ەرمۇرات باپي. ...ءا؟
«جاسارتاتىن ءدارى كەرەك دەيدى، ءا؟».
قىزىق. ەندى تابيعاتتىڭ ساعاتىن دا الداپ سوققىسى كەلەدى! «قۇنانبايدى العان بۇل ءولىم، سابىر قىلساق كەرەك-ءتى»، - دەگەن ابايدى بىلمەيدى-اۋ، ءسىرا.
ءبىر مەمۋاردان وقىعانىم بار: جاس ۇزارتۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان الەكساندر بوگومولەتس دەگەن ۋكرايندىق عالىم بولعان. ول ءوز زەرتتەۋلەرى بارىسىندا ادامنىڭ 150 جاسقا دەيىن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بار دەگەن تۇجىرىم جاساپتى. وسىنى ەستىگەن ستالين جاس عالىمنىڭ ەڭبەگىنە جاعداي جاساپ، زەرتتەۋلەرىنە اقشا اياماپتى. ول قىرىقتان اسار-اسپاسىندا ۋكراينا عىلىمىنىڭ اكادەميگى، ەلۋگە جەتەر-جەتپەي، كسرو اكادەميگى اتانىپ، ستاليندىك سىيلىق، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الادى. سودان 1946 جىلى 65 جاسىندا اكادەميك كەنەتتەن قايتىس بولىپ كەتكەندە، ستالين:
-ۆوت، جولىك، الداپ كەتتى! - دەگەن ەكەن.
قارا دا تۇر، بۇنى دا الداپ كەتەدى.
كىم دەيسىز بە؟
جاسارتاتىن ەليكسير ىزدەپ جۇرگەندەر!
وتكەندە ءبىر كارىس شال سول ەليكسيرگە ەكسپەريمەنت جاسايمىن دەپ ءشايىت بولدى، مارقۇم. ەندى رومان كيم دەگەن كوپ «كىمنىڭ» تاعى بىرەۋى ىزدەپ كەتتى. تاپپايدى. تاپسا، تاعى ءبىر «كىم» ير سەن ولەر مە ەدى؟ ول تۇگىلى، ەجەلگى قىتايدىڭ قىرىق بۋىن دارىسىنە شومىلعان ماونىڭ «قوش» دەگەنىنە قىرىق جىل بولدى.
سوندا دا ەليكسيرگە ەمەۋرىنى كۇشتى، ءا؟
ءجون عوي ەندى: جان ءتاتتى، جيعان-تەرگەن مالدىڭ قىزىعى دا ءتاتتى، قايتسىن-اي! استانادان اشىلعان جاڭا ۋنيۆەرسيتەتىنە دە ادامدى جاسارتاتىن تەحنولوگيا تابۋدى تاپسىرىپتى.
«جاسارتاتىن ءدارى كەرەك دەيدى، ءا؟».
قىزىق. ەندى تابيعاتتىڭ ساعاتىن دا الداپ سوققىسى كەلەدى! «قۇنانبايدى العان بۇل ءولىم، سابىر قىلساق كەرەك-ءتى»، - دەگەن ابايدى بىلمەيدى-اۋ، ءسىرا.
ءبىر مەمۋاردان وقىعانىم بار: جاس ۇزارتۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان الەكساندر بوگومولەتس دەگەن ۋكرايندىق عالىم بولعان. ول ءوز زەرتتەۋلەرى بارىسىندا ادامنىڭ 150 جاسقا دەيىن ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بار دەگەن تۇجىرىم جاساپتى. وسىنى ەستىگەن ستالين جاس عالىمنىڭ ەڭبەگىنە جاعداي جاساپ، زەرتتەۋلەرىنە اقشا اياماپتى. ول قىرىقتان اسار-اسپاسىندا ۋكراينا عىلىمىنىڭ اكادەميگى، ەلۋگە جەتەر-جەتپەي، كسرو اكادەميگى اتانىپ، ستاليندىك سىيلىق، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الادى. سودان 1946 جىلى 65 جاسىندا اكادەميك كەنەتتەن قايتىس بولىپ كەتكەندە، ستالين:
-ۆوت، جولىك، الداپ كەتتى! - دەگەن ەكەن.
قارا دا تۇر، بۇنى دا الداپ كەتەدى.
كىم دەيسىز بە؟
جاسارتاتىن ەليكسير ىزدەپ جۇرگەندەر!
وتكەندە ءبىر كارىس شال سول ەليكسيرگە ەكسپەريمەنت جاسايمىن دەپ ءشايىت بولدى، مارقۇم. ەندى رومان كيم دەگەن كوپ «كىمنىڭ» تاعى بىرەۋى ىزدەپ كەتتى. تاپپايدى. تاپسا، تاعى ءبىر «كىم» ير سەن ولەر مە ەدى؟ ول تۇگىلى، ەجەلگى قىتايدىڭ قىرىق بۋىن دارىسىنە شومىلعان ماونىڭ «قوش» دەگەنىنە قىرىق جىل بولدى.
سوندا دا ەليكسيرگە ەمەۋرىنى كۇشتى، ءا؟
ءجون عوي ەندى: جان ءتاتتى، جيعان-تەرگەن مالدىڭ قىزىعى دا ءتاتتى، قايتسىن-اي! استانادان اشىلعان جاڭا ۋنيۆەرسيتەتىنە دە ادامدى جاسارتاتىن تەحنولوگيا تابۋدى تاپسىرىپتى.
بىراق دەيمىن-اۋ، سوندا، ءبىزدىڭ قازاقتى جازىلمايتىن «جامان اۋرۋ» جالماپ جاتقاندا، جاسارتاتىن ءدارى نە ءسانىم؟! كەز كەلگەن قازاقتىڭ ەسىگىن قاعىپ: «راكتان ولگەن كىمىڭ بار؟» - دەشى، كولدەي ءتىزىم جاساپ بەرەدى. ءتىپتى ول جەتكەن جەتپىس تۇگىلى، قىرقىندا قىرشىنىنان قيىلعان جاستار كەتىپ جاتىر. بالكىم، ەليكسيردەن گورى، وبىردىڭ وسى ويرانىن توقتاتار ءدارى ىزدەتسە، ىلۋدە بىرەۋگە ءدارۋ بولار ما ەدى، ءا؟
ال قۇرت اۋرۋى قۇرتقان قازاقتىڭ قامىن جەگەن ءسوزىن ەستىدىڭىز بە؟ مەن ەستىمەدىم. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، قازاقستاندا تۋبەركۋلەز ولىمىنە دۋشار توقسان مىڭ ادام بار ەكەن. ال بيرەسمي اقپاردى ايتقىزبايدى. سەبەبى، يميدجىمىزگە نۇقسان كەلەدى: بۇكىل الەمنىڭ الدىندا ويقاستاپ بارا جاتقان ەل ءۇشىن ونداي دەرەك «دورەكى» كورىنەدى ەكەن.
«اق قان»، «قىزىل قان» دەگەن قان قاقساتقان اۋرۋدىڭ ەسەبىن العان ادام جوق. ونىڭ ەسەبى «فرونتوۆوي سۆودكادان» جامان. بەس جاسار بالاسىنا شەتەلدە وپەراتسيا جاساتۋ ءۇشىن، ءۇش بولمەلى جالعىز پاتەرىن ساتقان قازاقتى بىلەمىن. قازىر بالاسى ازامات بولىپ قالدى. بىراق باسپاناسىز، اعايىندارىنىڭ «ۆرەميانكاسىندا» تۇرادى.
قايسىبىرىن ايتاسىڭ: مىڭعىرعان مىسال كوپ. ال ءوزى جەتپىسىنە جەتىپ الدى. «2020-عا دەيىن كەتپەيمىن!» - دەپ وتىر. زناشيت - سەكسەن!
وتىرسىن! وتىرسىن-اۋ، ەگەر دوعدىر جازىپ بەرگەن بەس ءدارىنىڭ بىرەۋىن بەس كۇن الۋعا اقشاسى بار قازاقتار كوبەيسە، وتىرا بەرسىن. توقسانىندا دا تۇسپەسىن. شاكەر اقىن ايتپاقشى، جۇزىنە دە بارسىن، بوق جەپ. «ءولىم باردا قورلىق جوق» - دەپ اباي اتام ايتقانداي، قايىسقان قازاق قۇتىلار ءبىر كۇنى ءولىپ، يت تىرلىكتەن. ءا؟..
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 38 (75) وت 27 وكتيابريا 2010 گ.
