«باسقا حالىقتى قايدام، ءبىزدىڭ قازاق جىلقىدان جارالعان» دەپ اسقار سۇلەيمەنوۆ اعامىز ايتقانداي، دۇنيەدە جىلقى بالاسىنا قازاقتاي باۋىر باسقان حالىق كەمدە-كەم شىعار. قازاقتى جانە ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىن بۇل جانۋارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. جىلقى شىن مانىندە، ءبىزدى ولارمەن بايلانىستىراتىن بىردەن-ءبىر دانەكەر، ءتىرى تاريح. ۇلت رۋحىن الديلەيتىن سۇلۋ جىر، سيقىرلى ساز، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى، كوزايىمى، اسەمدىك الەمى. جىلقى تۇلىگىنىڭ قىر-سىرىن جان-جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم مىرزاباي وماروۆپەن بولعان ەكەۋارا اڭگىمەمىز وسى اڭىزعا اينالعان ارعىماقتار جونىندە ءوربىدى.

«باسقا حالىقتى قايدام، ءبىزدىڭ قازاق جىلقىدان جارالعان» دەپ اسقار سۇلەيمەنوۆ اعامىز ايتقانداي، دۇنيەدە جىلقى بالاسىنا قازاقتاي باۋىر باسقان حالىق كەمدە-كەم شىعار. قازاقتى جانە ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىن بۇل جانۋارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. جىلقى شىن مانىندە، ءبىزدى ولارمەن بايلانىستىراتىن بىردەن-ءبىر دانەكەر، ءتىرى تاريح. ۇلت رۋحىن الديلەيتىن سۇلۋ جىر، سيقىرلى ساز، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى، كوزايىمى، اسەمدىك الەمى. جىلقى تۇلىگىنىڭ قىر-سىرىن جان-جاقتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم مىرزاباي وماروۆپەن بولعان ەكەۋارا اڭگىمەمىز وسى اڭىزعا اينالعان ارعىماقتار جونىندە ءوربىدى.

- مىرزەكە، تۇلپار تۇقىمىنىڭ ساقتالۋى جونىندە نە دەيسىز؟
- حالقىمىز «ايعىردى نەدەن شالساڭ، اتتى سونان مىنەرسىڭ» دەپ دانالىق وي قالدىرعان. اسىل تەكتى تۇلپار تۇقىمىن ساقتاۋ، ونى جەتىلدىرۋگە اسا زور ءمان بەرگەن. تەكتى ايعىر ءوز ءۇيىرىنىڭ تازالىعىن ساقتايدى، قورعايدى، وزىنەن تارا­عان ۇرپاققا شاپپايدى. ءوز ۇيىرىنە بۋاز بيەنى قابىلدامايدى، ونى تەۋىپ، شايناپ قۋادى، تەرلەتىپ، مۇزداي سۋعا زورلاپ كىرگىزەدى. ونىڭ قۇلىنىن تاستاتىپ، ۇيىرگە قابىلدايدى. قۇناجىندار اي­عىر­عا ءتيىسىپ، ىزاسىن كەلتىرىپ، مازا­سىن الادى. سوندىقتان ولاردى ۇيىردەن قۋىپ، ۋاقىتىلى اجىرا­تادى. بۋرادا، قوشقاردا، بۇقادا مۇنداي قاسيەت جوق. تەكتى جىلقى دا تەكتى جىگىت ءتارىزدى.
ەرتەرەكتە بارىمتا كەزىندە ەنەسىنەن قۇلىنداي اجىراپ قا­لىپ، جىلدار وتە ۇيىرىنە قايتا قوسىلعاندا اڭداۋسىزدا ەنەسىنە ەمەكسىپ، نيەتىنىڭ بۇزىلعانى ءۇشىن ايعىردىڭ ءوزىن-ءوزى جازالاپ، جار­دان قۇلاپ ولگەنى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە بار.
ەل ىشىندە ىلعي تۇلپار تۋاتىن ءبىر بيە بار ەكەن. پىسىقاي بىرەۋ­لەر سول بيەنى ەسەكپەن شاعى­لىس­تىرىپ، شارۋاعا جايلى قاشىر تۇقىمىن الماق بولىپ ارەكەت ەتەدى. سوندا الگى بيەنىڭ كوزىنەن جاس مونشاقتاپ تۇرىپتى. جانۋار قاتتى قورلاندى ما ەكەن كىم ءبىلسىن؟ ەل اراسىنداعى تاعى ءبىر اڭگىمەگە توقتالعىم كەپ تۇر: ءبىر اتاقتى باي اسىل تەكتى ايعىرىن كوزدەن تاسا ۇستاپ، تۇقىمىن الۋعا ساراڭدىق جاسايدى ەكەن. ءبىر كىسى رەتىن تاۋىپ الگى ايعىرعا بيەسىن جەتەلەپ تۇقىمىن الۋعا ارەكەت­تەنگەن. ايعىر ەندى بيەگە شاۋىپ جاتقاندا باي دا سەزىپ قالىپ، جۇگىرە باسىپ كەلىپ، ايعىردى باستان سالىپ جىبەرەدى. امالسىز اجىراعان ايعىردىڭ قاساسىنان اققان شاۋقاتتى جەردەن ءىلى-شالا قوس-قولداپ ۋىستاپ العان الگى كىسى ءوز بيەسىنىڭ سارپايىنا سالىپ ۇلگەردى دەيدى. كەرەمەتى سول اي­عىردان الگى كىسى تۇقىم الىپ قا­لىپتى. «قۇلىن - جاتىرىنا، بالا ناعاشىسىنا تارتادى» دەگەن وسى-اۋ.
تەكتى ايعىردان ءبىراز قۇلىن وربىتكەن يەسى الگى ايعىردىڭ بەي­ساۋات بيەگە شاپقانىن بايقاماپ­تى. مۇنىڭ سىرىن ۇققىسى كەپ، اڭديدى. سويتسە، جانۋار بيەلەرگە تاڭ بىلىنبەي ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي شابادى ەكەن. تەكتىلىك دەگەن وسىنداي-اق بولار، ءسىرا!
- بيىل 100 جىلدىعى اتالىپ ءوتىپ جاتقان اتاقتى باتىر باۋىر­جان مومىشۇلىنىڭ اق بوز اتى جونىندە دە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگى­مەلەر بار عوي...
- عاسىرلار بويى اتتىڭ جا­لىن­دا وسكەن قازاق حالقىنىڭ اتقا ءمىنۋى - اسپاندا قۇس بوپ سامعاۋ، - دەپتى باتىر باۋكەڭ. داڭقتى قول­باسشى، شاباندوز ب.مومىشۇلى قانقۇيلى ۇرىستا وزىنە جانسەرىك تۇلپار تاڭدايدى. «باتارەياعا بەرىلگەن كوپ جىلقىنىڭ ىشىنەن مەن وزىمە سۇتتەي اپپاق، سۇلىكتەي جىڭىشكە، ەكى قۇلاعى تاس توبەسىنە شانشىلعان، قاراكوز اتتى تاڭداپ الدىم» - دەيدى.
اقبوز ات مايداندا باتىردىڭ جان سەرىگىنە اينالعان. كەزەكتى ءبىر شابۋىلدا پولك ميناعا تولى الاڭ­عا كەزىگەدى. اشىق الاڭدا جا­ياۋ اسكەر نە العا باسۋعا، نە كەرى كەتۋگە جول تاپپاي داعدارادى. سوعىس كەزىندە مۇنداي ءبىر جەردە كوپ تۇرۋ ءولىمدى كۇتۋمەن تەڭ. سون­دا باۋكەڭ اق بوز اتپەن قۇيىنداي شاۋىپ اسكەرىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جول باستايدى. باتىر شاپقان اق بوز اتتىڭ ىزىمەن پولك امان-ەسەن وتەدى. قالعان باسقا پولكتىڭ ءاس­كەرلەرى سول الاڭنىڭ باسقا جەرى­نەن وتكەندە ميناعا تۇسەدى. بۇل كەزدەيسوقتىق پا، الدە اق بوز ات­تىڭ كيەسى مە، جوق باتىردىڭ وق قاعار ارۋاعى ما؟ قالاي دەگەندە دە بۇل وقيعا شەشىلمەگەن جۇمباق كۇيىندە قالا بەرمەك.
- ابسەنت اۋلەتىنىڭ تاعدىرى كىمدى دە بولسا قىزىقتىرماي قويمايدى...
- 1935 جىلى تۇرىكمەننىڭ ءبىر توپ جىگىتى سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن سايگۇلىكتەرمەن 4300 شا­قىرىم اشحاباد - ماسكەۋ ارا­لىعىن باسىپ ءوتتى. سولاردىڭ ءىشىن­­دەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ جۇيرىك اقال­تەكە بەستى ارعىماقتى كسرو قورعانىس ءمينيسترى بولىپ تۇرعان ك.ە.ۆوروشيلوۆقا سىيلايدى. ول ءبىراز جىل قىزىل اسكەردىڭ ور­تالىق سپورت كلۋبىندا باعىلىپ، كەشەگى كۇندەي كۇركىرەپ وتكەن سوڭعى سوعىستا كازبەك اتىمەن قاتىسىپ، جەڭىستەن كەيىن تۇقىم تاستاۋعا قيىرداعى قۇلاندى اۋى­لى­نان ءبىر-اق شىعادى. 1952 جىلى ودان باققارا قۇلىنداپ، كەيىننەن جەر جاھاندى تاڭعالدىرىپ، ريم، توكيو مەن مەحيكو وليمپيا­دالارىنا قاتىسىپ، جەڭىمپاز اتانعان ابسەنت دۇنيەگە كەلدى. ابسەنت لاتىن ءسوزى، ءتۇپ ماعىناسى - بەيتاراپ، قاتىسپاۋ دەگەندى ءبىل­دىرەدى.
1901 جىلى پابلو پيكاسسو ادامزاتتىڭ ونەر تاريحىنا «اب­سەنتكە اۋەس ايەل» اتتى ايگىلى تۋىن­­دىسىن سىيلايدى. 1975 جى­لى «قازاقفيلم» كينەما­توگرافيستەرى «ابسەنت-اراب پەن باققارانىڭ تۇياعى» ءفيلمىن ءتۇسىردى. كەلەر جىلى ەكرانعا شىق­قان شىعارما «ادامدار مەن ارعىماقتاردىڭ» دا سول كينو­ستۋديادا تۇساۋى كەسىلگەنى بەلگىلى.
- بيەنىڭ ءسۇتى - سارى بال، قىمىزدان اسقان ءدام بار ما! - دەپتى اقتامبەردى جىراۋ. اڭگى­مەمىزدى قىمىزعا قاراي بۇرساق...
- ايتۋلى عۇلامالار قىمىزعا ارناپ قانشاما ەڭبەك جازعان. قىمىزدىڭ تاماقتان وتكەن تام­شىلارى كوكىرەككە داۋا بەرەدى. ءوز دەنەسىن قىمىزعا داعدىلاندىرعان ادام بارلىق اۋرۋلاردان ەم تابادى. قىمىز - ءارى تاعام، ءارى ءدارۋ. بۇل شيپالى سۋسىن تىرشىلىك تىنىسىن سىيلاپ، دەرت بويلاعان دەنەنى جازا الادى، - دەيدى ءحVى عاسىر عۇلاماسى فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني «ميحمەن-نامە بۇحارا» ەڭبەگىندە. عالىم قىمىزدىڭ تەك دەنە ەمەس، سانانى دا بيلەي الاتىن قاسيەتىن سي­پاتتايدى. «قىمىز دەنەگە دارىپ، باستىڭ قاقپاعىنا جەتىپ، ميدى بويلاعاندا، وتتى سۋسىن قۋانىشقا بولەيدى، جۇرەك قاقپالارىن ءلاززات پەن قاناعاتتىلىققا اشىپ، ادامدى مەيىرباندىققا جەتەلەپ، قايعى-مۇڭىن تارقاتادى. بىراق ادام ەسىنەن ايىرىلمايدى، قايتا ميى تىنىعىپ، اۋىر ويلاردان ارىلىپ، قۋانىش نۇرىنا بولە­نەدى» دەپ تۇيەدى.
العاشقى قىمىزدان ءدام تاتار الدىندا، باياعىنىڭ قازاقتارى كۇنگە قاراپ تۇرىپ ىدىسىنداعى قىمىزدان ءبىر ۇرتتامىن شىعىس جاققا بۇركىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتەدى ەكەن.
قىمىز ادامعا قۋات بەرەتىنىن مىنادان دا بىلۋگە بولادى.
قازاقستان بوكسشىلارى جاۋ­اپ­تى جارىستاردىڭ الدىندا تاۋ باۋرايىندا وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىن وتكىزىپ، ەكى ءۇش اپتا قىمىز ىشەدى ەكەن. سيدنەي وليمپياداسى ال­دىندا تاشكەنتتە بوكستان ازيا چەمپيوناتى وتەدى. ەرماحان ىبى­رايىموۆتىڭ اكەسى ساعي قاھارمان ۇلى قايدا بارسا، سوڭىنان ءبىر مەس قىمىزىن، قازى، قارتاسىن ارقا­لاپ بارادى. تاشكەنت - ءتيىپ تۇر­عان جەر. بارسا ەرماحان مەن بولات ءجۇمادىلوۆتىڭ كوزى شۇڭىرەيىپ كەتكەن دەيدى. قازى مەن قىمىز ۇسىنسا، سالماعىمىز ءوسىپ كەتەدى دەپ شىر-پىر ەتەدى. جەكپە-جەكتەرىن كورىپ، سوققىلارىنىڭ السىزدىگىن سەزگەن ساعي اعا كەلگەن سوڭ قارسىلىقتارىنا قاراماي، ەكەۋىنە دە ءبىر-ءبىر بىلەم مايلى قازى اساتىپ، قىمىزدان جۇتقى­زادى. جىگىتتەردىڭ كوزى وتتاي جانىپ شىعا كەلەدى. كەزەكتى جەك­پە-جەكتە قارسىلاستارىن قوعاداي جاپىرادى.
كەيىن سول ەرماحان الىستاعى سيدنەيگە ەكى مەس قىمىز كوتەرىپ بارعان دەيدى. جارىس الدىندا ءسۇر قازى مەن سارى قىمىزدان ءسىمىرىپ الادى. رۋبالكاباداي الىپ زاڭگىنى سۇلاتىپ سالعان مۇحتارحان دا سول قىمىزدان ىشكەن ەكەن. بابالا­رىمىزدان جەتكەن قاسيەتتى بال قىمىزدان بەكزادا بولمىستى بەك­زات باۋىرىمىز دا قۇمارتا ىشكەن دەيدى. مىنە، قىمىزدىڭ كەرەمەتى!
قىمىز دايىنداۋ ءتاسىلى قا­زاقستاننىڭ بارىندە بىردەي ەمەس. سارىارقادا ابدەن تۇز ءسىڭىپ سۇرلەنگەن جىلقىنىڭ جاياسىمەن اشىتقان، قىمىزدىڭ ءتۇسى سارى بولسىن دەپ جىلقىنىڭ توبىعىن، شىعىس قازاقستاندا ايرىقشا ءدامدى بولسىن دەپ بايلار قۇيما كۇمىس - تايتۇياق سالعان. قىمىزدى كۇمىس ىدىسقا قۇيسا، ءدامى بال تاتيدى دەگەن ءسوز بار حالىقتا.
قازاقستاننىڭ ءۇش جەرى - قازىعۇرت، باياناۋىل- كوكشە، مارقاكول - التاي قىمىزى ەرەك­شە.
قىمىزدى سابادا ساقتايدى. ونى بەس بيەنىڭ تەرىسىنەن جا­سايدى. بايلاردىڭ ساباسىنا 35-40 شەلەك قىمىز سىيادى. مۇنداي سابالارمەن اس، تويعا قىمىز اپا­رى­لادى. ارقادا شۇبىرتپالى اعىباي باتىردىڭ بەس بيەنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان ساباسىن ەكى تۇيە كوتەرىپ جۇرگەن دەيدى ەتنو­گراف ا.توقتاباي. ەكى تۇيەنىڭ ورتا­سىنا كەرەگەنى جالپاعىنان جاتقىزا بايلاپ، ۇستىنە سابانى قويعان. مۇنداي سابانى كيىز ءۇي جابىعىنان اتقا ءمىنىپ تۇرىپ پىسكەن. سابانىڭ ودان ۇلكەن «تايجۇزگەن» دەگەن ءتۇرىن 10 جىلقى تەرىسىنەن ىستەگەن. ارقادا نايمان ىشىندەگى باعانالىلاردا ءجيى كەز­دەسكەن. مۇنداي سابالاردى ار­ناۋلى قوس دوڭعالاقتى ارباعا سالىپ، بىرنەشە اتپەن تارتقان. سىيىمدىلىعى 100 شەلەك. سابادان وزگە دە ىدىس تۇرلەرى مول بولعان. ول تۋرالى اڭگىمە دە بولەك. قىسقاسى، قىمىزدىڭ پايداسى ۇشان-تەڭىز، ايتىپ تاۋىسا الماي­سىز!
- جىلقى مالىنىڭ كيەسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- اتتىڭ كيەسى تۋرالى ايگىلى كينو شەبەرى ءاسانالى ءاشىموۆ اعامىز بىلاي دەگەن ەدى. «ش.ءۋا­ليحانوۆ تۋرالى كينو ءتۇسىرىلىمى كەزىندە شوقاننىڭ ءرولىن سوم­دا­عان ۇلىم ساعيدىڭ استىنا مىنگەن اقبوزى ءتۇسىرۋ الاڭىندا شارشا­عان، الدە مەزى بولدى ما، يكەمگە كونبەي مىنەز كورسەتتى.اشۋ قىس­قان مەن اتتى قاتتى جەكىپ، باسى­نان قامشىمەن ۇردىم. ءومىرى بەتىمە كەلمەگەن ۇلىم: «اعا، توقتات!» دەپ، قاتتى داۋىس كوتەرىپ، قولىمنان قامشىنى جۇلىپ الدى. ساباما تۇسكەن سوڭ اتقا قاراسام، كوزىنەن جاس مولتىلدەپ تۇر ەكەن. اللانىڭ قۇدىرەتى، كوپ ۇزاماي كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي قوس قۇلىنىمنان ايىرىلدىم. سوندا مەنى اتتىڭ كيەسى ۇردى ما دەيمىن. «سول ساتتەگى اتتىڭ جانارى ەسىمنەن كەتپەيدى» دەپ كۇرسىنگەن ەدى كينوگەر اعامىز.
قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا اتتى باسقا، كوزگە ساباعاندى جاق­سىلىققا جوري بەرمەيدى. قازاق­تىڭ كوپتەگەن جىر-داستاندارىندا باتىرلار وزدەرىنىڭ سۇيىكتى اتى­مەن ادامشا سىرلاسادى، ولاردىڭ عاشىق جارلارى باتىردىڭ مىنگەن اتىن كورگەندە، ونىڭ ءوزىن كور­گەندەي كۇي كەشەدى. دەمەك، جىلقى ادامدار اراسىنداعى رۋحاني دانەكەر. ەڭ باستىسى - دوستىق­تىڭ، سەنىمنىڭ، ماحابباتتىڭ جار­شىسى. ەل مەن جەردىڭ كوركى.

اڭگىمەلەسكەن
اقتان قوڭىر

«ايقىن» گازەتى