دۇيسەنبى كۇنى «ازات» پارتياسى « ءادىل سايلاۋ وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ پروبلەماسىن شەشۋ جولدارى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. دوڭگەلەك ۇستەلگە استانادان ارنايى كەلگەن توقتار اعا اۋباكىروۆ تە قاتىستى. كەڭەس وداعى اۆياتسياسىنىڭ دامۋىنا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت اتسالىسقان ايبىندى باتىر - توقتاردان كەيىن ءيسى قازاققا اسكەري-سوعىس ۇشاقتارىن سىناۋ مۇمكىندىگى تۋعان جوق. عارىشتى باعىندىرعان قازاق وتكەن جىلى «ازات» پارتياسىنا كىرىپ، ونىڭ تورالقا مۇشەلىگىنە سايلانعانى جونىندە وقىرمان قاۋىم حاباردار. ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەلدەگى بيلىك ساياساتىنا قاتىستى بىرەر ساۋال قويعاندى ءجون كوردىك. باتىردىڭ باتىل جاۋاپتارى، مىنە!

- توقتار اعا، استاناداعى «ينسۋلت ناۋقانى» جونىندە كوپ ايتىلدى. وسى شۋدان كەيىن بەلگىلى بولعان ءبىر جايت: نازارباەۆ جالعىز كورىنەدى. ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر - ءوز جاعدايلارىن كۇيتتەگەن توبىر عانا. مىنە، ايتقىشتار وسىلاي دەسەدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك...

دۇيسەنبى كۇنى «ازات» پارتياسى « ءادىل سايلاۋ وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ پروبلەماسىن شەشۋ جولدارى» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. دوڭگەلەك ۇستەلگە استانادان ارنايى كەلگەن توقتار اعا اۋباكىروۆ تە قاتىستى. كەڭەس وداعى اۆياتسياسىنىڭ دامۋىنا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت اتسالىسقان ايبىندى باتىر - توقتاردان كەيىن ءيسى قازاققا اسكەري-سوعىس ۇشاقتارىن سىناۋ مۇمكىندىگى تۋعان جوق. عارىشتى باعىندىرعان قازاق وتكەن جىلى «ازات» پارتياسىنا كىرىپ، ونىڭ تورالقا مۇشەلىگىنە سايلانعانى جونىندە وقىرمان قاۋىم حاباردار. ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەلدەگى بيلىك ساياساتىنا قاتىستى بىرەر ساۋال قويعاندى ءجون كوردىك. باتىردىڭ باتىل جاۋاپتارى، مىنە!

- توقتار اعا، استاناداعى «ينسۋلت ناۋقانى» جونىندە كوپ ايتىلدى. وسى شۋدان كەيىن بەلگىلى بولعان ءبىر جايت: نازارباەۆ جالعىز كورىنەدى. ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر - ءوز جاعدايلارىن كۇيتتەگەن توبىر عانا. مىنە، ايتقىشتار وسىلاي دەسەدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك...

- مەن ءۇشىن مۇنداي «ناۋقانعا» باعا بەرۋ قيىن، ويتكەنى شىندىقتى ەشكىم بىلمەيدى. رەسمي اقپارات پەن قاۋەسەتتىڭ اراجىگىن ايىرا المايسىز، كورگەن جوقسىڭ، دەمەك سىرتىنان تون پىشپە دەگەن قاعيدانى ۇستانام. پرەزيدەنت ءوزىنىڭ قاسىنا قاراباسىنىڭ قامىن عانا ويلايتىن «ۇرىلاردىڭ» توبىن جينادى. بارلىعىن قارالاۋدان اۋلاقپىن، الايدا ەلدىڭ بار بايلىعىن: مىڭداعان گەكتار جەرى مەن شيكىزات كوزدەرىن يەمدەنىپ الىپ قۇتىرعاندار «مەن كىمنەن كەممىن» دەپ، مۇنداي ارەكەتكە ادەيى بارعان. اتامىز قازاقتا جاقسى ءسوز بار ەمەس پە: «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن. وسى جايتتى پرەزيدەنت تە ۇمىتپاۋعا ءتيىس، ءارى وزىنە دە وي سالعان شىعار، قاسىنا قىزمەتكە العان شەنەۋنىكتەردىڭ مىنەز-قۇلقىن تەرەڭ زەرتتەپ، پارىقتاعان بولار. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان باياعىدان بەرى ەسكەرتىپ ءجۇرمىز عوي، ءوز باسىن عانا ويلايتىندار پرەزيدەنتتىڭ ماڭىنا جينالىپ الىپ، مەملەكەتتى، حالىقتى ۇمىت­قانىن.

- جەكە باسقا تابىنۋ نەگىزىندە جاساقتالعان بيلىكتىڭ ساياسي داعدارىس جاعدايىندا تۇرالاپ قالاتىنى بەلگىلى بولدى. بۇل جاعداي ەلدىڭ بولاشاعىنا قانشالىقتى قاتەرلى دەپ ويلايسىز؟

- ەل تۇگىلى، مەملەكەتكە جانى اشىمايتىندار پرەزيدەنتكە تىكەلەي قاستاندىق جاساماسا دا، سونداي ارەكەتتى ويلاستىرعاندارىنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ ساياساتىنا قايشى. بولاشاققا تونەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، بار ماسەلەنى تۇبىنەن زەردەلەيتىن كەز كەلدى.

- ساياسي بيلىكتەگى داعدارىستىڭ ناتيجەسى وبسە سامميتىنەن كەيىن بەلگىلى بولادى دەگەن پىكىر بار. نازارباەۆ سامميتكە كەلەتىن قوناقتاردى ۇركىتىپ الماۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىك توڭكەرىس ماسەلەسىن ۋشىقتىرماۋعا نۇسقاۋ بەرىپتى. وسى پىكىر سىزگە قانداي وي سالادى: سامميتكە بولا مۇنداي قاتەرلى دۇنيەنى جاسىرىپ-جابۋعا بولا ما؟

- قانداي قيىندىق بولسا دا، ادىلدىك جەڭۋى كەرەك. ەگەر پرەزيدەنت ماسەلەنى ۋشىقتىرماي شەشكەن بولسا، ونىڭ بۇل قادامى كەشىرىلەدى. بىراق ارى قاراي ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، ەلدىڭ بولا­شاعىنا قاۋىپ اكەلەتىن اشكوز توبىردى قاسىنا جيناي بەرەتىن بولسا، پرەزيدەنتكە كەشىرىم جاساۋعا بولمايدى دەپ سانايمىن.

- سامميتكە دايىندىق شىعىنى ازيادا ويىندارىنىڭ شىعىنىنا شامالاس دەگەندى ايتىپ جۇرگەندەر كوپ. جەلگە ۇشاتىن وسىنشا قارجىنى ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا جۇمساساق بولماس پا ەدى؟ جالپى، وسى وبسە ءسامميتى بىزگە قانشالىقتى قاجەت؟ ونى نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن وتكىزۋگە جانتالاسىپ جاتىرمىز؟

- سامميتكە الپاۋىت مەملەكەت باسشىلارى قازاقستانمەن تانىسۋ ءۇشىن كەلە جاتىر. ءبىر جاعىنان، ەلدى كورسەتىپ، اتىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن مۇنداي جيىن كەرەك-اق. ال، ەكىنشى جاعىنان، سول جيىنعا كەتەتىن قىرۋار قارجىلاي شىعىندى ويلاساق، ءىشىڭ ۋداي اشيدى. حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى ءماز ەمەس، ونىڭ ۇستىنە بيىلعى جىلى استىق تا بىتىك شىقپادى. مال ازىعىنا قاجەتتى جەم-ءشوپ قورى دا كوڭىل كونشىتەتىندەي ەمەس، ءتىپتى كارتوپ، ءسابىز سياقتى كوكونىس تە قات دۇنيەگە اينالار ءتۇرى بار. ىرگەلى شارۋاشىلىق ۇجىمدارىنا تاراپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. ۇكىمەت نەسيە بەرەمىز دەپ ۇرانداتۋدا. نەسيەسىنىڭ ۇستەمەسى تىم كوپ. ونىڭ ءوزىن اكىم-قارالارعا جاقىن جۇرگەندەر عانا الادى. سوندىقتان قازىنا قارجىسىن سامميت وتكىزۋگە شاشقاننان گورى، ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىن وڭداۋعا جۇمساعان دۇرىس بولار ەدى.

- سامميت وتكەن سوڭ، ەلدەگى قىمباتشىلىق كۇشەيەدى دەپ بولجايدى بىرقاتار ەكونوميس­تەر. ماسەلەن، بيلىك قازىردىڭ وزىندە ازىق-تۇلىك باعاسىن كۇشپەن ۇستاپ وتىر. ءتىپتى ناننىڭ ءوزى قىمباتتاپ بارادى. بۇل ەلدەگى داعدارىستىڭ ەكىنشى تولقىنى ەمەس پە؟

- وتكەن جىلدارى بيلىك ديقانداردىڭ الا جازداي ءتور توككەن ەڭبەگىن ەش ەتىپ، قولدان قيىندىق تۋعىزىپ ەدى. قىرۋار استىق قاردىڭ استىندا قالىپ، ءشىرىپ كەتتى. ەندى سول بيدايدىڭ كيەسىنىڭ كەسىرى تاعى دا قارا حالىققا تيۋدە. ناننىڭ قىمباتتاۋى - اۋىلداعى اعايىندار ءۇشىن جاسالعان قاستاندىقتىڭ ەڭ زورى دەپ بىلەم. ارينە، بيدايدىڭ باعاسى وسسە، نان قىمباتتايدى، جەم-شوپكە ءزارۋ ايماقتار ەتتى قىمباتتاتادى. بىلتىرعى قاھارلى قىستىڭ ايازىنان جۇرەكتەرى شايلىققاندار ەرتە كۇزدەن مالىن سو­يىپ ساتۋعا كىرىستى، كۇندەلىكتى تۇتىناتىن ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى ەكى ەسە ءوستى. بۇل قانداي سۇمدىق! سامميت وتكەن سوڭ، ەلدىڭ قازىناسى دا ورتايادى، قىم­باتشىلىقتىڭ كوكەسىن سوندا كورەمىز. اينالىپ كەلىپ، بار اۋىرتپالىق حالىقتىڭ موينىنا ارتىلادى.

قاراشا ايىنان باستاپ، بيۋدجەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرىن قىسقارتۋ باس­تالاتىنى ءمالىم بولدى. دەمەك، ەلدىڭ جالپى تۇرمىس جاعدايى كەرى كەتىپ بارادى دەگەن ءسوز. الدىمىزدا نە بولارىن كىم بىلەدى. ءبارى دە الەمدىك داعدارىستىڭ اسەرىنە بايلانىستى دەگەن ءۋاج ايتىلۋدا، وسىنداي جاعدايدا قازاقتى مالدان اجىراتپاۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە ەشكىم باسىن اۋىرتىپ وتىرعان جوق. كەدەي شارۋانىڭ جانىن مالى عانا ساقتاپ قالادى، ال اۋىلدىڭ ارقالاعان ازابى قاشان تاۋسىلارى بەلگىسىز.

- توقتار اعا، سىزبەن اڭگىمەلەسكەندە عارىش تاقىرىبىنان اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. جەتى قات كوكتى يگەرگەن وزىڭىزدەن كەيىنگى ۇرپاق جيىرما-وتىز جىل ىشىندە قاناتىنان قاعىلعان قىران قۇستىڭ كەيپىنە ءتۇستى. عارىشقا ۇمتىلعان ۇلانداردىڭ جولىن كەسكەن كىم؟

- بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى دە، كىنانى دە عارىشتى يگەرۋگە قاتىستى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنان ىزدەۋ كەرەك. بىزدەن كەيىن جالعاسىن تاباتىن ءما­سە­لەدەن قارجى اياماۋ كەرەك ەدى. قا­زاق­ستاننىڭ بايلىعىن كىم يەمدەنبەي جاتىر، بەي-بەرەكەت جۇمسالعان قارجىنى عارىشكەر دايىنداۋ تاجىريبەسىنە جۇ­م­ساۋ كەرەك ەدى. ماسكەۋدەگى «جۇلدىزدى قالاشىقتا» بارلىق دايىندىقتان ءوتىپ، ۇشۋعا ءازىر تۇرعان ايدىن ايىمبەتوۆ پەن مۇحتار ايماحانوۆتىڭ وبالىنا قالدى. دايىندالىپ ۇشقالى تۇرعان ساتتە زى­مى­راننىڭ كابيناسىنان جۇلىپ السا، ونى ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتكە قارسى جاسال­عان ارەكەت دەمەگەندە، نە دەرسىز؟ قا­زاق­ستاننىڭ عارىش اگەنتتىگىن باسقا­راتىن تالعات مۇساباەۆ وسى شارۋاعا بار كۇش-جىگەرىن سالۋى كەرەك. قىزعانىش دەگەن ماسەلەنى كەيىنگە ىسىرىپ، مەملە­كەتتىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتكەنى ابزال.

قازاقستان ۇكىمەتى «2009-2011 جىل­دارعا ارنالعان ۇلتتىق عارىش اگەنت­تىگىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى تۋرالى» قاۋلىعا وزگەرىستەر ەنگىزگەن بولاتىن. ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە سايكەس، عارىش سالاسىنىڭ 2009 جىلعا جوس­پارلانعان بيۋدجەتتىك شىعىندارى 9 ميللياردتان 6 ملرد. تەڭگەگە قىسقارعان. ونىڭ ىشىندە جوسپارلانعان 28-30 شارانىڭ سانى 18-گە ازايتىلعان. قازاق بالاسى ەندى قاشان عارىشقا ۇشادى، ونى قازاقستاننىڭ عارىش اگەنتتىگى دە ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. ال پارلامەنتە وتىرعان ازاماتتاردىڭ عارىشتى يگەرۋگە قاتىستى پىكىر ايتۋعا دارمەندەرى جەتپەيدى. ەرىكسىز الەمدىك دامۋ ۇدەرىسىنە ىلەسكەن عىلىمنان حابارلارى جوق دەۋگە تۋرا كەلەدى. قازاق ەلى عارىشتى يگەرۋگە كىشكەنتاي بولسا دا ءوز ۇلەسىن قوسسا، ونداي قادام ەڭ الدىمەن ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن، جاڭا تەحنولوگيالاردى زەرتتەپ، جاساپ شىعارۋ ءۇشىن كەرەك قوي.

- بايقوڭىردى قازاقتىڭ ءوزى يگەرەتىن كۇن تۋا ما؟

- بيلىك قۇلىقتى بولسا، ءدال بۇگىن يگەرۋگە بولادى. الايدا ونداي قادامعا بارۋعا ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىكتەگى باس­شىلاردىڭ نامىسى مەن دارمەنى عانا جەتپەي تۇر. كۇندەردىڭ كۇنىندە بايقو­ڭىردان ورىستاردىڭ وزدەر كەتەتىنى انىق. بىراق بىزگە توزىعى جەتكەن ايلاق قالۋى ابدەن مۇمكىن. وڭدى-سولدى شا­شىلعان قارجىنى بايقوڭىرعا جۇمساپ، وزگە ەلدەردەن بىلىكتى ماماندار شاقىرا وتىرىپ، قولىمىزعا الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بايقوڭىر قازاقتىڭ يگىلىگىنە باسى ءبۇتىن وتەدى.

- توقتار اعا، قازىر ءسىز قانداي شارۋامەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟ تەك قانا زەينەتكەرسىز بە، جوق الدە اتقارىپ جۇرگەن باسقا دا جۇمىستارىڭىز بار ما؟

- مەنىڭ قازىر زەينەت دەمالىسىندا ەكەنىمدى بۇكىل جۇرت بىلەدى، مەن - زەينەت­كەرمىن. دەپۋتاتتىق مانداتىمدى تاپسىرىپ كەتكەننەن بەرى مەنى ەشكىم ەشقايدا شاقىرعان ەمەس. مەن قاز­اقستاندامىن. ەشقايدا كەتكەن جوقپىن، ءتىپتى قۋسا دا، قازاعىمنان كەتپەيمىن.

باقىتگۇل

ماكىمباي،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 37 (74) وت 20 وكتيابريا  2010 گ.