

باياعى بالا كەزىمىزدە اكە-شەشەم ناۋرىزدى جاسىرىن تويلاپ، ناۋرىز كوجە ءپىسىرىپ، ءمانى مەن ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن. كازىر قالاي ناسيحاتتايمىن دەسەك تە مۇمكىندىك بار.

ناۋرىزدىڭ ء14ى-نەن باستاپ باتىس جاقتا «كورىسۋ»، «جۇزدەسۋ» دەگەن جاقسى ءداستۇر ساقتالعان. سىرتتان كەلگەن تەكتى-تەكسىز مادەنيەتتىڭ سالقىنىنا ۇرىنباعان بابالارىمىز وسى 14-21 ناۋرىز ارالىعىنداعى ءبىر جەتىنى ءولارا دەپ اتاعان.

ونىڭ سىرى مىنادا - ءبىر جىلدا 365-66 كۇن بار. وسى كۇندى ءبىر ايداعى 30 كۇنگە بولگەندە 6 كۇن ارتىق قالادى. وسى التى كۇن ناۋرىزدىڭ 13-ءى مەن 21-ءى ارالىعىنا كەلەدى. وسى كۇندەردى قازاق ء"ولىارا" دەپ اتايدى. ءولىارادا تابيعات قۇبىلىستارى، كۇتپەگەن وقيعالار، قىستىڭ قاھارىنان قالعان اۋرۋ-سىرقاۋ، تابيعات اپاتتارى بولادى دەپ كۇتەدى. وسى كۇندەرى قىستان امان شىعىپ، كوكتەمنىڭ شۋاقتى كۇنىنەن ءۇمىتتى جۇرت ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ كورىسىپ، قۇرباندىققا مال ايتىپ سويىپ، «مال-جانىمىزدى ولاراداعى تابيعات اپاتتارى مەن جايسىز قۇبىلىستارىنان ساقتا» دەپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇرمەتتەپ قوناققا شاقىرادى. "كورىسۋ", "جۇزدەسۋ" دەپ جۇرگەنىمىز وسى. الدا الدەقانداي قاۋىپ بار دەگەن تۇسىنىكپەن ادامدار قاتەلىكتەرى، ارتىق-كەمدەرى بولسا كەشىرىپ، بىرىنەن-ءبىرى كەشىرىم سۇراعان. ويتكەنى "ادام تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى، ادامدار مەيىرىمدى بولسا، تابيعات تا مەيىرلەنەدى" دەپ تۇسىنگەن. ناۋرىزدىڭ 13-21-ءى ارالىعىنداعى ءولارانىڭ ءار كۇنىن بولجاپ، جاڭبىر جاۋسا، "مولشىلىق بولادى" دەپ، ء"شوپ شۇيگىن، مال توق بولادى" دەپ، جەل تۇرىپ، كۇن سۋىتسا، "جاز سالقىن بولادى" دەپ ءبىر جىلدىڭ اۋا رايىن بولجايتىن بولعان. وسى امالدان وتكەننەن كەيىن ءبىر اي بويى ناۋرىز مەرەكەسى تويلانادى.

ءبىز ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىنىن عانا بىلەمىز. جاراتىلىس پەن ادام ۇنەمى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىراتىن تىلسىمنىڭ جۇمباعى دەسەك، ءبىز تابيعاتتى تۇسىنبەي، تابيعاتقا مەيىر تانىتا الماي ءجۇرمىز. "ادامدار قاتال بولسا، تابيعات تا قاتايادى" دەپ وتىراتىن اكەم مارقۇم. ءبىزدىڭ قاتالدىعىمىزدى تابيعات تا دالەلدەگىسى كەلەتىن شىعار. ناۋرىزدى سالت-ءداستۇردىڭ عانا مەرەكەسى دەپ قانا  تۇسىنبەي، مەيىر تانىتىپ، تەرەڭىنە ۇڭىلەيىك.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى،

يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار اكادەمياسى، «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى.

Abai.kz