بەكەن قايراتۇلى. وتارلاۋدىڭ ويرانى: ءالىپبي وزگەرتۋ ارقىلى حالىقتىڭ تاريحي جادىسىن جويدى
وتارلاۋ دەگەنىمىز - باسقانىڭ جەرىن باسىپ الۋ نەمەسە بايىرعى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋمەن شەكتەلەدى دەسەك قاتەلەسەمىز. وتارلاۋشىلاردىڭ وتارلانعان حالىققا تيگىزەتىن رۋحاني زارداپتارى ولشەۋسىز كوپ. قازاقيا تاۋەلسىزدىك العان تۇستا دا وتكەن وتارشىلىقتىڭ رۋحاني زارداپتارىنان ءالى قۇتىلا الماي وتىر.
وسى ورايدا، قازاق حالقىن ورىستار قالاي رۋحاني ازعىنداۋعا ۇشىراتتى؟ ونى قالاي ىسكە اسىردى دەگەنگە توقتالماقپىز.
قاباعىڭ قارس جابىلىپ،
قارس ۇرىپ قايعىرىپ،
كۇلە الماسسىڭ قازاعىم،
بەيپىل تىنىش كۇلكىڭدى.
جىبەك جالىن جايناتىپ،
ورتەكەدەي ويناتىپ،
قابىرعاڭدى سوگىلتىپ،
اش كۇزەندەي بۇگىلتىپ،
ءالى-اق شاۋىپ الادى
تۇيەڭ مەنەن جىلقىڭدى.
ورىس دەگەن اتىمەن،
تەرىس جازعان حاتىمەن،
اۋەلى قۇداي بىلەدى،
شىعىس، باتىس كاپىرى،
بىرىگىپ اتقا مىنەدى.
بايتاقتا جاتقان قايران ەل،
استىن-ءۇستىن بولەدى،
اشار شايداي ۇيقىڭدى.
اساۋ تايداي ۇيرەتىپ،
شاركەيىڭدى سۇيرەتىپ،
كەتىرەر كاپىر سىيقىڭدى.
دۋلات باباتايۇلى
وتارلاۋ دەگەنىمىز - باسقانىڭ جەرىن باسىپ الۋ نەمەسە بايىرعى گەوگرافيالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋمەن شەكتەلەدى دەسەك قاتەلەسەمىز. وتارلاۋشىلاردىڭ وتارلانعان حالىققا تيگىزەتىن رۋحاني زارداپتارى ولشەۋسىز كوپ. قازاقيا تاۋەلسىزدىك العان تۇستا دا وتكەن وتارشىلىقتىڭ رۋحاني زارداپتارىنان ءالى قۇتىلا الماي وتىر.
وسى ورايدا، قازاق حالقىن ورىستار قالاي رۋحاني ازعىنداۋعا ۇشىراتتى؟ ونى قالاي ىسكە اسىردى دەگەنگە توقتالماقپىز.
قاباعىڭ قارس جابىلىپ،
قارس ۇرىپ قايعىرىپ،
كۇلە الماسسىڭ قازاعىم،
بەيپىل تىنىش كۇلكىڭدى.
جىبەك جالىن جايناتىپ،
ورتەكەدەي ويناتىپ،
قابىرعاڭدى سوگىلتىپ،
اش كۇزەندەي بۇگىلتىپ،
ءالى-اق شاۋىپ الادى
تۇيەڭ مەنەن جىلقىڭدى.
ورىس دەگەن اتىمەن،
تەرىس جازعان حاتىمەن،
اۋەلى قۇداي بىلەدى،
شىعىس، باتىس كاپىرى،
بىرىگىپ اتقا مىنەدى.
بايتاقتا جاتقان قايران ەل،
استىن-ءۇستىن بولەدى،
اشار شايداي ۇيقىڭدى.
اساۋ تايداي ۇيرەتىپ،
شاركەيىڭدى سۇيرەتىپ،
كەتىرەر كاپىر سىيقىڭدى.
دۋلات باباتايۇلى
1876 جىلى پاتشا اعزام قازاقتاردىڭ ارابشا ءالىپبيىن جويىپ، ورىس جازۋىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. جارلىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اعارتۋ ءمينيسترى گراف تولستوي قازاقتاردىڭ اراب ءالىپبيىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن ورىنبور قالاسىندا ارنايى ءماجىلىس شاقىرىپ، نۇسقاۋلار بەردى
رەسەيلىك باسقىنشىلار بوداندىققا العان حالىقتاردى ءتىلى مەن دىنىنەن ايىرىپ، ولاردى ورىستاندىرۋ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان شارۋا دەپ ءبىلدى. ولار شوقىندىرۋدى ءحىV عاسىردا كومي، چۋۆاش، موردۆا حالىقتارىنان باستادى. كومي حالقىنان شىققان سۆياششەنيك ستەفان دەيتىن بەيباق (اتىن ورىسشا وزگەرتكەن) 1383 جىلى ەپيسكوپ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، ورىس گرافيكاسى نەگىزىندە كومي ءالىپبيىن جاساپ بەرىپ، حالقىنىڭ ەجەلگى تۋما مادەنيەتىن جويىپ جىبەردى.
ودان كەيىن 1719 جىلى پاتشالىق رەسەي سەناتى ورىس ەمەستەردى شوقىندىرۋ ارقىلى ورىسقا اينالدىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كۇن تارتىبىنە قويدى. ولار شوقىندىرۋدى الدىمەن تاتارلاردان باستاپ، كەيىن 1728 جىلى ەدىل قالماقتارىنا اۋىز سالدى.
بۇل ءىستى اتقارۋ يلمينسكي باستاعان ميسسيونەرلەرگە جۇكتەلدى. كەلەسى كەزەكتە قازاقتاردى شوقىندىرۋ جۇمىسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن جوعارىداعى يلمينسكي 1872 جىلى قازان قالاسىنان ورىنبورعا اۋىس-تىرىلدى.
ءسويتىپ، قازاقتاردى شوقىندىرۋدى رەسمي تۇردە ورىستار 1862 جىلدان باس-تادى. وسى جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باستىعى ۆ.ۆ.گريگورەۆ ميسسيونەر يلمينسكيگە ورىس ءالىپبيىن قولدانۋ ارقىلى قازاقشا وقۋلىق دايىنداۋدى تاپسىرادى.
ساياساتكەر-عالىم مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ەڭبەگىندە: «قازاق جەرىن وتارلاۋ 18-عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ەرەكشە قارقىنمەن، ءتۇرلى «ديپلوماتيالىق» بايلانىستاردىڭ قات-قابات قالتارىستارىندا قالىپ قويعان سۇرقيا ساياسات ارقىلى جۇزەگە استى. ورىستار ايلا-شارعىنىڭ بارلىق ءتۇرىن قولداندى. سونىڭ ءبىر ۇلكەن باعىتى - الدىمەن مۇسىلماندىق ءداستۇردى وقىتاتىن مەكتەپتەردى جويىپ، ورىس ءالىپبيىن ەنگىزۋدى باستى تالاپ ەتىپ قويدى»، - دەپ جازادى. («ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق شەجىرەسى»، اتامۇرا. الماتى، 1994, 49-بەت).
جازۋدى وزگەرتۋ ارقىلى حالىقتى تاريحي جادى مەن داستۇرىنەن اجىراتىپ، ميعۇلا-ماڭگۇرتكە اينالدىرىپ جىبەرۋگە بولاتىنىن ءبىلدى. بۇل بارلىق وتارلاۋشىلارعا ءتان قۇبىلىس بولاتىن. مىسالى، ءۇندى جۇرتىن وتارلاعان اعىلشىندار دا، سوناۋ قيىرداعى لاتىن امەريكا تۇرعىندارىن وتارلاعان يسپاندىقتار دا ءدال وسى ءتاسىلدى قولداندى.
ناقتىراق ايتقاندا، 1876 جىلى پاتشا اعزام قازاقتاردىڭ ارابشا ءالىپبيىن جويىپ، ورىس جازۋىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. جارلىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اعارتۋ ءمينيسترى گراف تولستوي قازاقتاردىڭ اراب ءالىپبيىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن ورىنبور قالاسىندا ارنايى ءماجىلىس شاقىرىپ، نۇسقاۋلار بەرىپ، قازاق اعارتۋشىسى ىبىراي ءالتىنساريندى وسى ىسكە پايدالانۋدى تاپسىردى.
بۇل وقيعا جايىندا ى.التىنساريننىڭ ءوزى: «1876 جىلى گراف تولستوي ورىنبور قالاسىنا كەلىپ اۋەلى قازاق اراسىنا ورىسشا حات تانىتۋ جايلى جانە بۇل ىسكە ورىس ءالىپبيىن قولدانۋدىڭ جولىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى. بۇل باس-تاما ورىنبور ولكەسىنىڭ بۇرىنعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كريجانوۆسكي، ورىنبور وقۋ وكرۋگىنىڭ پوپەچيتەلى لاۆروۆسكي، قازان قالاسىنداعى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ ديرەكتورى يلمينسكي جانە تورعاي، ورال وبلىستارى تاراپىنان قولداۋ تاپتى»، - دەپ جازادى. («تازا بۇلاق»، الماتى، 1988, 133-ب).
ءالىپبي اۋىستىرۋ ءىسىنىڭ مەملەكەتتىك دارەجەدە سيپات العانىن ءبىز گراف تولستويدىڭ 1878 جىلى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جازعان حاتىنان دا بايقايمىز. وندا: «قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) ۇكىمەتتىك ورىنداردى باسقارۋدى قىرعىز (قازاق) تىلىندە جاريالاۋعا تۋرا كەلگەن كەزدە، بىز قانداي جاعدايدا دا ورىس ءالىپبيىن قولدانامىز. جوعارى مارتەبەلىم، 4 مامىرداعى №26 ۇسىنىسىڭىز نەگىزىندە قىرعىز (قازاق) ينتەرناتتارىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋ مازمۇنى دا ءدال وسى الىپبيمەن جۇرگىزىلسىن. دالالىق جەردە دە ورىس ءالىپبيى اراب الىپبيىنەن ۇستەمدىك الاتىن ۋاقىت تا تۋادى ءالى... » - دەيدى.
جوعارىداعى پاتشا جارلىعىنان بۇرىن 1870 جىلى اعارتۋ مينيسترلىگى «رەسەيدە تۇراتىن جاتجۇرتتىقتاردى ساۋاتتاندىرۋ شارالارى» اتتى قۇجات قابىلدادى. وسى قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي ورىس ەمەس حالىقتارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى باعىتى انىقتالدى. ءبىرىنشى باعىت - ساباق سول ۇلتتىڭ تىلىندە، بىراق مىندەتتى تۇردە ورىس الىپبيىمەن وقىتىلسىن. ەكىنشى باعىت - سا-باق تازا ورىس تىلىندە وقىتىلسىن، تۇسىنبەگەن جاعدايدا باسقا ءتىلدى پايدالانۋعا رۇقسات. ءۇشىنشى باعىت - ساباق تەك قانا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلسىن.
وسى قۇجاتتا ايتىلعان نەگىزدەمەلەر بويىنشا يلمينسكي باستاعان ميسسيونەرلەرگە ۇكىمەت تاراپىنان تاپسىرمالار بەرىلدى. اتاپ ايتقاندا: ءبىرىنشى، قازاقتاردى وقۋ-توقۋ جاعىنان مۇسىلمان تاتارلاردان الاستاتۋ. ەكىنشى، مۇسىلمان ءدىنى كەڭ ەتەك جايعان بۇحارا، سامارحاند مەدرەسەلەرىنە قازاقتاردى جولاتپاۋ. ءۇشىنشى، تۇركى تەكتەس مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن السىرەتۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءالىپبي جاساپ بەرۋ.
بۇل يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن گەنەرال اديۋتانت فون كاۋفمان ارنايى جوسپار جاساپ ونى اعارتۋ مينيسترىنە بەكىتتىرىپ الىپ وتىردى. ال ميسسيونەر عالىم وستروۋموۆ بولسا ازيالىق تۇركى تەكتەستەردى ورىستاندىرۋدىڭ جەلىسىن انىقتاي كەلىپ: «...ورىس حالقىمەن جانە ورىس مەملەكەتىمەن تۇزەمدىكتەردى جاقىنداستىرۋ باعىتى - تىكەلەي ورىس ترانسكريپتسياسىمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك جانە ورىس الىپبيىنە ەشقانداي وزگەرىسسىز، قوسىمشاسىز، قىسقارتۋسىز جۇرگىزۋ تالابى باسشىلىققا الىنۋى ءتيىس»، - دەپ جازادى. (وستروۋموۆ ن.پ. وتچەت تۋركەستانسكوي ۋچيتەلسكوي سەميناري زا ححV لەت ەە سۋششەستۆوۆانيا. تاشكەنت، 1904, س-25)
كەڭەس كەزىندە قازاق دالاسىنا وقۋ-اعارتۋدىڭ ۇرىعىن سەپتى دەپ (عابيت مۇسىرەپوۆ) اسپەتتەپ جۇرگەن ن.پ.وستروۋموۆتىڭ شىنايى بەت-بەينەسى وسىنداي. ءتىپتى بۇل مىرزا 1904 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن «وتچەت تۋركەستانسكوي ۋچيتەلسكوي سەميناري زا ححV لەت ەە سۋششەستۆوۆانيا» دەيتىن جازباسىندا: «رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مىندەتتەرى مەن ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ بۇراتانالارعا دەگەن كوزقاراسى ولاردى ورىستاندىرۋدا بولىپ وتىر... ەكىنشى ءبىر مىندەت - قازاقتاردى ورىستارمەن بىرگە ءبىرتۇتاس ساياسي مەملەكەتتىك ورگانيزمگە بىرىكتىرۋگە قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىسپىز»، - دەيدى. ال كەرەك بولسا...
سونىمەن 1860-1917 جىلدار اراسىندا پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ 72 كىتابى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، قازاقيا دالاسىنا تەگىن تاراتىلدى. ورىستاندىرۋدى قازاقتىڭ ءوز قولىمەن ىستەتۋدى قولاي كورگەن وتارشىلدار اتالمىش ىسكە قازاق بىلىمدىلەرىن پايدالانۋدى كوزدەدى. ن.ي.يلمينسكي 1869 جىلى اعارتۋ مينيسترىنە جازعان حاتىندا: «ىبىراي التىنسارين قازاقتاردىڭ ورتاسىنا ءوزى مەكتەپ اشسا، ورىس ءالىپبيىن سوندا قولدانسا، ونى ورىستار ىستەتىپ وتىر دەگىزبەي اتقارسا،... ەڭ اۋەلى يدەيا التىنساريندىكى بولسا...» دەپ پىكىر قوسادى. (قازان ءارحيۆى، 968-قور، 1-ءتىزىم، 16-ءىس، 1-2 بەت)
وسى ورايدا، ءبىز التىنسارين ميسسيونەر بولدى نەمەسە «قول شوقپارعا» اينالدى دەگەن ۇعىمنان اۋلاقپىز. ءتىپتى ادەبيەتشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ دالەلىنە جۇگىنسەك: «ى.التىنسارين ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق جولىندا يلمينسكيدىڭ ميسسيونەرلىك تانىمىن بويىنا دارىتپاي ءارى سەنىمسىزدىك تۋدىرماي ديپلوماتيالىق جولمەن پايدالاندى. يلمينسكيدىڭ قارسىلىعىنا قاراماي «شاريات-ۋل يسلام» اتتى ەڭبەگىن اراب الىپبيىمەن جازىپ شىقتى»، - دەيدى. («قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى»، الماتى، 45-بەت).
ارينە، ىبىراي اتامىزدىڭ ۇلت ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى زور. «شاريات-ۋل يسلام» ەڭبەگى 1883 جىلى 24 قازاندا پەتەربوردا، كەلەسى جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى. ءتورت باپتان تۇراتىن بۇل ەڭبەگىندە عۇلاما 140-تان استام اراب تەرميندەرىنە قازاقشا تۇسىندىرمە جاساعان. (جۇلدىز جۋرنالى، 1991, № 6, 25-28 بەتتەر).
سونىمەن قاتار «قازاقتارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ باستاۋىش قۇرالى» (ناچالنوە وبۋچەنيە كيرگيز رۋسسكومۋ يازىكۋ) اتتى وقۋلىق جازۋدى قولعا العانىمەن، اياقتاي الماي قايتىس بولدى. مارقۇمنىڭ 23 بەت قولجازباسى قازىر الماتىداعى قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى تۇر.
ءبىر تاڭدانارلىق جاعداي - قازاقتاردى ءھام تۇركى تەكتەس حالىقتاردى ورىستاندىرۋ، ولاردىڭ ءالىپبيىن وزگەرتۋ ءىسى پاتشالىق رەسەي كەزىندە دە، كەيىن ساياسي كۇشكە اينالعان دەكابريستەر قوزعالىسى تۇسىندا دا، 1917 جىلى جەڭىسكە جەتكەن قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. قاي-قايسى دا ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددەنى كوزدەدى. قالاي دا قازاقتى ورىستاندىرىپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.
مىسالى، 1905 جىلى 10 مامىر مەن 3 ماۋسىم ارالىعىندا شىعىس حالىقتارىن وقىتۋ جونىندەگى ارنايى كەڭەس كەزەكتى جيىن اشىپ، وقۋ جۇيەسىن جاپپاي ورىستاندىرۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. بارلىق وقۋلىقتار ورىس ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالسىن دەگەن شەشىم شىقتى.
سول تۇستا رەسەيدەگى ادىلەتتىلىك تۋىن كوتەرگەن دەكابريستەردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇجاتىندا: «رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى بارلىق حالىقتى ءبىر حالىققا اينالدىرۋ كەرەك. ونىڭ ءبارى ورىس بولعانى دۇرىس»، - دەپتى. («رۋسسكايا پراۆدا»، سپب.، 1906.)
ورىس وتارشىلارىنىڭ مۇنداي ارەكەتىنە قازاق وقىعاندارى دا قاداۋ-قاداۋ نارازى-لىق تانىتىپ جاتتى. مىسالى، ۇلت جاناشىرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «ورىستار قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ءتىلىن بۇزۋعا، ءدىنىن بۇزۋعا اۋلنىي شكول، ميسسيونەرلەر تاراتتى، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن وزگەرتىپ، ورىسقا باس يگىزۋگە جاڭا زاكون، ميروۆوي سۋديا، كرەستيانسكي ناچالنيكتەر شىعاردى. قازاقتى ىشىنەن توزدىرۋعا سايلاۋ، شتات دەگەن شىرعا تاستاپ، ءوزدى-ءوزىن جۇلقىستىردى»، - دەپ جازادى. (ق.ءا. 20.01. 1989 ج)
ال ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1914 جىلى «قازاق» گازەتىنە: «...قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىر. شكولدار قازاق ءتىلىن جوعالتىپ، ورىس تىلىنە تۇسىرەمىز دەيدى. سول ءۇشىن بالالار ورىس ارپىمەن وقىسىن دەيدى... حۇكمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى دە ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋ، ال حالىققا كەرەگى - ءوز ءدىنى، ءتىلى، جازۋىنىڭ ساقتالۋى»، - دەپ جازىپتى. الاش ارىستارى وسىلاي شىرىلداپتى...
جوعارىدا ايتقانىمىزداي قازاقتار مەن تۇركى تەكتەس ازيالىقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى «ادىلەتتى» مەملەكەت - كەڭەس وداعى ورناعان سوڭ ءتىپتى قارقىن الدى. مەملەكەت باسشىسى ستالين بۇل جۇمىسقا جۇيەلى تۇردە كىرىستى. ناتيجەسى مىناداي: 1926 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كەڭەس وداعىنىڭ جەرىندە 194 ۇلت پەن ۇلىس ءومىر سۇرگەن بولسا، قازىرگى تاڭدا سولاردان جويىلىپ كەتپەي ءتىرى قالعانى 101 ۇلت. قالعانى، ياعني 50 پايىزى كەڭەس داۋىرىندە-اق جوق بولىپ كەتتى.
ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن 1926 جىلدان باستاپ قازاق ءالىپبيى كۇرت وزگەرىپ، لاتىنعا كوشتى. ءىس قاعازدى جاپپاي لاتىن الىپبيىنە كوشىردى. قازاقتارعا لاتىن ءالىپبيىن جاپپاي قولدانۋ تۋرالى وراز يساەۆ قول قويعان ۇندەۋدە: «...جاريالانىپ وتىرعان 20 كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل كەڭسە ءىسى جاڭا ارىپكە كوشىرىلەتىن بولسىن. جاڭا ءارىپتى بىلمەيتىن قىزمەتكەرلەر جاڭا ءارىپتىڭ جاسىرىن جاۋى سانالىپ، سوتقا تارتىلسىن»، - دەلىنگەن. (ەڭبەكشى قازاق. 1931, 25 مامىر)
كەلەسى ءبىر ەستە تۇتارلىق دۇنيە - پاتشا اعزام زامانىندا بۇراتانا حالىقتاردى جويۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - اكە-شەشەسىز جەتىم بالالاردى پايدالانۋ دەپ تاپتى. بۇل ىسكە جەتىسۋ ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى كولپاكوۆسكي ايىرىقشا نازار اۋداردى. قىرعىز-قازاقتىڭ بارلىق جەتىمەكتەرىن جيناپ الىپ، ىستىقكولدە، تاعى بىرنەشە جەردە مەكتەپتەر اشتى. بۇل ساياسات كەڭەس وداعى ورناعان العاشقى جىلدارى قاتتى قارقىن الدى.
بۇلعاق جىلدارى جەتىم قالعان مىڭداعان بالالار مەن كەدەيدىڭ ۇرپاعىن اسپەتتەپ جۇزدەگەن دەتدومدار (جەتىمدەر ءۇيى) اشىپ، قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتىپ، قازاققا قارسى تاربيەلەدى. ارناۋلى ادامدار شىعىپ، مىڭداعان جەتىمەكتەردى جيناپ-تەرىپ الىپ كەلدى.
دەتدومدا تاربيەلەنگەن بالا ۇكىمەتتىڭ ايىرىقشا «جاقسى كورەتىن» تۇلعاسى بولىپ سانالدى. ءتىپتى وسىنداي تەكسىزدىك ماقتانىشقا اينالدى. دەتدوم بالالارى جاپپاي بيلىككە كەلدى. قازىرگى ۇلت رۋحانياتىنىڭ وسىنشاما قۇلدىراپ كەتۋىنە بۇل ادامداردىڭ قوسقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز.
بۇل وقيعا تۋرالى كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «...قازاقتىڭ جەتىم بالالارىن وقىتىپ، «ىزگىلىك ميسسيونەرلىك» ارەكەتكە پايدالانۋ ەتەك الدى...» - دەپ جازىپتى.
كوپ كەشىكپەي لاتىن جازۋىن قايتادان ورىس جازۋىنا كوشىرۋ باستاماسى 1937 جىلى كوتەرىلىپ، 1940 جىلى قابىلداندى. بۇل تۇستا ەشقانداي قارسىلىق بولعان جوق. سەبەبى، قارسى كەلەدى-اۋ دەگەن ازاماتتاردىڭ ءبارىن الدىن الا اتتىرىپ تاستادى. وسىلاي اق پاتشا ارمانداپ جەتە الماعان وتارشىلىقتى كەڭەس وداعى جۇزەگە اسىردى.
ءوزى دە ميسسيونەرلىك سەميناريادا وقى-عان ستالين ءاۋ دەگەندە-اق تۇركى تۇقىمداس مىقتىلارعا اۋىز سالدى. مىسالى، اتاقتى ءانشى كراۋزەنىڭ تۇرىك ەكەنىن بىلگەندە دەرەۋ ونىڭ فاميلياسىن «پەتروۆ» دەپ وزگەرتىپ جىبەرسە، ايگىلى تۇرىك قايراتكەرى ومار فايكتى فاميلياسىن ورىسشا وزگەرتۋگە كونبەگەنى ءۇشىن قولما-قول اتىپ جىبەرگەن.
قىسقاسى، پاتشالىق رەسەيدەن مۇرا بولىپ قالعان ءالىپبي اۋىستىرۋ يدەياسىن كەڭەس يمپەرياسى ىسكە اسىردى. وداق قۇرامىنداعى تۇركى تەكتەس ءھام مۇسىلمان حالىقتارىن ورىس الىپبيىنە تولىق كوشىرىپ، جازۋ ەملەسىن وزگەرتىپ، ءبىرىن-ءبىرى جازباشا تۇسىنىسە المايتىن جاعدايعا جەتكىزدى. بۇل جايلى «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ 1941 جىلعى 13 ماۋسىم كۇنگى سانىندا: «كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ حالىقتار ءتىلى جانە جازۋى ينستيتۋتى، وداقتاس جانە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردىڭ عىلىمي، قوعامدىق ۇيىمدارى اسا اۋقىمدى مادەني ماڭىزى بار جۇمىستاردى اياقتادى»، - دەپ جار سالىپ جازدى.
بۇگىنگى قازاق بالاسى ورىستار كۇشتەپ ەنگىزگەن كيريلليتسا ارپىمەن ءبىلىم الىپ ءجۇر؟!.
نامىس.كز سايتىنان
