جاقىندا نيدەرلاندتاعى قازاق قوعامىنىڭ شاقىرۋىمەن امستەردام قالاسىنا بارۋعا جولىم ءتۇستى. بۇل مەنىڭ كوپتەن بەرى جوسپارلاپ، ءبىر جاعى ارمانداپ جۇرگەن ساپارىم ەدى. ەۋروپانىڭ بىرقاتار قالالارىندا بولىپ، سونداعى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ جۇرسەم دە، نيدەرلاندقا بارۋدىڭ ءساتى تۇسپەگەن بولاتىن. بەرليندەگى گۋمبولدت ۋنيۆەرسيتەتىنە 3 ايعا عىلىمي تاعىلىمدامادان وتۋگە شاقىرىلعان مۇمكىندىكتى پايدالانىپ جانە بەرليندەگى قازاق قوعامىنىڭ جەتەكشىسى، كاسىپكەر باۋىرىمىز بەشىرەتحان مالاباكاننىڭ امستەردامعا ءوز ماشيناممەن اپارىپ قايتايىن دەگەن ۇسىنىسى دا بۇل ساپاردىڭ ىسكە اسۋىنا تۇرتكى بولدى.  

«قىزعالداق گۇلدەردىڭ ەلى» اتانعان نيدەرلاند جانە ونىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە باي، اسەم دە تاڭعاجايىپ امستەردام قالاسى تۋرالى از-كەم مالىمەتتەر بەرە كەتسەك، حالىقارالىق ساياسي كارتادا نيدەرلاند (Netherland), ال حالىق اۋىزىندا گوللانديا (Holland) دەپ اتالاتىن جەر كولەمى جاعىنان شاعىن - نەبارى 41 مىڭ شارشى شاقىرىم ەلدە 16.5 ملن حالىق تۇرادى. حالقىنىڭ سانى جاعىنان قازاقستانمەن شامالاس بولعانىمەن جەر كولەمى جاعىنان 65 ەسە كىشى بۇل ەل قازاقستانعا ەڭ كوپ ينۆەستيتسيا قۇيىپ وتىر. ستاتيستيكالىق دەرەك، مالىمەتتەر بويىنشا گوللانديا قازاقستان ەكونوميكاسىنا باسقا ەلدەرگە قاراعاندا ەڭ كوپ، ياعني 11.8 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە تىكەلەي ينۆەستيتسيا قۇيعان كوش باستاۋشى ەل.
نيدەرلاند (Netherland) دەگەن «تومەنگى جەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. امستەردام قالاسى - نيدەرلاند مەملەكەتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق استاناسى. ەلدەگى بارلىق حالىقارالىق ۇيىمدار مەن شەتەل ەلشىلىكتەرى گااگا (Thە Haaga) قالاسىندا ورنالاسقان. امستەل وزەنى جاعاسىنا جايعاسقان جانە كوپتەگەن سۋ ارنالارى قالا ىشىنە تارايتىن امستەردام قالاسىن الەم ساياحاتشىلارى «سولتۇستىك ۆەنەتسيا» دەپ تەگىننەن-تەگىن اتاماسا كەرەك. امستەردام قالاسىنىڭ كەي بولىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن دە تومەن ورنالاسقاندىقتان روتتەردام قالاسىنان كەيىنگى ەڭ ءىرى ونەركاسىپ جانە ساۋدا ورتالىعى بولىپ سانالادى. نيدەرلاندتا الەم تانىعان كوپتەگەن ايگىلى سۋرەتشىلەر مەن ونەر ادامدارى ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان قالاداعى ريكسمۋزەي، ۆينسەنت ۆان گوگ، رەمبراندت مۇراجايلارى ساياحاتشىلار نازارىن وزىنە تارتاتىندىقتان جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە بولسىن قالا ورتالىعىندا قاپتاپ جۇرگەن ساياحاتشىلاردى كورە الاسىز. 
تۋريزم ەل ەكونوميكاسىنا اجەپتاۋىر پايدا كىرگىزەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا، 300-دەن استام قوناق ۇيلەرى بار امستەردام قالاسىن كورۋگە جىل سايىن 4 ملنداي ساياحاتشى كەلەدى ەكەن. امستەردام قالاسىنا كەلۋشىلەر كوبىنەسە قالاداعى تاريحي ماڭىزدى ەسكەرتكىش ورىندارىن ارالاۋمەن بىرگە كەشكى امستەرداممەن تانىسۋعا قۇمار. قالا ورتالىعىنداعى ەسكى، تار كوشەلەردە ەمەن-ەركىن ناشا شەگىپ العان جاستاردى جانە الەمنىڭ شار تارابىنان كەلگەن ءتانىن ساتۋشى جەزوكشەلەردى كوپتەپ كورە الاسىز جانە وسى ەكى كولەڭكەلى بيزنەس ءتۇرىنىڭ شارىقتاپ تۇرعانىنا قالا اكىمشىلىگى ەش تيىم سالمايتىنىن كورىپ تاڭداناسىز. 
جالپى نيدەرلاندتا جانە ونىڭ استاناسىندا شەتەلدىك يمميگرانتتاردىڭ كوپتىگىنە قايران قالاسىز. ءار كوشەدەن نيدەرلاندتىڭ بۇرىنعى وتارى بولعان سۋرينام سەكىلدى ەلدەن كەلگەن قارا ءناسىلدى ادامداردى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيالىق يندەنەزيالىقتاردى، ماروككولىق ارابتاردى جانە تۇرىكتەردى كوپتەپ كەزدەستىرەسىز. سوڭعى كەزدە قىتايلار دا كوبەيە باستاپتى. وسى شەتەلدەن كەلگەن يمميگرانتار اراسىندا 1968 جىلدان باستاپ ەڭبەك كۇشى رەتىندە تۇركيادان كەلگەن، 1991 جىلدان باستاپ كاسىپ ىزدەپ، وقۋ-ءبىلىم ىزدەپ قازاقستاننان كەلگەن قانداستارىمىز دا ءجۇر.

سونىمەن جۇما كۇنى ءتۇس اۋا ء«بىسميللا» دەپ بەشىرەتحانىڭ سۋ جاڭا «بمۆ» ماشيناسىمەن امستەردامعا قاراي اتتاندىق. جول بويى بەشىر ەكەۋىمىز نيدەرلاند مەملەكەتى جانە ونىڭ استاناسى امستەردام قالاسى، بۇل جاقتا تۇراتىن قازاقتار جايىن اڭگىمەلەسۋمەن بولدىق. نيدەرلاند استاناسىندا تۇراتىن اعايىندار مەنىڭ كەلە جاتقانىمنان الدىن الا حاباردار بولعاندىقتان قازاقتاردىڭ ۇلكەندەرى سونداعى قازاق قوعامىنىڭ توراعاسى ابدۋل كالەمنىڭ ۇيىنە جينالىپ، ءبىزدى كۇتىپ وتىرىپتى. ءبىز جۇما كۇنى تۇستەن كەيىن شىقساق تا قاس قارايا امستەردامعا جەتتىك. قازاقشا اماندىق، ءجون سۇراسۋدان كەيىن مەن ءوزىمنىڭ كەلگەن شارۋامدى قىسقاشا تانىستىرىپ، بىردەن نيدەرلاندتاعى قازاق دياسپوراسى تاقىرىبىنا كوشتىك. 
نيدەرلاندتاعى قازاق مادەني قوعامىنىڭ توراعاسى ابدۋل كالەمنىڭ ايتۋىنشا، 1985-1986 جىلدارى نيدەرلاندقا 150-دەي قازاق وتباسى جۇمىس ىزدەپ تۇركيادان كوشىپ كەلىپتى. ولار - تۇركيانىڭ قازاقتار تۇراتىن ستامبۇل قالاسىنان، يزميردەن جانە التايكوي اۋىلىنان كوشىپ كەلگەن كەرەي قازاقتارى. كەيىن سول قازاقتاردىڭ كوبى قايتادان تۇركياعا، ال قايسىبىرى فرانتسياعا كوشىپ كەتىپتى. سەبەبى، گوللاند نەمەسە اعىلشىن تىلدەرىن بىلمەۋى، جەرگىلىكتى جەردىڭ زاڭ-زاكوندارىنان حابارسىز بولۋى جانە ءۇي-باسپانا مەن دۇرىس جۇمىس تابىلماۋى، سونداي-اق جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىنىڭ قازاقتاردان ءتۇرلى قۇجات قاعازداردى تالاپ ەتۋى جانە بالالارىن وقىتۋعا قاتىستى قيىندىقتاردىڭ بولۋى ولاردىڭ قايتا قايتۋىنا سەبەپ بولسا كەرەك. سول قيىندىقتارعا شىداپ، كەرى كوشپەگەن قازاقتار نيدەرلاندتا قالىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ سانى 30-40 شاقتى وتباسىن قۇرايدى. ەگەردە ءار ۇيدە ورتاشا ەسەپپەن 2-3 بالا بار دەپ ەسەپتەسەك نيدەرلاندتاعى قازاقتاردىڭ سانى 120-160 ادام شاماسىندا. وسىندا قالعاندارىنىڭ ءبارى نيدەرلاندتاعى ءتۇرلى كيىم تىگۋ فابريكالارىندا جۇمىس ىستەگەن. 
نيدەرلاندتاعى قازاقتاردىڭ ۇلكەنى 68 جاستاعى ابدۋللا ۋاقاپ قىران جانە 65 جاستاعى ىسقاق شوقگۇلەننىڭ ايتۋلارىنشا، العاش گوللاندياعا جۇمىس ىزدەپ جەڭىس وراش دەگەن رۋى نايمان تۇركيا قازاعى كەلىپتى. ودان كەيىن 1983 جىلى ەيىپ اقاي، مۇقىلەس ساليحىلى، رافيك بايدالى، قاحارمان قادىرالى دەگەن 4 قازاق كەلىپتى. ودان 1986 جىلدان كەيىن قازاقتار كوبەيگەن. الايدا بۇل قازاقتار نيدەرلاندقا ەشكىمنىڭ شاقىرۋىنسىز ءوز بەتتەرىمەن كەلگەندىكتەن نيدەرلاند ۇكىمەتى ولاردى جاقسى قابىلداماعان. سوندىقتان 14-15 جىل بويى تۇركيا ازاماتى پاسپورتىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋعا تۋرا كەلگەن. ۇكىمەتتەن ەشقانداي الەۋمەتتىك كومەكتەر الا الماعاندىقتان ءوز كۇشتەرىنە سەنىپ، كەز كەلگەن جۇمىستى ىستەۋلەرىنە تۋرا كەلگەن. 15 جىل وتكەننەن كەيىن بارىپ نيدەرلاند ۇكىمەتى ولارعا ازاماتتىق بەرگەن. سودان باستاپ تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى جاقسارا تۇسكەن. ۇكىمەت ولارعا ءۇي-باسپانا بەرگەن، كەيبىرى وزدەرى ساتىپ العان. ەڭ نەگىزگىسى جۇمىستى بولىپ، جۇمىسسىزدارى ۇكىمەتتەن الەۋمەتتىك كومەكتەر الا باستاعان. بالالارىن وقىتۋ پروبلەماسى شەشىلىپ، قازىر ءبارىنىڭ بالالارى اعىلشىنشا نەمەسە گوللاند تىلىندەگى مەكتەپتەردە جانە قايسىبىرى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ ءجۇر. مىسالى، ابدۋل كالەمنىڭ قىزى مەحرەب امستەردام ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. ابدۋللا قاراجىگىت ەسىمدى تاعى ءبىر قازاقتىڭ قىزى امستەردام ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جاتىر. 
وقۋ دەمەكشى، 1991 جىلدان كەيىن قازاقستاننان حالىقارالىق «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن، ەۋروپا وداعىنىڭ «ەراسمۋس مۋندۋس» سەكىلدى حالىقارالىق باعدارلامالارمەن كەلىپ وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ سانى دا كوبەيگەن. ءوزى «ەراسمۋس مۋندۋس» باعدارلاماسىمەن امستەردام ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا كەلگەن تۇركىستاندىق گۇلدانا ەسىمدى قارىنداسىمىز امستەردامدا تۇراتىن ءۋالي بيشەر ەسىمدى قازاق جىگىتىمەن باس قۇراپ، قازىر سوندا تۇرىپ جاتىر.ونىڭ ايتۋىنشا، ءوزى سەكىلدى قازاقستاننان كەلىپ وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ سانى 20-30 ارالىعىندا. 
«دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى جانە گااگاداعى قازاقستان ەلشىلىگى بۇنداعى قازاقتارعا قازاق تىلىندەگى كىتاپ، جۋرنالدار تاراتىپ بەرىپ تۇرادى بىراق ولاردىڭ كوبى كيريللشە ءارىپ تانىمايتىندىقتان بۇلاردى وقي المايدى. ەڭ دۇرىسى كىتاپ، جۋرنالدار لاتىن قارپىندە بولسا جاقسى بولار ەدى» دەيدى گۇلدانا. امستەردام تۇرعىنى فاتما ۇلىقپانقىزىنىڭ ايتۋىنشا، جالپى گوللاندىقتار - قازاق سەكىلدى كەڭ مىنەزدى كەلەتىن حالىق. شەتەلدىكتەرگە ءىشى تارلىق جاسامايدى. شەتەلدىكتەردىڭ سالت-ءداستۇر، مادەنيەتىن اسا سىيلايدى. ارالاساتىن گوللاندىق كورشىلەرى قازى-قارتا، باۋىرساق سەكىلدى قازاقتىڭ تاعامدارىنا قىزىعاتىنىن ايتادى. نيدەرلاندتا ادام قارتايۋ پروبلەماسى بار بولعاندىقتان ۇكىمەت شەتەلدەن جۇمىس كۇشىن الۋعا ءماجبۇر جاعدايعا بارىپ وتىر. نيدەرلاندىقتاردىڭ وزدەرىندە 1-2 بالا بولسا قازاقتاردا 4-كە دەيىن بالالارى بار. نيدەرلاندتا تۇراتىن قازاق دياسپوراسى ءبىر-بىرىمەن تاتۋ، بىركەلكى دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەۋگە بولادى. ىشتەرىنەن شىققان بىرەن-ساران بيزنەس ادامدارى دا بار. سولاردىڭ ءبىرى ايدىن دەگەن جاس جىگىت پيتستسا دايىندايتىن اسحانا اشقان. 
ابدۋل كالەمنىڭ ايتۋىنشا، 1986 جىلدارى كەلگەن قازاقتاردىڭ كوبى قازىر ۇكىمەتتەن بەرەتىن زەينەتاقىعا قاراپ جۇمىسسىز وتىر. بۇعان دەيىن ونىڭ ستامبۇل قالاسىندا نەيلوننان كيىم-كەشەك تىگەتىن كىشىگىرىم تسەحى بولعان. اكەسى قايتىس بولعان سوڭ امستەردامعا كەلىپ، كيىم-كەشەك تىگەتىن تۇرىك فيرماسىندا تىگىن تسەحىن باسقارىپ تۇرعان. ول ءبىر جىلدارى تۇركيا قازاقتارى اراسىنان تۇركيانىڭ ايگىلى «گالاتاساراي» فۋتبول كومانداسىندا ويناپتى. سوڭعى جىلدارى پەردە تىگەتىن تسەحتا ءبىراز جىلدارى جۇمىس ىستەپ تۇرىپ، زەينەتكە شىققان. "قازىر ارزان قىتاي پەردەلەرى كوبەيىپ كەتكەندىكتەن پەردە تىگىپ ساتۋ بيزنەسى جۇرمەي قالدى" دەيدى ول.
امستەردامدا تۇراتىن قازاقتار دىنگە بەرىك. بەس ۋاقىت نامازىن وتەمەسە دە جۇما نامازىنان قالمايدى. ءبىز باراردان بۇرىن امستەردامدىق قازاق ابدۋللا قاراجىگىت جانە ايەلى حاليما ەكەۋى قاجىلىق پارىزدارىن وتەپ كەلىپتى. قاجى ابدۋللا قاراجىگىتتىڭ ايتۋىنشا، امستەردام قالاسىندا شاماسى 50-دەي مەشىت بار. قازاقتار كوبىنەسە جۇمالىق نامازدارىن وتەۋگە تۇرىك مەشىتتەرىنە بارادى. قازاقتار اپتاسىنا ءبىر رەت قالا اكىمشىلىگى بەرگەن قوعامنىڭ مادەنيەت ۇيىندە كەزدەسىپ تۇرادى.
امستەردام قالاسىنىڭ گۇل وسىرەتىن فەرماسىندا جۇمىس ىستەيتىن مانسۇر قاراجىگىتتىڭ 12 جاستاعى ۇلى ەلىسحان تۇركيادا وتكەن، قۇراندى مانەرلەپ جاتقا ورىنداۋ سايىسىندا جۇلدەلى ورىن الىپتى. بالاسىنىڭ وسى دارىنىن ارى قاراي دامىتىپ، ءدىن وقۋىنىڭ جوعارعى كۋرسىن وقىتسام دەپ ارماندايدى اكەسى. تاريحتا قىزعالداق گۇلىنىڭ وتانى قازاق جەرى دەپ اتالادى. وسى گۇلدىڭ ۇرىعىن نيدەرلاندقا اپارىپ، بۇگىنگى كۇنى الەمدە ۇلكەن بيزنەس كوزىنە اينالدىرعان گوللاندىقتار سيىر سۇتىنەن جاسايتىن ىرىمشىكتەرىمەن دە ماقتانا الادى. مانسۇردىڭ ايتۋىنشا، نيدەرلاندتا ارنايى وسىرىلەتىن قىزعالداق گۇلىنە دەگەن سۇرانىس وتە كۇشتى. گۇلدى ەڭ كوپ ساتىپ الاتىن ەلدىڭ ءبىرى رەسەي كورىنەدى. پولشا، تۇركيا، رۋمىنيا جانە قازاقستان دا «گوللاند قىزعالداعىن» ساتىپ الۋشى ەلدەر. مىنە، قاراڭىز، تابيعات ءوزى بىزگە عانا سىيلاعان وسى قىزعالداق گۇلىنە يە بولا الماي، سوناۋ ەۋروپا تۇكپىرىنەن قانشاما قارجى جۇمساپ، قايتا ساتىپ الىپ جاتىرمىز. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ەشنارسە ايتا المايمىز. كەزىندە ازيا دالاسىن قۇلپىرتقان وسى قىزعالداق گۇلدىڭ قۇدىرەتى مە، كىم ءبىلسىن، امستەردامداعى باسقا قازاقتارداي ەمەس، ابدۋللا قاراجىگىت - قالا شەتىنەن 3 قابات جاقسى ءۇيدى ساتىپ العان قازاق. 
وسى جولى نيدەرلاندتاعى ءومىردىڭ گەرمانيادان دا قىمبات ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسىنداعى قازاقتاردىڭ كوبى ۇيلەرىندە قازاقشا، نە تۇرىكشە سويلەسەدى. ال "الداعى ۋاقىتتا وسى ەلدە تۇرا بەرەسىڭدەر مە؟ جوق الدە قازاقستانعا، نە تۇركياعا كوشەسىڭدەر مە؟" دەگەن سۇراعىما كوپشىلىگى "بالا-شاعامىزدى وقىتىپ، تۇرا بەرۋ ويىمىزدا بار، بىراق جاعدايىمىز قيىنداي تۇسسە امالسىز نە قازاقستانعا، نە تۇركياعا قاراي كوشەمىز" دەستى. قازاقستاننان كەلەتىن كەيبىر بيزنەسمەن قازاقتارعا كومەكتەسىپ تۇرامىز دەيدى ولار. ال قازاقستاننان نيدەرلاندقا جۇمىس، كاسىپ ىزدەپ كەلگەن كەيبىر قازاق وتباسىلارىمەن ارالاسىپ تۇرامىز، ال كوپشىلىگى ونشا ارالاسپايدى دەيدى. "سەبەبى نەدە؟" دەگەن سۇراعىما ولار ء«ومىر سۇرگەن ەلدەرىمىزدىڭ وزگەشەلىگىندە، ءبىز ءوز ارامىزدا تۇرىكشە سويلەسىپ كەتەمىز، ال ولار ءوز ارالارىندا ورىسشا سويلەسەدى ەكەن» دەگەن جاۋاپ بەردى.
بيىلعى ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن نيدەرلاندتاعى قازاقتار الداعى مامىردىڭ 23-24 كۇندەرى امستەردام قالاسىندا وتكىزۋگە قىزۋ دايىندىق جاساپ جاتىر. «2015 جىلعى ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزۋ ءبىزدىڭ موينىمىزعا جۇكتەلگەن. سوندىقتان قۇرىلتايدىڭ دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ قويدىق. جاس فۋتبولشىلار دوپ وينايتىن فۋتبول الاڭىنا، قوناقتارعا ارنالعان ەكى قوناق ۇيگە، كونتسەرت زالىنا تاپسىرىس بەرىپ قويدىق. امستەردامدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ارقايسىسىنا ءوز مىندەتتەرى جۇكتەلدى» دەيدى قوعام توراعاسى ابدۋل كالەم. مىسالى، امستەردام قالاسىنىڭ گۇل وسىرەتىن فەرماسىندا جۇمىس ىستەيتىن مانسۇر قاراجىگىتكە قازاقستاندىق قوناقتارعا ارناپ گۇل شوقتارىن دايىنداۋ تاپسىرماسى بەرىلىپتى. مىنە، نيدەرلاندتا جۇرگەن ازعانا قازاق اعايىندارىمىز وسىلاي ەۋروپا تورىندە الاڭسىز، ەركىن ءومىر كەشىپ جاتىر.

الماتى-بەرلين-امستەردام.

Abai.kz 

دەرەككوز: http:baq.kz