ن. ي. ۆەسەلوۆسكي

اققان جۇلدىز

ن. ي. ۆەسەلوۆسكي

اققان جۇلدىز

قىرعىز حاندارىنىڭ ۇرپاعى جانە ورىس ارمياسىنىڭ وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ كوگىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي اعىپ ءوتتى. ورىس شىعىستانۋشىلارى ونى ءبىر اۋىزدان ەرەكشە قۇبىلىس دەپ مويىنداپ، بولاشاقتا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇلى جانە ماڭىزدى جاڭالىقتار اشادى دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى، بىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز دۇنيە سالۋى ءبىزدى بۇل ۇمىتتەن ايىرىپ وتىر. ول 30-عا دا تولماستان وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورت ءۋاليحانوۆتىڭ ايرىقشا قابىلەتتى ەكەنىن بايقاپ، ونىڭ عىلىممەن اينالىسۋىنا بارىنشا جاعداي جاسادى جانە عىلىم الەمىنە تاماشا ناتيجە اكەلگەن قاشعار ساپارىنا بارۋىنا جاردەمدەستى. ءۋاليحانوۆ قاشعاردان ورالعان كەزدە گاسفورت ساپاردىڭ ەسەبىن رەتتەۋگە ءوزى قاتىسىپ، كەيىننەن ۋاليحانوۆقا پەتەربورعا بارىپ كەلۋىنە جاعداي جاسادى. قاشعار ساپارى تۋرالى جازبالار وسى تاماشا ادامنىڭ نەگىزگى ايتۋلى ەڭبەگىن قۇرايدى; قالعان ماقالالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تولىق اياقتالماعان نەمەسە كىرىسپە كۇيىندە قالعان جانە بۇل ماقالالاردىڭ دەنى قولجازبا ەمەس، وزگەلەردىڭ كوشىرمەسى رەتىندە ساقتالعان1*1. قولجازبانى كوشىرۋشى ءوز تاپسىرماسىن مۇلتىكسىز ورىندادى دەۋگە كەلمەيدى، ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋى وتە تۇسىنىكسىز بولعاندىقتان، قايتالاپ كوشىرۋدە بوس قالعان جەرلەر كوپ نەمەسە سوزدەردىڭ ماعىناسى بۇرمالانعان، ال اۆتور نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تۇزەتۋلەر جاساماعان. دەگەنمەن دە، ءۋاليحانوۆتىڭ بارلىق ىزدەنىستەرىنىڭ ماڭىزى سونشالىق، ورىس گەوگرافيالىق زەرتتەۋ قوعامى 1867 جىلدىڭ 24 ءساۋىرى كۇنگى ماجىلىسىندە ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سوڭىندا قالعان بارلىق مۇرالارىن باسىپ شىعارۋدى ۇيعاردى. بۇل شەشىم سول كەزدە جۇزەگە اسپاي، ءۋاليحانوۆتىڭ وڭدەلۋگە ءتيىس ءبىراز ماقالالارى اركىمنىڭ قولىندا كەتتى. ماسەلەن، ۆ. ۆ. گريگورەۆتىڭ قاعازدارىنىڭ اراسىنان، مەن شوقاننىڭ ەكى داپتەرىن تاپتىم، بىرەۋى ەدىگە تۋرالى قىرعىز اڭىزى، ەكىنشىسى - ونىڭ ىقشامدالعان ورىسشا اۋدارماسى*2.

1887 جىلى گ. ن. پوتانين ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋ تۋرالى ماسەلەنى قايتا كوتەردى جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى گ. ا. كولپاكوۆسكي باسپاعا قاجەتتى قارجى جايىن قاراستىرۋعا كەلىسىم بەردى*3. بىراق كولپاكوۆسكي كوپ كەشىكپەي پەتەربورعا قىزمەتكە اۋىسىپ، بۇل ماسەلە تاعى توقتاپ قالدى. سول كەزدە گ. ن. پوتانين مەنەن ءۋاليحانوۆتىڭ جارىق كورۋگە ءتيىس جيناعىنا رەداكتسيا جاساۋىمدى جانە باسپاگەر تابۋىمدى ءوتىندى. ءوز جۇمىسىم قيىن بولسا دا، بۇل ءىستىڭ جەڭىل ەمەستىگىنە قاراماستان، شوقان ءۋاليحانوۆ ارۋاعىنىڭ ريزالىعى ءۇشىن جانە شىعىستانۋعا ۇلەس بولسىن دەپ باس تارتپاي، ونىڭ جازبالارىن قاراپ شىعۋعا كەلىستىم. بۇل جۇمىس مەن ويلاعاننان دا كۇردەلى بولىپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي، گ. ن. پوتانين ماعان تۇپنۇسقامەن سالىستىرىلماعان كوشىرمەنى بەرىپتى، ال ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ تۇپنۇسقاسىن تابۋ مۇمكىن بولمادى2.

كەيىننەن، پوتانين مىرزا ارقىلى ءۋاليحانوۆتىڭ باستاپقى جازبالارىن الدىم. ونى ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ قىزى ك. ك. گۋتكوۆسكايادان الدىم.

مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا گ. ن. پوتانين مەن ن. م. يادرينتسەۆ شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىك جازدى. سونداي-اق، مەنىڭ قولىما ونىڭ وتانداسى، تۇركىستان ولكەسىندە قىزمەت ەتكەن جانە 1891 جىلى رەسەي كونسۋلى قىزمەتىندە ءجۇرىپ دجيددا3 قالاسىندا  تىرىسقاق اۋرۋىنان دۇنيە سالعان ي. ي. يبراگيموۆتىڭ ەستەلىگى ءتۇستى. ءۋاليحانوۆتى جاقسى بىلەتىن س. يا. كاپۋستين بۇل باسىلىمنان بولەك، وزىنشە ونىڭ تولىق ءومىربايانىن جازىپ شىقپاق ويى بولعان، بىراق وندا ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەش ماعلۇمات ايتىلماعان، كىرىسپە سوزبەن عانا شەكتەلىپتى*4.

ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ كەڭەسى، مەنىڭ مالىمدەمەمنەن كەيىن ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالار جيناعىن باسۋعا قاجەت قاراجاتتى بولۋگە شەشىم قابىلدادى، سولايشا مەن باسپا ىسىنە كىرىستىم. بىراق مەنى وتە قىنجىلتقان جاعداي: ءۋاليحانوۆتىڭ نەگىزگى جۇمىسى «1858-59 جىلدارداعى التىشار نەمەسە قىتاي پروۆينتسياسى نان-لۋدىڭ (كىشى بۇحار) التى شىعىستىق قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىنىڭ تۇپنۇسقاسىن الا المادىم، بۇل ماقالا قوعامنىڭ «جازبالارىندا» ۇقىپسىز رەداكتسيالانعان، وتە كوپ قاتە كەتكەن. تەك ماقالانى تەرۋ كەزىندە مەن ءۋاليحانوۆتىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇراعاتىندا ساقتالعان ەسەبىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم. ەسەپ كوشىرمەشى قولىمەن جازىلعان، كەي جەرلەرىنە ءۋاليحانوۆ ءوزى تۇزەتۋ ەنگىزگەن.

بۇل ءماتىننىڭ وسى تومداعى بارلىق كۇماندى تۇستارىن مەن بولەك ورنالاستىردىم (398-403 بب.), قالعان قوسىمشالار وزگەرىسسىز بەرىلدى.

بۇل عاسىرداعى شىعىس تۇركىستان تۋرالى ءبىزدىڭ ماعلۇماتتارىمىز نەگىزىنەن ول جاققا بارىپ كەلگەن سىبىرلىك كوپەستەر ارقىلى جينالدى. وسى سالاداعى ەڭ تاماشا ەڭبەك ءبىزدىڭ كازاك كورپۋسىندا قىزمەت ەتكەن قىرعىز سۇلتانى ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. 50-جىلداردىڭ باسىندا ول شىعىس تۇركىستانعا ساۋداگەر رەتىندە بارىپ ءبىراز قولجازبا جينادى. ول شىعىس تۇركىستان بولىپ سانالاتىن جوڭعاريا مەن التىشاردىڭ (التى قالا) سيپاتتاماسىن جاسادى. بۇل ەڭبەك 1861 جىلى جارىق كورگەن «گەوگرافيالىق قوعام جازبالارىندا» جاريالانعان.